A noite do ditador

por Miguel Castelo

Corren os anos 50 do pasado século. O Hospital Real de Santiago de Compostela vén de experimentar un cambio substancial na súa vella historia: acaba de perder a súa condición de institución sanitaria para se converter nun suntuoso espazo de aloxamento para as clases acomodadas. Así, da noite para a mañá, deixa de ser receptáculo de peregrinos, indixentes, doentes desafiuzados... e pasa a ser hotel de luxo, lugar de recepción de viaxeiros de alta posición social. Da mañá para a noite, esta decisión deixa sen teito unha chea de desherdados da fortuna que se botan ás rúas na procura de acubillo nos currunchos e soportais que boamente van encontrando. En tan precaria situación, chega a noticia de que o ditador, Franco, que xa anda por Meirás, vai visitar a cidade. E a redada non se fai agardar. As forzas da orde, principalmente encabezadas por un grupo de falanxistas, emprende -como era costume- unha decidida operación de limpeza. En evitación dun posíbel atentado ao Caudillo, este pequeno “exército” de desamparados ocupa á forza os calabozos da cadea. Con eles, comparten espazo tamén algún que outro cidadán politicamente significado que aínda conserva o privilexio de vivir na súa casa. E a noite convértese nun longo pesadelo para todos. No medio de tan infausta situación, don Valeriano, vello cura castrense, teima incesantemente nun único obxectivo: entregar a talla de madeira de San Serapio, a todas luces roubada, á esposa do xeneralísimo para a cambio obter favores. Neste deambular, no que enarbola unha e outra vez o argumento espurio de ferido de guerra e persoa influinte no entorno máis próximo do ditador, pretexto tamén para poder ir asegurando a posibilidade de botar algo de comer á súa necesitada andorga, topa con Cañete, home circunspecto e reservado, ameazado de morte pola tise, baixo cuxa prudencia acocha un obxectivo ben desemellante, que habemos coñecer oportunamente: dar morte ao xefe do Estado, en xusta correspondencia ás penalidades ás que o seu fillo, disidente político activo, está sometido. Recén chegado a unha cidade que non coñece, desnortado, Cañete coida ter encontrado no crego lerchán unha axuda para dar cun abeiro onde poder pasar a noite e tomar un prato de sopa quente. Mais será el, tan precisado de apoio, o que se convirta en caxato do abade mentireiro e improvisador.

Este é, a grandes trazos, o argumento de Doentes, segunda longametraxe de Gustavo Balza (Caracas, Amor a muerte, 1999, é a primeira, rodada no seu país, antes de se afincar en Galicia), na que Xosé Manuel Olveira “Pico” e Antonio Durán “Morris” encarnan estes dous antitéticos personaxes sobre os que descansa a condución do relato. Unha cumprida nómina de intérpretes, homes e mulleres da escena e o audiovisual galego -ademais dos dous principais, doce secundarios, catorce episódicos e numerosa figuración- completan o elenco que dá vida a esta historia, convertindo o filme nunha das primeiras producións levadas a cabo por un equipo técnico e artístico totalmente autóctono, o que non deixa de constituír un paradoxo, dada a nacionalidade venezolana do seu máximo responsábel.

Entre o realismo e a farsa, arriscada mestura, decorre a narración, na que con logrados momentos, entre os que cómpre salientar a secuencia da visita á pensión de Pitita (Laura Ponte) e a do agocho tras da pantalla do cine, na que se está proxectar o No-Do, conviven con outros nos que este binomio se traduce nunha indefinición tonal. A isto contribúe unha certa disparidade de claves ou tesituras interpretativas, precisadas dunha máis aquelada homoxeneidade.

Pola súa parte, a fermosa música de Bieito Romero, excesiva e omnipresente, adecúase aos momentos íntimos, porén subliña por demais as situacións épicas ou de acción, remarcando innecesariamente tanto as situacións cómicas como as dramáticas. Así mesmo, o seu uso técnico -comezos súbitos, volume desmesurado, total desprazamento dos ambientes- incide enfaticamente neste aspecto. Malia isto, o rexistro directo do son confere a este -ruídos e voces- un plus de autenticidade, sendo deste modo a rodada a versión orixinal, ao contrario do que acontece en grande parte dos filmes de ficción producidos en Galicia, que elaboran a versión galega na sala de dobraxe.

Fiel ao espírito da peza teatral homónima de Roberto Vidal Bolaño, a adaptación, do propio Balza e Roberto G. Méndez, mantén así mesmo a súa unidade espazo-temporal: Santiago de Compostela e o decurso dunha noite, como xa se anticipou. Esta limitación de lugar e tempo, lonxe de ser inadecuada, propicia a necesaria intensidade e carácter de urxencia ao relato, converténdoo en paráfrase da longa noite do franquismo. A atmosfera nocturna de luces macilentas e claroscuros, creada por Suso Bello, axuda convenientemente a situar a cidade no sórdido tempo da posguerra, coidadosamente reconstruído por Alexandra Fernández. Unha época de depresión e amoralidade, de verdugos e vítimas, de xentes abaixadas pola represión institucionalizada, obrigadas a cometer toda caste de vilezas e mesquindades en aras da súa supervivencia. Un período histórico presidido polo medo e ateigado de miserias físicas e morais, deslealdades e traizóns.

Película de personaxes, filme de actores. Con el, Gustavo Balza sitúase vocacionalmente dentro dun modelo de produción industrial no que introduce as propostas enunciadas -equipo integramente galego e auténtica v.o.- e, malia o seu cativo orzamento, obtén logrados resultados. Unha historia de perdedores, de doentes e adoecidos, eternos derrotados da Historia.