sábado, 13 de xullo de 2024

Cada un ao seu e deus contra todos: Werner Herzog fala de si

Werner Herzog fotografado pola súa esposa Lena Herzog (Imaxe: Blackie Books)

No prólogo das súas apaixonantes memorias, publicadas no Estado español pola editorial Blackie Books, Werner Herzog recorda que xa empregou o título que lle puxo ao libro, o mesmo que leva este artigo, nun dos seus filmes máis valiosos e celebrados, o que dedicou á figura real de Kaspar Hauser, que viviu toda a infancia e adolescencia en completo illamento, sen contacto con humanos, e cuxa aparición pública no século XIX xerou inmensa curiosidade e controversia. Empregouno con pouco éxito, iso si, pois "case ninguén foi capaz de reproducilo con exactitude" e o filme foi as máis das veces citado polo nome do personaxe protagonista. Este segundo intento non agocha a lixeira contradición implícita no seu uso, pois se ben parece apuntar a condición do autor de "lobo solitario" hai en todo momento un recoñecemento expreso de que sempre estivo rodeado por compañeiros de traballo, familia e mulleres, sen as cales "só sería unha sombra de min mesmo". Un dos máis gratos alicientes do libro é, de feito, o perfecto equilibrio entre a lenda dun cineasta afeito a experiencias e aventuras extremas que, para os que non temos a intrepidez como característica, rozan case o suicida, coas rodaxes de Aguirre, a ira de Deus e Fitzcarraldo como exemplo paradigmático, e a naturalidade coa que permanentemente desdramatiza esa lenda. Herzog divírtese –e divírtenos– con todas as batalliñas que lle queremos ler, incluídas as loucuras de Klaus Kinski, mais de fondo hai unha vontade honesta de dicirnos que "non foi para tanto". Lonxe do cinismo e da impostura e máis interesado na verdade ca nos feitos, na súa prosa brillante, xenerosa e xusta agroma o abraio de quen tivo a oportunidade (ou fixo por tela) de visitar lugares extraordinarios e tratar figuras eminentes, de Ryszard Kapuscinski e Bruce Chatwin a Roger Penrose. Para alén da épica das grandes peripecias, Herzog encontra no cotián suxestivas "minas poéticas", dito cunha expresión roubada a Bernardo Atxaga, e así as súas páxinas adquiren grande altura literaria cando pecha abruptamente o libro entretido polo voo dun colibrí, evoca a primeira vez que comeu unha laranxa ou relata emotivas anécdotas relacionadas coa perda da cabeza do avó Rudolf, que acabou por non coñecer a súa propia esposa. Un serán este presentouse á hora da cea vestido con inusual elegancia, con traxe e garabata. Logo do primeiro prato, dobrou coidadosamente o pano de mesa e ergueuse mentres lle dicía á muller cunha reverencia "Señora, se non estivese xa casado, agora mesmo lle pediría matrimonio".

Nacido en Múnic o 5 de setembro de 1942, Werner Herzog tiña dúas semanas cando a súa nai decidiu marchar cos fillos a unha vila remota nas montañas de Baviera para escapar da guerra, aterrada logo de descubrir o bebé no berce cuberto por cristais rotos e cascallos, milagrosamente ileso após un ataque aéreo. O futuro creador de non poucas obras mestras –se tiver que elixir só unha, escollería Terra de silencio e escuridade– criouse no campo "rodeado de miseria", en condicións de extrema precariedade das que non era ben consciente pois aquilo, para el, era o normal. A vida canda o irmán maior Tilbert transcorría case exclusivamente ao aire libre; aprendíano todo "sen instrucións". "Pertenzo a unha xeración en certo sentido singular", escribe. Conviviu con labregos que traballaban da mesma maneira ca na Idade Media e viu a transición cara a unha agricultura industrializada. De cativo había heraldos que anunciaban ordenanzas e nomeamentos a viva voz e el mesmo non fixo unha chamada de teléfono até os dezasete anos, mais co curso do tempo foi testemuña dos inicios da era dixital e da chegada de Internet, os contidos presentados por algoritmos e a emerxencia da intelixencia artificial. "Nunca na historia houbo tal concentración de cambios radicais, nin podo imaxinar as xeracións vindeiras experimentando tantos trastornos fundamentais nunha soa vida". Dou fe de que lle escoitei cousas moi parecidas aos escritores galegos Xabier P. DoCampo e Agustín Fernández Paz. Por iso e por como expresa a preocupación pola desaparición das linguas, a súa dificultade para tirar a comida, "sobre todo o pan", ou como aínda hoxe é quen de muxir unha vaca (e de identificar, só ao velas, as persoas que saben facelo), o admirado Herzog revélase, ademais, insuperabelmente próximo para alguén da Terra Chá.

Martin Pawley. Publicado orixinalmente no Nós Diario, 14 de maio de 2024, terza feira.

xoves, 11 de xullo de 2024

El silencio no nos protegerá

Chanda Prescod-Weinstein formula en El cosmos desordenado el derecho fundamental de todas las personas a conocer y amar el cielo nocturno.

* * *

Poco después de llegar al Departamento de Física del Instituto de Tecnología de Massachusetts como posdoctoranda, la cosmóloga Chanda Prescod-Weinstein participó en una ronda de observaciones con los telescopios ópticos Magallanes del observatorio chileno de Las Campanas. Durante la estancia, el profesor Paul Schechter le explicó con detalle el funcionamiento de los equipos y la llevó a conocer otras instalaciones cercanas, menos modernas pero aún funcionales. Al finalizar el recorrido nocturno, Chanda contempló el cielo. En el desierto de Atacama, lejos de la contaminación lumínica, el firmamento se desplegó ante ella en toda su magnificencia. «Sigo, todavía hoy, sin encontrar las palabras con las que describir lo que presencié (...) Mientras estaba allí contemplando más puntos blancos de los que podía contar y esa bruma blanca que inspiró el nombre de la Vía Láctea –una combinación de gases iluminados y estrellas demasiado pequeñas para que nuestros ojos las distingan–, me sentí invadida de asombro, pero también de un profundo dolor.»

El dolor emana de su propia experiencia como niña negra que creció en Los Ángeles junto a una autopista y se sentía feliz cuando alcanzaba a reconocer apenas diez objetos en la noche. «Al final, pasé por dos titulaciones en astronomía, un doctorado en física y un año en la NASA sin hacerme una idea de cómo habrían visto el cielo mis antepasados», escribe. En el espléndido paisaje chileno fue consciente de que «muchos niños negros tenían negado el derecho de nacimiento, un derecho humano, a saber cómo era el cielo nocturno» y recordó que a quienes descienden de esclavos les es negado saber «cómo entendían y se relacionaban nuestros antepasados con el cielo nocturno al margen de la mirada blanca». Pero ese dolor es también un acicate para entender «por qué quienes pueden identificar sus comunidades indígenas natales luchan a menudo con tanto ahínco para proteger no solo su autonomía política sino su autonomía cultural».

El libro de Chanda Prescod-Weinstein El cosmos desordenado (Capitán Swing, 2023) es un monumento, uno de los ensayos más importantes publicados en los últimos años. Lo es por su firme voluntad de hablar de ciencia desde una posición explícitamente feminista, anticapitalista y anticolonialista, de enfrentarse a la «contradicción extraña» por la cual la ciencia consiste en hacer preguntas «siempre que no sean sobre los científicos y el modo en que se practica la ciencia». Es esa perspectiva política la que induce una cuestión decisiva: «¿qué condiciones necesitamos para que una niña negra de trece años y su madre, que la está criando sola, puedan ver el cielo nocturno lejos de luces artificiales sabiendo qué es lo que ven?» Qué condiciones sociales, económicas y educativas, qué relación con la tierra, qué divulgación científica. «Una física feminista negra exige que nos hagamos estas preguntas y que entendamos que hay toda una serie de estructuras de factura humana que interfieren con la contemplación del cielo nocturno no solo pasivamente, sino activa, agresivamente». El silencio, ya lo explicó la poeta y activista Audre Lorde, no nos protegerá.

Martin Pawley. Artigo publicado na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 296, febreiro de 2024.

martes, 2 de xullo de 2024

Maxia en movemento. Crónica do S8 2024.

Ano tras ano a Mostra de Cinema Periférico (S8) explora unha parte da historia do cinema menos coñecida, a vertente experimental. O festival, dirixido desde os seus inicios por Ana Domínguez e Ángel Rueda, pon sobre a mesa non só a posibilidade de existencia dun festival especializado en cinema de vangarda senón a idea mesma da súa permanencia en estado de bonanza, capaz de cumprir 15 edicións. Desde aquela primeira de 2010 no vello cárcere coruñés, tres lustros cheos de consistencia e coherencia contemplan a iniciativa.
Neste tempo a mostra foi quen de argallar unha experiencia arredor dos espazos e unha cidade específica, A Coruña, ao tempo que lanzaba propostas a modo de sucesivas rimas e asociacións internas -entre cineastas, seccións, focos, experiencias performativas de distinta índole, por medio de bolsas de traballo ou mediante o sincretismo de ámbitos artísticos-, apelando á construción dun evento de brillo internacional respaldado por un público non só fiel senón in crescendo.
Na edición de 2024, celebrada entre o 31 de maio e o 9 de xuño, a Mostra continuou aportando boas doses de frescura, de novidades, de prestidixitación, de fervores cinéfilos e unha perspectiva singular sobre o ámbito audiovisual e artístico de carácter multidisciplinar. Tres trazos fundamentais sobresaen na caracterización do evento. O primeiro pasa pola habilidade para fuxir da competición ou do sometemento a modas ou tendencias. O segundo basease no recoñemento das figuras venerables, que permite a análise do pasado e os itinerarios historiográficos, así como unha escolma moi libre do presente. Por último, posúe unha medida presenza da compoñente pedagóxica, un didactismo por enriba de proselitismos ou prexuízos elitistas. Parece necesario engadir, chegados a este punto, a necesidade dunha maior implicación das administracións públicas participantes, diríase que escasamente conscientes deste magma de proveitosos factores (...)

Martin Pawley e José Manuel Sande. Artigo completo dispoñíbel no número 129 da revista Luzes.

sábado, 29 de xuño de 2024

Especial "Cineastas estadounidenses de los 70" en Caimán Cuadernos de Cine

HOMBRES ENAMORADOS: En la reseña que Janet Maslin escribió para el New York Times de Primer Amor (First Love, 1978) recriminaba a la directora, Joan Darling, “mostrarse tan peculiarmente misógina como otras mujeres cineastas como Elaine May y Lina Wertmüller”. Para la crítica, a los personajes femeninos principales (Susan Dey, Beverly D’Angelo) les encajaban calificativos como “frívola” y “depredadora”, mientras la película hacía del protagonista (William Katt) alguien “demasiado bueno para cualquiera de las dos amantes" (...)

HESTER STREET: Hija de inmigrantes judíos, Joan Micklin Silver (1935-2020) creció con las historias de su padre, que llegó de Rusia a los Estados Unidos con doce años. Para su primera película, la directora quiso explorar sus orígenes a través de una novela de Abraham Cahan de 1896, Yekl: A Tale of a New York Ghetto, pero el camino no resultó fácil (...)

THE MAFU CAGE: Al inicio de la película, la cámara se pasea por una estancia que rebosa vegetación y elementos decorativos africanos, un pastiche delirante, para detenerse finalmente en una joven tendida en una hamaca, Carol Kane (...)

NADIE OYÓ GRITAR: Son casi las diez de la noche y una mujer está aún trabajando en una oficina en alguna zona industrial. Fuera, un hombre se prepara para cerrar un puesto de café y comida. Cuando por fin ella sale y se encamina tranquila hacia su casa, él empieza a seguirla, le grita “Hey, beautiful”, le silba. Ella se da cuenta de su presencia amenazadora y se inquieta (...)

Martin Pawley. Textos completos no número 190, de xullo-agosto de 2024, da revista Caimán Cuadernos de Cine, dispoñíbel nos quioscos dende o 28 de xuño.

venres, 28 de xuño de 2024

De qué hablamos cuando hablamos de cielos excelentes

Es pertinente abrir cuánto antes el debate sobre qué criterios debemos utilizar para certificar la calidad del cielo.

* * *

La gente que ha observado el firmamento en un período suficientemente largo de tiempo, por ejemplo los últimos veinte años, es plenamente consciente del deterioro del paisaje nocturno por efecto de la contaminación lumínica en constante aumento. También, por supuesto, de que para disfrutar de un cielo razonablemente bueno suele ser imprescindible desplazarse el número necesario de kilómetros para apartarse de la mancha de luz de las ciudades, y que ese número de kilómetros es hoy mayor que hace dos décadas. Ahora bien, ¿qué entendemos por un cielo «razonablemente bueno»? O, dicho de otra forma, puesto que un cielo prístino, sin apenas rastro de contaminación lumínica, es algo fuera del alcance para las personas que residimos en la mayor parte del continente europeo, ¿qué nivel de deterioro nos parece tolerable para afirmar que el cielo que tenemos sobre nuestras cabezas es bueno o muy bueno? El debate es aún más pertinente ante la proliferación de territorios con alguna certificación por la «excelencia» de su cielo y que presentan, en la práctica, enormes limitaciones para la observación.

El límite que separa lo bueno de lo regular es siempre arbitrario y muy personal. Habrá quien se conforme con ver bien la Vía Láctea, no intuirla, sino reconocer con claridad su forma (y esto, a fin de cuentas, debería ser el mínimo para empezar a hablar), y quien exija distinguir estrellas de magnitud 6. Sean cuales sean los parámetros que elijamos, estos no pueden restringirse a la región del cénit: un cielo excelente lo es si su calidad se extiende en todas las direcciones y alturas, incluso cerca del horizonte, sin zonas notablemente estropeadas por fuentes de luz cercanas (públicas o privadas: los fotones no entienden de fronteras pero tampoco de quien paga su emisión). El cénit puede ser espléndido en sitios que en su conjunto resultan muy pobres para la astronomía. Y es bueno recordar siempre que las herramientas actuales de modelización permiten diseñar planes de iluminación a nivel local y regional que conduzcan a la reducción de las emisiones no deseadas de luz y así mejorar, de forma concreta y verificable, la calidad del cielo de cualquier lugar que se desee proteger. Un cielo discreto puede transformarse a corto plazo en una hermosa vista nocturna siempre que haya voluntad social y política.

Panorámica 360° en Miranda do Corvo, Serra da Lousã, Portugal (Raul C. Lima, 2010)

Hay otros elementos que degradan visualmente el paisaje y que ya no pueden ser omitidos del debate. Están las pantallas publicitarias y los carteles comerciales, que siguen creciendo sin control normativo; también la iluminación (dudosamente) ornamental de elementos patrimoniales, como puentes e iglesias en medio de la nada o espacios de interés natural (bosques, paseos fluviales) en un grotesco ejercicio de alteración de aquello que se quiere preservar. Pero no podemos olvidar los macroparques eólicos, que aquí en Galicia son una amenaza mayúscula. ¿Podemos calificar en serio de «excelente» un paisaje cuyo horizonte está inundado de aerogeneradores? ¿Cuál es el número máximo de balizas luminosas que nos parece tolerable para no considerar dañado el paisaje?

Martin Pawley. Artigo publicado na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 289-290, xullo-agosto de 2023.

martes, 25 de xuño de 2024

Entrevista a José Manuel Costa: "Un filme só está conservado se pode ser exhibido ao público"

É un erudito do cinema próximo, cheo de rigor e coa enerxía incólume. Foi o máximo responsable da Cinemateca Portuguesa até a súa recente xubilación. Falar con Costa, na que foi unha das súas últimas entrevistas concedidas en activo, permite describir con paixón a historia dun proceso coherente, marcado pola esixencia, lonxe do desleixo e inacción propias das políticas culturais da nosa contorna (...)

Cal é a función dunha filmoteca?
A nosa primeira misión é conservar o patrimonio, garantir a súa supervivencia para as xeracións futuras e traballar a prol da súa difusión. Hai tres áreas tradicionais nas cinematecas: o arquivo propiamente dito e as estruturas de conservación; a sala de cinema, que é o lugar nobre onde termina a conservación, pois un filme só está conservado se pode ser exhibido ao público; e, finalmente, o coñecemento, un centro de documentación onde está gardada a memoria. A Cinemateca Portuguesa ten un centro de conservación, a uns 30 km de Lisboa, con depósitos climatizados para filmes de todas as épocas e apto para toda a cadea de traballo asociada: investigación, catalogación, reparación, restauración, hoxe en día tamén a dixitalización. No centro de Lisboa hai un espazo con dúas salas de cinema, a sala “principal”, con capacidade para 230 persoas, e outra máis pequena na que facemos repeticións de filmes, sesións de cinema máis marxinal, conferencias, debates etc. Xunto a iso temos un centro de documentación, unha biblioteca pública especializada en cinema, unha libraría... Temos aínda un terceiro lugar no centro de Lisboa, o que chamamos “Cinemateca Junior”, que empregamos para iniciar a rapazada e a mocidade no coñecemento e a experiencia do cinema. É o diálogo entre todas elas o que constitúe a propia idea de Cinemateca. Por iso insisto: non é só un arquivo no sentido de lugar onde se gardan filmes e eventualmente se restauran, non é só unha sala de cinema, non é só un centro de documentación, é a integración disto todo.
Vale a pena suliñar no noso caso dúas cousas. Primeiro, que conservar o cinema significa conservalo na súa tecnoloxía orixinal, e dende o final do século XIX até o principio do século XXI o cinema fíxose en película cinematográfica. Para nós é moi importante que os filmes feitos así sexan conservados e sempre que for posíbel exhibidos ao público neses soportes. Na actualidade estamos a desenvolver un programa sistemático de dixitalización en alta definición de todo o cinema portugués; comprendemos que hoxe é indispensábel para que os filmes poidan ser difundidos no país e no estranxeiro, mais esta necesidade non elimina a nosa preocupación polo soporte orixinal. As futuras xeracións só poden comprender o cinema do século XX no sentido máis profundo se coñeceren con que tecnoloxía foi feito e como era visto.
Outro aspecto destacado da nosa identidade é a importancia que damos á programación. Dende que a partir de 1980 tivemos sala propia até hoxe desenvolvemos unha tradición de programación permanente de toda a historia do cinema: para nós é identitario o principio de que na Cinemateca todos os días se exhiben filmes de todas as épocas, dende os primordios no fin do século XIX até os nosos días (...)

Martin Pawley e José Manuel Sande. Entrevista completa dispoñíbel no número 128 da revista Luzes.