Harry Belafonte, arte e acción

Un dos máis apaixonantes filmes para reflexionarmos sobre os límites no tratamento do colonialismo e a segregación racial no Hollywood clásico é Island in the Sun (Robert Rossen, 1957), ambientado nunha illa ficticia do Caribe historicamente dominada por unha elite anglosaxoa mais cunha poboación na súa maioría filla da escravitude. No lugar vai haber unhas eleccións nas que se enfrontarán un terratenente branco atormentado polos seus receos e complexos, Maxwell Fleury (James Mason), e un líder negro emerxente, David Boyeur (Harry Belafonte). Nunha festa na que coinciden os dous establécese un diálogo que confronta con claridade as súas diferentes visións do mundo. Boyeur fala da falta de oportunidades para a cidadanía nunha illa marcada “pola tradición”; cando Fleury insinúa que non poden esquecela, Boyeur retruca que os propietarios das terras cren que as únicas tradicións que contan son as súas mais “nós temos as nosas”, para logo recordar con retranca que entre os costumes avalados pola metrópole están os barcos de escravos e o traballo extenuante nas plantacións do pasado así como as inxustizas do presente. A súa vontade de cambio exprésase cunha afirmación rotunda: “Non viviremos como os nosos pais”. Contra a -no mellor dos casos- actitude paternalista e caritativa do poder branco, o que se exixe agora é igualdade. Ante a pregunta dun xornalista sobre cal é o problema máis importante da illa, Boyeur responde sen dubidalo “a cor”. A cor tamén era daquela un problema na industria do cinema, e de feito mesmo o pudoroso uso que a película fai das relacións de amor interracial -un simple beixo explícito era aínda impensábel- provocou protestas e prohibicións na América segregacionista, malia ao cal a resposta do público foi masiva.

Joan Fontaine, Harry Belafonte, Hartley Power, Patricia Owens, James Mason e Michael Rennie en "Island in the Sun"

A identificación entre personaxe e actor non é estraña. Belafonte, nesa altura xa unha estrela da canción, procurou sempre proxectos cinematográficos que non silenciasen a cuestión do racismo. Nacido en Harlem, Nova York, en 1927, foi arredor dos vinte anos cando descubriu o interese pola interpretación; compartiu escola de teatro con Marlon Brando e debutou na escena no American Negro Theater de Manhattan, onde coñeceu a Sidney Poitier, amigo para toda a vida e compañeiro na loita contra os fabricantes de odio. A música revelouse axiña un camiño rápido para o éxito; o rexistro melódico e jazzístico inicial deu paso a outras formas guiado por un espírito curioso e inconformista. Grande estudoso da música popular de aquí e acolá, nos seus primeiros discos investigou a tradición folk estadounidense e gañou unha celebridade que se volveu mundial co terceiro álbum, o lendario Calypso. Polo medio gañou un premio Tony como actor secundario no musical John Murray Anderson's Almanac e fixo as primeiras películas, Bright Road, sobre unha escola para crianzas negras, e Carmen Jones, adaptación da ópera de Bizet, nas que compartiu elenco con Dorothy Dandridge, igualmente presente en Island in the Sun. Descontento coas propostas que recibía, creou a produtora HarBel para desenvolver unha xoia do film noir, Odds Against Tomorrow (Robert Wise, 1959), na que encarnaba un cantante de club nocturno que se enredaba no roubo a un banco xunto a un ex-presidiario racista. O mesmo ano protagonizou unha interesantísima ficción post-apocalíptica propia desa era do medo atómico, The World, the Flesh and the Devil (Ranald MacDougall, 1959), mais logo diso as súas aparicións fílmicas volvéronse esporádicas: os roles que lle ofrecían non tiñan o valor, até ideolóxico, que el demandaba. Entre as súas actuacións posteriores destaca un excelente western dirixido por Sidney Poitier en 1972, Buck and the Preacher, cun trío impagábel, Poitier, Belafonte e a sempre sublime Ruby Dee, e o memorábel papel que lle deu Robert Altman en Kansas City (1996).

Belafonte empregou a súa fama e o seu indiscutíbel carisma en favor da conquista e a defensa dos dereitos civís. Admirador de Paul Robeson e amigo de Martin Luther King, foi un artista de inmenso talento e inmenso compromiso que entendeu que o activismo pasaba tanto pola acción política enérxica, por meter os pés nas pozas cando era necesario, como por difundir o valor da igualdade e a diversidade na televisión xeralista, fose en programas especiais de intelixente fineza como Tonight With Belafonte ou nos aquí chamados Teleñecos. Memoria crítica do século XX, Harry Belafonte, finado o 25 de abril de 2023, ficará na historia como un referente ético e artístico. Tamén para nós. 

Martin Pawley. Artigo publicado no Nós Diario o 5 de maio de 2023, sexta feira.

Que no desaparezca el canto de los pájaros

Miles de millones de aves mueren cada año en las ciudades víctimas de colisiones.

* * *

Annual Bird Layout, FLAP

Hace casi treinta años, Michael Mesure encontró un pájaro que había chocado con un edificio. Era un ejemplar de mascarita común, una especie aún abundante en Norteamérica, y se propuso llevarlo a un centro de recuperación. Mientras iba de camino en coche, el pájaro se escapó de la bolsa, se posó en el espejo retrovisor y empezó a cantar. Michael siguió conduciendo, embelesado por su música, hasta que de repente el pájaro quedó en silencio y cayó al suelo muerto.

Este episodio fue el estímulo, a la vez poético y trágico, que impulsó una feliz iniciativa: el nacimiento en Canadá en 1993 de FLAP, siglas de Fatal Light Awareness Program, una organización dedicada específicamente a concienciar sobre la masacre continua de aves por colisiones. Durante el día, la luz solar que incide en los edificios es un peligro para los pájaros, que pueden verse atraídos por la imagen reflejada de un paisaje sobre los cristales, pero no ven los cristales en sí, por lo que a menudo se golpean contra estos. La contaminación lumínica extiende la amenaza a la noche, pues además el brillo de las ciudades atrae a las aves, que quedan literalmente atrapadas por las marañas de luces y vuelan hasta quedar exhaustas.

La cantidad de muertes por choques directos con edificios es enorme. El artículo A first estimate for Canada of the number of birds killed by colliding with building windows (Machtans et al., 2013) estimaba en 25 millones el número de ejemplares que se pierden anualmente en Canadá por esta causa. Un artículo posterior, Bird–building collisions in the United States: estimates of annual mortality and species vulnerability (Loss et al., 2014), calculaba entre 100 y 1000 millones cada año las muertes por choques en Estados Unidos. Incluso cuando no se producen resultados fatales inmediatos, los impactos pueden dejar aturdidos a los pájaros de forma que resultan más vulnerables a los depredadores y al tránsito de vehículos, especialmente si caen a tierra. FLAP organiza periódicamente un evento que hace dolorosamente visible este desastre ambiental cotidiano: el "Annual Bird Layout", la exposición pública de cientos de cuerpos recogidos por personas voluntarias, una actividad que desde 2001 ha sido imitada por muchos otros grupos conservacionistas. 

El sitio web de FLAP, www.flap.org, recoge algunas buenas prácticas para minimizar o evitar los daños, algunas tan sencillas como poner marcas en las ventanas que sin impedir el paso de la claridad sirvan de alerta para las aves. En horario nocturno, el apagado de luces innecesarias en edificios es una estrategia que salva vidas, en especial en primavera y otoño, cuando miles de millones de animales cruzan los cielos para efectuar sus viajes migratorios. La ciudad de Nueva York aprobó en diciembre ordenanzas de reducción de la iluminación con el objetivo de proteger a la fauna voladora. Si Nueva York puede, ¿a qué estamos esperando?

Martin Pawley. Artigo publicado na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 275, maio de 2022. 

Cine portugués en el Indielisboa

La participación portuguesa en los primeros grandes festivales del año (Rotterdam, Berlín) convierte al Indielisboa en destino obvio para la presentación nacional de esas películas, lo cual genera inevitables desequilibrios. Así, en la competencia de largometrajes la balanza se decantó con claridad hacia el díptico Mal viver / Viver mal de João Canijo, también desigual, mucho más notable Mal viver, premio del jurado en la Berlinale, focalizada en la familia de mujeres que gestiona un hotel, que Viver mal, tres relatos sobre los huéspedes que allí se alojan. Su ejemplar puesta en escena y riqueza formal, con constantes ecos visuales y sonoros entre unas historias y otras, se apoya en la brillantísima fotografía de Leonor Teles y las actuaciones de un grupo muy solvente de actrices, en particular Anabela Moreira, genuino centro de la acción. Su colección de personajes heridos y con innata capacidad para herir puede resultar, con todo, profundamente antipática (...)

Martin Pawley. Artigo completo publicado no número 178, de xuño de 2023, da revista Caimán Cuadernos de Cine. Pode lerse o artigo en versión ampliada no sitio web da revista. 

Festival SACO en Oviedo: cinema para todos os públicos

Hai apenas unha década Oviedo carecía dunha programación cultural de cinema normalizada e a oferta fílmica cinguíase ás estreas comerciais nas salas privadas e algún que outro ciclo. A invención, por parte de Pablo de María, dende entón o director, da Semana del Audiovisual Contemporáneo de Oviedo (SACO, www.semanasaco.com), aspiraba a encher ocos para achegarlle ao público local unha escolma das moitas películas que non se exhibían na cidade a través de proxeccións gratuítas no céntrico teatro Filarmónica. A primeira edición foi prudentemente modesta mais a positiva resposta da cidadanía alentou un paulatino e sostido crecemento que permitiu que en só dous anos o festival se reforzase cunha programación anual estábel, Radar, con sesións xoves e domingo no mesmo teatro, e un ciclo de verán, Cine a la luz de la luna, que ofrece películas ao aire libre nos barrios. Das 1400 persoas que gozaron da proposta de SACO en 2015 pasaron ás máis de 73000 en 2019, o último ano completo non afectado polas restricións pandémicas, uns números que dan boa medida do seu éxito.

Unha vez que o programa Radar permitiu presentar arredor de setenta filmes ao longo do ano, tanto estreas de cinema de autor como retrospectivas dedicadas a cineastas (Ida Lupino, Truffaut ou Robert Siodmak), a semana (realmente, dez días) de festival puido redefinir os seus contidos para asentarse como unha proposta diferente, singular: a aposta de SACO foi poñer o foco nas sinerxías creativas do cinema con outras formas artísticas e o recoñecemento dos oficios do cinema. As sesións con música en vivo pasaron a ser un elemento central, cunha actividade en particular que xa se converteu nun clásico, a proxección dun filme (Vértigo, O mago de Oz ou, en 2023, Cantando baixo a chuvia) coa interpretación en directo da súa banda sonora por parte da orquestra Oviedo Filarmonía. Mais a mestura de música e imaxes pode derivar en máis audaces maridaxes coma o tributo de Lagartija Nick á xeración do 27 o ano pasado ou o moi estimulante acompañamento sonoro que en marzo fixo El Niño de Elche a dous referentes da vangarda surrealista, Un perro andaluz de Luis Buñuel e A cuncha e o reverendo de Germaine Dulac.

Fotografía: Iván Martínez / SACO

SACO tende pontes, tamén, entre o cinema e as artes plásticas. Unha cita obrigada é a visita ao excelente Museo de Belas Artes de Oviedo conducida por un cineasta, oportunidade que xa viviron Albert Serra, Manuel Martín Cuenca ou Arantxa Aguirre. En 2023 a visita tivo un guía de luxo, o director de fotografía José Luis Alcaine, auténtica lenda cuxa filmografía, que comeza nos anos 60, é case un completo “quen é quen” do cinema español: Francisco Regueiro, Josefina Molina, Narciso Ibáñez Serrador, Juan Antonio Bardem, Cecilia Bartolomé, Vicente Aranda, Manuel Gutiérrez Aragón, Víctor Erice, Montxo Armendáriz, Fernando Fernán Gómez, Carlos Saura, Bigas Luna, Pilar Miró e por suposto Pedro Almodóvar, con quen segue traballando na actualidade. Unha conversa con Alcaine, colaborador tamén de Brian de Palma, equivale a asistir a unha “masterclass”; ten un discurso rigoroso e amósase disposto a dar detalladas explicacións. No seu percorrido polo museo insistiu na enorme importancia que para el ten xustificar en cada plano de onde vén a luz e o seu porqué, para facer burla deses filmes nos que até o agocho dunha bruxa está escandalosamente iluminado por ducias de candeas.

A colaboración do festival co museo produce outro feliz resultado, El sonido del arte, que en edicións anteriores invitou deseñadores de son a crear ambientes para os cadros que elixan do centro. Na quinta edición desta iniciativa a persoa convidada foi El Niño de Elche, que seleccionou media ducia de pinturas arredor da idea da caída, o descendemento e o martirio para poñerlles voz e evocar sentimentos de sufrimento e rebeldía, da desesperación dunha nai ante un fillo morto ao berro da clase obreira ante as violencias que afogan. 

SACO cultivou dende o inicio a amizade doutros festivais peninsulares, do FCAT de Tarifa, sobre cinema africano, aos portugueses Curtas de Vila do Conde e Porto/Post/Doc, que protagonizan actividades específicas. Unha oferta atractiva e diversa para todos os públicos, incluído o infantil, que ben podía servir de inspiración para algúns concellos galegos. 

Martin Pawley. Artigo publicado no Nós Diario o 5 de abril de 2023, cuarta feira.