por
Fernando Redondo Neira
“Como arte que participa da descrición, o cine desgástase facendo crer que mira o mundo, cando en realidade é un rincón do mundo que (nos) mira” (Jean-Louis Comolli).
Do cinema de
Pedro Costa ben podería dicirse que interroga os espazos, as personaxes, as situacións. A súa é unha mirada limpa, interesada polos espazos próximos, polas personaxes que habitan ditos espazos e polas situacións que experimentan ditas personaxes, se ben habería que matizar que, respecto destas, trátase de vivir e de experimentar e non tanto de interpretar. Unha mirada que se pousa sobre o mundo sen luxalo, coa intención primordial de convidarnos a explorar, a descubrir, a intentar comprender ou, polo menos, a participar dos seus ritmos e latexos. Tamén, como derivada do anterior, ao seu cinema acáelle ben a recomendación de Pascal Bonitzer: é preciso reflexionar sobre o acto que conleva o rexistro aparentemente pasivo de acontecementos.
Unha parte destacada da filmografía de Costa móvese na procura de indagar nas identidades, nos intercambios, nos fluxos e no contacto de culturas que seguen a establecerse, nomeadamente, entre Portugal e Cabo Verde. A súa escritura fílmica foi construíndose ao longo dun corpus de películas nos que se observa a teima por acadar un lugar dende onde observar a realidade, un lugar tanto físico como mental. Títulos como
Casa de Lava (1994),
Ossos (1997),
No quarto da Vanda (2000),
Onde jaz o teu sorriso? (2001) ou
Juventude en marcha (2006) sitúanse, nunha centralidade variábel, nesa liña que pón en contacto escenarios, territorios, ambientes, actitudes e xestos, que son tamén xestos fílmicos nos que se reflicten os propósitos da esencialidade, dunha certa “pobreza” entendida á maneira de Comolli e que devén nunha paradoxal riqueza de todo canto nos é mostrado.
O cuarto de Vanda ao que fai referencia o título de 2000 constitúese, en certa medida, como cerne do mundo que constrúen os filmes de Costa. A serie que compón cada un dos seus filmes parece orbitar arredor dese título e arredor dese cuarto, como se todo se movera arredor da figura de Vanda, ela que permanece sempre no límite da inmobilidade. O propio descorrer fílmico vaise adaptando ao ritmo vital deste emprazamento e das personaxes que o habitan, dando conta da realidade social dos inmigrantes caboverdianos instalados no barrio lisboeta de Fontainhas. Acompañar o fluxo da vida no respecto escrupuloso polo fluír do tempo propio, un tempo demorado e mesmo un tempo detido; sen case intervir sobre o que alí acontece, á espera de que o real acade unha expresión de seu. No tanto que lugar de acollida, este barrio remite a outro espazo, o arquipélago de Cabo Verde, presente nun título anterior,
Casa de Lava, que nos trasladaba ás paisaxes desérticas, volcánicas, espidas de toda vexetación. Á súa vez, evidencia a difícil integración na metrópole, como un espazo intermedio que, unha vez abandonado o anterior, non acaba de supoñer a plena instalación nun lugar novo, como tamén ocorrerá en
Juventude em marcha, onde os inmigrantes se sentirán aínda máis perdidos, con esa sensación de estar fóra de lugar que non se experimentaba no outro filme.
Os grandes espazos abertos no entorno do volcán de
Casa de Lava fronte ao labirinto de rúas apretadas de Fontainhas e a estreitura do cuarto de Vanda. Estamos diante da formulación fílmica do tránsito dun espazo a outro na experiencia de todo transterrado, indo aquí do amplo e aberto ao estreito e pechado, seguindo así o percorrido desta comunidade humana no seu periplo migratorio, como unha viaxe dende a luz do Atlántico ata a escuridade dun barrio marxinal de Lisboa. Na comunicación entre os dous espazos aquí convocados, os rostros inexpresivos dos habitantes de Fontainhas parecen levar inscrita a paisaxe espida das illas atlánticas, igual que na súa actitude desesperanzada ou na morosidade con que se conducen entre as ruínas dun barrio que esmorece. Neste mesmo sentido cómpre entender os planos xerais de longa duración de personaxes estáticas, contemplativas, como fotos fixas que dirixen a súa mirada ao outro lado do dispositivo fílmico, facendo así explícito “ese mundo que nos mira”, do que falara Comolli.
Fontainhas preséntase, daquela, como espazo en transformación, que está a ser botado abaixo, espazo en destrución. No tanto que non xorde algo novo, vai permanecer como lugar intermedio, lugar de paso cara algo, senón mellor, canto menos diferente. Movéndose entre cascallos, aínda é posíbel dignificar estes lugares con elementos decorativos, improvisar andeis, mesas ou outros mobles, recorrendo a obxectos de refugallo. Refórzase así a vontade de permanecer no lugar á espera do momento do cambio.
Ese universo que se derruba, parede a parede,
No quarto da Vanda, estaba xa anunciado en
Ossos. Aquí, tamén as vivendas están a medio construír, coas cores esvaídas e humidade nas paredes, as instalacións á vista, a decrepitude e o abandono, como unha metáfora das vidas extremas polas que transitan as personaxes. Trátase, a maiores, en ambos os dous filmes, de vidas nas que só parece ser posíbel manterse á espera. O que acontece, acontece nun fóra de campo de onde vén a pouca luz que ilumina os interiores en penumbra, que se coa entre as fendas nas paredes, e onde, sobre todo, se escoitan esas voces en off que denotan que a vida verdadeira está noutro lugar. Ese outro lugar a onde volven as figuras que pasan indiferentes xunto ao pai que pide esmola co fillo en
Ossos, nun desacougante plano que se mantén no tempo para achegar unha maior crueza, se cabe, á realidade exposta.
Tanto no cuarto da Vanda como nese outro cuarto onde traballan Jean-Marie Straub e Danièle Huillet en
Onde jaz o teu sorriso? (2001) atopamos idénticos planos fixos, outra vez e coma sempre, de longa duración, captados dende un único punto de vista, sen a penas variar o emprazamento, a angulación e a distancia. Idéntico é tamén o tratamento da luz: escuridade dominante e pequenas zonas visibles nas que destaca a figura de Vanda, que se prepara unha dose co chisqueiro e o papel de prata, ou a de Danièle Huillet, recortada a contraluz sobre a pantalla da moviola. O movemento prodúcese sempre no interior do plano. A el acceden e dende el se retiran dende e cara o fóra de campo. En
Onde jaz o teu sorriso?, Jean-Marie Straub entra e sae, nervioso, comentando o labor de montaxe que está a realizar Daniéle, ou quédase parado na porta, no rectángulo que forma a outra fonte de luz presente neste emprazamento. Este coidado na composición, ao reencadrar sobre unha porta, sobrepoñendo un marco a outro, é un recurso tamén habitual en
No quarto da Vanda. Aquí, as personaxes páranse a contemplar un interior do que, sen dúbida, intúen que pronto vai quedar reducido a cascallos polo traballo das escavadoras que están a facer desaparecer aquel mundo. Un mundo (outro mundo), pola contra, que está a construír Danièle na moviola, mentres escoltamos unha conversa da parella de cineastas na que se afirma, ao igual que poderiamos dicir da poética fílmica de Costa, que a imaxinación é máis limitada que a realidade.
* * *
Información complementaria: filmes de Pedro Costa editados en DVD en España
Intermedio:
cofre 4 DVDs con
No quarto da Vanda,
Onde jaz o teu sorriso e
Juventude em marcha
Cameo:
Ne change rien na
colección Cahiers du Cinema
Ningún comentario:
Publicar un comentario