La Internacional Cinéfila 2016

Cinco películas de 2016

AQUARIUS (Kleber Mendonça Filho, 2016). Los breves flashes que casi al principio de la película evocan la juventud (sexual) de un personaje me parecen una de las proezas cinematográficas del año. No se puede decir más con menos.

ELLE (Paul Verhoeven, 2016).  Un placer por su gozosa desvergüenza, que remite a su anterior trabajo, menos aplaudido de lo que debería, STEEKSPEL (2012).

O ORNITÓLOGO (João Pedro Rodrigues, 2016).  La película más libre y exuberante, también la más generosa para un espectador atento.

PATERSON (Jim Jarmusch, 2016).  Cuando hay tantos filmes que gritan, se agradece uno que habla en voz baja. Es, además, uno de los mejores retratos del proceso de creación (literario en este caso) visto en una pantalla.

TONI ERDMANN (Maren Ade, 2016).  Tragicomedia política y familiar a la vez: trata de un padre empeñado en salvar a su hija y de la urgente necesidad de salvarnos a todos de los horrores del capitalismo sin control. Deberían estudiarla todos los Ken Loach del mundo.

Siento que es una lista muy obvia, pero es que ¡cinco películas son tan pocas!

Fuera de catálogo: la mejor película que he visto en 2016 es de hace cincuenta años, THE ART OF VISION de Stan Brakhage, que es como un curso para aprender a mirar.

Vivimos rodeados de ruido, vulgaridad y pensamiento blando, en todos los campos, de la política a la cultura. Por eso es útil escuchar a Herzog y/o al genial manipulador Adam Curtis y su advertencia sobre las redes sociales y la fascinación acrítica ante lo que simula ser progreso. La renuncia al pensamiento crítico equivale a entregarse a la fe (en Dios, en Alá, en Wall Street, en el futuro) y eso jamás en la historia de la humanidad ha sido provechoso. Hace falta más pensamiento científico, también para pensar el cine. 

Ópera prima

En una época en que los medios digitales ponen (casi) al alcance de cualquiera hacer una obra audiovisual, ¿a qué le debemos llamar “ópera prima”? Me quedo con el primer largometraje de alguien que antes hizo varios cortos (que no conozco), Ross Lipman. Su fascinante ensayo NOTFILM (2015) es un modelo a imitar en el tratamiento del cine desde el cine.

Película de mi país

«A minha pátria é a língua portuguesa». Hago mía la frase de Pessoa: mi patria es la lengua (gallego)portuguesa. Y a esa patria pertenecen dos películas ya citadas, AQUARIUS y O ORNITÓLOGO. Añado otras. En Galicia y en gallego el corto A LIÑA POLÍTICA de Santos Díaz, con una pareja de intérpretes en estado de gracia, María Vázquez y Xosé Barato. CARTAS DA GUERRA de Ivo Ferreira, bellísimo acercamiento a una herida aún reciente -la guerra en Angola- a través de las cartas que escribió uno de los mejores escritores en lengua portuguesa, António Lobo Antunes. La memoria de la guerra se extiende en el tiempo y el espacio y lo contamina todo, como refleja de forma sensacional el corto portugués de animación ESTILHAÇOS de José Miguel Ribeiro. Casi sin palabras, una de las mejores películas de 2016 es otro corto, ASCENÇAO, obra de emocionante madurez de un cineasta joven, Pedro Peralta.

Concluyo con una impresionante experiencia cinematográfica que no es una película: la exposición con la que llenaron João Pedro Rodrigues y João Rui Guerra da Mata la Galería Solar de Vila do Conde este verano. Y en particular una instalación, la que recoge el casting de Ricardo Meneses, protagonista de O FANTASMA.

Martin Pawley. Pode consultarse a votación completa e todas as listaxes e textos individuais no imprescindíbel sitio web do promotor da iniciativa, o crítico arxentino Roger Koza. 

* * * * *

Anteriores votacións para La Internacional Cinéfila: 2015 | 2014

David Ethève: afectuoso amigo, músico excepcional

por Miguel Castelo

David Ethève, un dos violonchelistas principais da Orquestra Sinfónica de Galicia, era, ademais de espléndido músico, unha excelente persoa, cordial e afable como poucos. Prestaba escoitar os seus irónicos razoamentos no seu asisado castelán con acento francés. Durante o mandato do PSOE na Deputación coruñesa, fixo parte do xurado da área de Música das becas artísticas desta institución. Alí foi onde eu o coñecín. Axiña principiamos unha cordial relación, que foi alternando os encontros nas anuais convocatorias das becas, tempos de descanso das estivais montaxes operísticas e fortuítos cruces pola rúa que con frecuencia daban tamén oportunidade a algún parrafeo relacionado co mundo da cultura, asuntos da Sinfónica ou a algunha cuestión relativa ao último concerto habido ou que se estaba a ensaiar. David vivía na praza de Vigo e os días de ensaio adoitaba regresar do Palacio da Ópera cara o seu domicilio pola avenida de Arteixo portando o seu instrumento na voluminosa funda negra que el carrexaba sen grande esforzo dada a súa respectable complexión e estatura.

Foi nun deses encontros na rúa onde, nunha mañá gris, me fixo unha revelación que me deixou gratamente desconcertado e, ao tempo, cheo de orgullo pola confianza que en min depositaba. Tratábase dunha confidencia familiar e como tal pediume que a mantivese en secreto. A vella cuestión da orixe do artista, que hai de xenético e que de cultural nas persoas que se ven apañadas pola pulsión da expresión artística acudiu, a partir dese momento, de modo especialmente intenso ao batán do meu pensamento. Nalgunha ocasión volvemos sobre o asunto que, por descontado permanecía pola miña parte en secreto, coa tentación engadida de me saber portador dunha noticia que podía interesar a máis dun colega.

Tempo despois, un bo día vin que a programación do CGAI incluía un filme de Claire Denis, coido que White Material (“Una mujer en África”). De contado pensei en David Ethève e achegueime á praza de Vigo coa idea de advertilo de tal circunstancia, sabedor do seu interese pola obra desta cineasta. Vin saír un home dun portal que me parecía que podía ser o de acceso á vivenda do músico, pregunteille pero manifestou non ter a menor idea, Chamei ao chou a un dos pisos do portal contiguo e tampouco me souberon dicir. Eu sabía que tiña que ser nun dos dous porque o vira saír un día, pero non lembraba exactamente de cal. E como non era cousa de andar importunando, desistín do meu propósito, non sen pesar mais co argumento tranquilizador de que malo sería que el non tivese pola súa conta información do asunto. No próximo encontro, uns días despois, faleille da frustrada tentativa. Agradeceumo e díxome, para a miña despreocupación, que o sabía e fora ver o filme. O interese do músico na cineasta compatriota non deixaba de ter poderosos motivos. A primeira vez que David Ethève e máis eu falaramos dela dixérame que era a súa irmá por parte de pai, cousa que a realizadora ignoraba, de aí o seu rogo de discreción. Nunha conversa posterior  -antes da comentada proxección-, pregunteille por ela. E, felizmente, o episodio familiar progresara: estivera visitándoa e informáraa do vínculo familiar existente entrambos, asunto delicado que ela recibiu non sen abraio e asumíu con serenidade; que o seu pai mantivese en secreto tantos anos a existencia dun irmán, doutro fillo "fóra do matrimonio", non era cousa trivial.

Nun próximo encontro, mostrouse preocupado: falara coa súa irmá e esta dixéralle que estaba a atravesar por un delicado estado de saúde.

A seguinte vez que nos volvemos ver, David estaba notablemente máis delgado e fíxome partícipe de que se estaba a repoñer da operación dun tumor cerebral. Fiquei conturbado. Deixei de velo. Comezou a tempada da Sinfónica e a súa continuada ausencia no centro do escenario era máis que notable. Agora os medios deron a triste noticia: David Ethève acaba de falecer tras dunha longa enfermidade. Tiña cincuenta anos. A Orquestra Sinfónica de Galicia prepara unha homenaxe. Asistiremos. Era un amigo afectuoso, un músico excepcional.

Filmes do Homem: filmes, comunicacións, proxectos e prácticas

por Miguel Castelo

Sostido nos seus principais esteos -Fora de Campo e Plano Frontal-, Filmes do Homem puxo en escena a edición do 2016 do seu Festival Internacional de Documentário, facendo de Melgaço durante cinco días a capital cinematográfica do norte portugués.

Identidade, memoria e fronteira foron os temas habituais arredor dos que viraron tanto os filmes participantes como as actividades todas que fixeron parte da programación deste ano.

Interacción estimulante

O espazo Fora de Campo acolleu as intervencións de Andreia Alves de Oliveira, “Um lugar chamado diáspora”; de Álvaro Domínguez, “Identidade –Para que serve?”, e de José da Silva Ribeiro, coordenador xeral desta sección, “Etnografias Audiovisuais Participativas”, comunicacións que conviviron cos exercicios de campo “O real imaginado” e “Cartografías sonoras colaborativas”, consistentes en recollidas de imaxes fotográficas e fragmentos sonoros, experiencias propostas, respectivamente, por Manuela Matos Monteiro e João Martins, que levaron aos diversos participantes a se deslocar por diferentes lugares da vila ante a ollada compracente e a actitude colaboradora dos seus habitantes, nalgúns casos directamente implicados na execución destas prácticas. No marco desta multidisciplinar e estimulante interacción, as presentacións dos proxectos en curso “Aldeias do Mar, Cultura da Vida”, da Asociação Ao Norte, por Daniel Maciel, e os galegos “Proxecto Socheo: tecendo a memoria de A Guarda”, por Beli Martínez, “Fálame de San Sadurniño”, por Carmen Suárez Nieto, e “Videocartografiar o espazo rural”, por Manuel González Álvarez, todos accesibles na Rede, completaron o programa desta sección.

Exposicións fotográficas: comercio e emigración

A Casa da Cultura, centro neurálxico do festival, acolleu así mesmo dúas exposicións fotográficas de interese: “Commercio”, de João Gigante, un percorrido diverso polo mundo do comercio na vila melgacense e a súa contorna, en palabras do seu autor “são fotografias que descrevem um espaço e a sua história, mais também uma revelação de quen o construiu e o mantém aberto”; e “Um lugar chamado diáspora”, na que Andreia Alves de Oliveira, fotógrafa vianense residente en Londres hai arredor de dez anos, presenta unha serie de retratos de persoas e espazos binariamente vinculados -o individuo e un emprazamento da súa circunstancia vital-, aos que se suman breves textos, recensión de longas entrevistas realizadas pola autora aos diversos fotografados, nas que se tenta dar resposta ás dúas cuestións -Porque emigramos? O que diz a emigração sobre nós?- nas que se sustenta o sentido conceptual da proposta.

Na procura de novos valores

Plano Frontal, na súa dobre modalidade, cinematográfica e fotográfica, volveu seleccionar catro equipos de tres integrantes (realizador, operador de cámara e operador de son) para acometer a rodaxe de senllos documentais que, relacionados con cuestións sociais, individuais, culturais ou de identidade, lle foron tematicamente propostos e orientados na súa realización por un titor e loxisticamente apoiados por un equipo de catro profesionais. Na fotográfica, tres xoves abordaron o seu labor sobre temas locais, igualmente propostos pola organización. Como é preceptivo, o resultado do seu traballo, en ambas modalidades, farase público na seguinte edición, entre tanto o realizado na edición do 2015 fíxose nesta.

Os filmes elixidos

A toca do lobo (Catarina Mourão, 2015)

Trece filmes de diversas metraxes, procedentes de oito países  -Irán, Brasil, Portugal, Polonia, África do Sul, España, Reino Unido e Alemaña- optaron aos premios Jean-Loup Passek. O xuri, presidido por Manuela Penafria e integrado polos tamén portugueses Margarida Cardoso e Tiago Afonso, o brasileiro Renato Amran e o galego Xurxo Chirro, decidiu conceder o galardón á Melhor Longa_Metragem Internacional a Behemoth (China-Franza), de Zhao Liang, retrato épico sobre a dureza das condicións de traballo en paraxes en transformación, en terras de Mongolia, produto das máis desapiadadas formas de explotación do capitalismo, “pela relevância do tema e pelo registo estético e ético onde a narrativa e apresentação de uma problemática social assenta nas qualidades formais de imagens, som e montagem. Nesse sentido, o filme coloca a arte numa relação direta não apenas com a vida tal qual ela é mas, sobretudo, com a sua transformação a partir de valores que dignificam o ser humano”; o premio á Melhor Curta ou Média-Metragem Internacional (neste caso curta) a Women in Sink (Reino Unido-Israel), de Iris Zaki, enxeñosa utilización dun salón de perruquería feminina en Israel para suscitar conversas coas clientas, tanto xudeas como árabes, sobre temas diversos de ambas culturas, “pelo interesse da temática, pela forte dinâmica das narrativas pessoais envolvidas no conjunto do filme e pela interação estabelecida entre a equipa de realização e as mulheres entrevistadas”; e o premio ao Melhor Documentário Português a A toca do lobo, de Catarina Mourão, minucioso e paciente achegamento en primeira persoa da realizadora a certos entretecidos e enigmas da súa familia, pertencente á burguesía ilustrada, no decurso de tres xeracións, “pela forma como nos revela, através dos diálogos entre os personagens, elementos humanos da biografia de um escritor português, pela beleza da narrativa, pelas qualidades formais de som, imagem e montagem”.

Ouros filmes foron proxectados, alén da Casa da Cultura, en diversos lugares da contorna da vila de Melgaço. Así, as freguesias de Penso e Cristóval e os concellos galegos de Padrenda e Arbo puideron participar tamén dos Filmes do Homem.

Imaxes, do cinema e da vida, para o recordo

A esplanada da Torre da Homenagem, núcleo do centro histórico da vila, axuntou por derradeira vez ao público desta edición do Filmes do Homem, na súa sesión de clausura. Alí, mergullados na escuridade dunha noite espléndida, puidemos asistir á proxección en pantalla xigante do desenvolvemento das anuais actividades, laborais, relixiosas e festivas, dos escasos habitantes de Uz, aldea de Tras-Os-Montes, no norte portugués, coas que o xoven realizador lisboeta, João Pedro Plácido, constrúe a súa primeira longamentraxe, Volta á Terra, filme poético, paciente e delicado, non exento de dureza, onde o humor e a ternura conviven con proverbial mestría.

Con anterioridade, no decurso desta xornada, as habituais visitas a Lamas de Mouro, na freguesia de Castro Laboreiro, en cuxo auditorio nesta ocasión se proxectou Os olhos de André, reconstrución cinematográfica de situacións diversas da vida dunha familia numerosa, realizada por António Borges Correia -cuxa torpeza narrativa e ton edulcorado foi posteriormente superado pola alongada e compracente comparecencia física dos membros todos da familia protagonista-, e aos museus “Memória e Fronteria”, onde o seu director, Albertino Gonçalves, contou anécdotas e revelou pequenos segredos dos códigos do mundo do contrabando, e “Jean Loup Passek”, no presente ocupado por unha pequena antoloxía dedicada ao cinema silente, serviron para achegar os participantes nestes encontros do cinema e a comunicación, nomeadamente aos estranxeiros e provenientes dos máis afastados lugares do mundo, a estas peculiaridades, verdadeiros emblemas dunha vila, Melgaço, que aposta decididamente polo cinema e a expresión audiovisual.

* * * * *

no arquivo: crónica do Filmes do Homem 2015

CGAI: Entre a ignorancia, o desleixo e a mentira

por Miguel Castelo

Unha filmoteca é, en primeira instancia, segundo o dicionario da RAE, “un lugar donde se conservan filmes para su estudio y exhibición”. Pero, co pasar dos anos, a voz “filmoteca”, sen perder o sentido enunciado, foise enchendo de novos significados, ao tempo que estes organismos asumían novas funcións. Hoxe a xeneralidade das filmotecas teñen carácter público: fan parte da urdimenta cultural do país onde están, fináncianse con diñeiros estatais, autonómicos, municipais, etc. e cumpren múltiples funcións.

O CGAI, Centro Galego de Artes da Imaxe, é unha filmoteca. A Filmoteca de Galicia. Un centro público, creado segundo decreto en 1989, e inaugurado en marzo de 1991 baixo a tutela da Consellería de Cultura e Xuventude. En 2005 pasa a depender da de Presidencia, situación que se alonga até o 2014, ano a partir do que volve a Cultura, comezando a formar parte -xunto co Centro Dramático Galego, CDG, e o Centro Coreográfico Galego, CCG- da Axencia Galega das Industrias Culturais, AGADIC, organismo dependente da actual Secretaría Xeral de Cultura, estrutura piramidal en cuxa cúspide figura a Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria [1]. É dicir, o aparato cultural público da Comunidade Autónoma de Galicia.

O deseño e execución de programacións cinematográficas diversas, a organización de cursos, conferencias, obradoiros, presentacións, coloquios, a recuperación, restauración, catalogación e conservación de materiais gráficos e audiovisuais, o apoio loxístico ao sector, os servizos de consulta bibliográfica e de préstamo do fondo audiovisual, principais cometidos do CGAI, supoñen a presenza dun numeroso e cualificado equipo de traballo; un colectivo de operarios do que o organismo, nin sequera nos seus mellores tempos, dispuxo. O Centro Galego de Artes da Imaxe sempre traballou, en maior ou menor medida, por baixo das súas necesidades, de persoal e orzamentarias. Se o nivel de resultados se foi mantendo foi debido á vocación e ao esforzo dos seus traballadores.

Catro gobernos sucedéronse durante todo este tempo: tripartito, PSdeG-PSOE, Coalición Galega e Partido Nacionalista Galego, 1987-1989; PP, 1989-2005; bipartito, PSdeG-PSOE, BNG, 2005-2009; PP, 2009-2016. E ningún deles sentiu especial interese por tan importante organismo, vital para a conservación do patrimonio audiovisual, para o desenvolvemento da expresión cinematográfica, a difusión da cultura do cine e, en consecuencia, da cultura en xeral. Pódese afirmar que en todo o seu percorrido histórico o CGAI nunca levou a traxectoria ascendente que todo organismo creado cunha determinada función se supón debe ter. Nunca medrou exponencialmente, nin chegou a unha fase de consolidación. O CGAI seguiu a súa propia inercia, baixo a iniciativa dos seus traballadores ante a indiferenza e a pasividade dos seus sucesivos organismos superiores, cando non da súa belixerancia. Un episodio ilustra con diáfana claridade esta afirmación: a repercusión mediática debida á ilusión e á enerxía dos primeiros momentos e ao nivel de actividade fóra do común dentro da función pública chega a desencadear os ciúmes da Dirección Xeral de Cultura, desde onde se produce a “oportuna” chamada de atención. Algo así como: “Oe, que vos estades pasando”. Así, o que deberían ser felicitacións e azos para seguir mellorando convértese nunha mesquiña admonición. Outro tanto acontece coa Escola de Imaxe e Son, EIS, polo tempo referente español dentro da formación profesional na especialidade e finalmente relegada a un convencional centro de FP. Polo que se ve, unha práctica habitual no marco da administración autodenominada “popular”, que xa tivera un sonado precedente en 1984, polos mesmos motivos, co acoso do Conselleiro de Cultura ao Director Xeral até conseguir a dimisión do segundo e da case totalidade do seu equipo [2]. Sen dúbida, ten as súas complicacións soster a contradición que supón a presenza dun colectivo de operadores culturais heterodoxos, progresistas e ilusionados coa súa función dentro dun aparato administrativo conservador e anquilosado.

Mais para entender mellor as vicisitudes vividas polo CGAI e as súas actuais penalidades, habería que engadir o feito importante do seu inadecuado parto. Consecuencia histórica dunha estrutura anterior -a Unidade de Imaxe e o Arquivo da Imaxe, da citada Dirección Xeral de Cultura de 1984-, o CGAI nace, igual que os seus antecedentes, como un organismo totalmente dependente da súa instancia superior: sen a necesaria autonomía, tanto de acción como orzamentaria. Ao igual que na etapa anterior, a ilusión do logro dos seus xestores, o sentimento de estar a inaugurar unha nova xeira dentro do demorado camiñar do sector, unidos ao descoñecemento dos procedementos administrativos, leva a se despreocupar destas particularidades, detalles esenciais altamente condicionantes do seu posterior funcionamento.

Que o CGAI, como norma a funcionar xa limitado, tanto en persoal como en espazo [3], se vexa desde hai tempo sometido a unha paseniña e tan maliciosa como desleixada operación de acoso non deixa de ser un paradoxo. Todos os grandes mandatarios da Historia, dun signo ou outro, concederon especial importancia ao cine. Só a ignorancia, apoiada nas muletas da mentira, pode atentar tan gravemente contra a memoria histórica, pasada e futura, dun país. Contra a memoria cultural. Contra a Cultura.

Notas

[1] Resulta un tanto curioso este baile de dependencias dun organismo que, non sendo especialmente fomentado por ningunha das instancias superiores, elas todas queren ter baixo a súa advocación.

[2] A Víctor Manuel Vázquez Portomeñe, á fronte da Consellería, parecíalle que a Dirección Xeral e o seu máximo responsable, Luís Álvarez Pousa, tiñan un protagonismo indebido, un protagonismo que lle correspondía a el. Incómodo na súa xestión, o Director Xeral pouco antes de se cumprir o ano da lexislatura dimitiu, seguido pola maioría dos integrantes do seu equipo. Dous, Enrique Banet e José Luís Cabo, non o consideraron oportuno.

[3] O local da rúa Durán Loriga é unha cesión municipal desde o seu inicio. Hoxe, a todas luces insuficiente, ten utilidade e sentido como espazo administrativo e parcialmente técnico, sala de proxeccións e biblioteca. Un espazo amplo, dotado de cámara frigorífica -na actual non colle un alfinete- na que poder aloxar todo tipo de soporte analóxico, provisto de armarios, aparadores, andeis, etc. onde clasificar, ordenar e estabular materiais diversos, tipográficos, gráficos e audiovisuais -cómpre sinalar que grande parte dos cedentes non recibiu nunca a documentación correspondente ao patrimonio que entregou-, resulta unha necesidade urxente. Como incentivar, se non, novas cesións cando poden estar mellor preservadas no faiado dos seus propietarios do que amoreadas nos baixos do local coruñés.

Grazas, mestre

O falecemento de Abbas Kiarostami a semana pasada deixoume conmocionado. Era, para min, o máis valioso dos cineastas do noso tempo. Hai grandes cineastas vivos cuxa carreira rematou hai décadas, caso de Stanley Donen; outros cunha filmografía fabulosa que (quizais) aínda nos sorprendan con algúns froitos excelsos, coma Godard ou Agnes Vardà, mais tamén Souleymane Cissé. Logo están os xenios plenamente en activo, os que me reafirman ano tras ano na miña paixón polo cinema, dá igual a súa idade, de James Benning e Hou Hsiao-hsien a Deborah Stratman ou Nadav Lapid. Mais Kiarostami era outra cousa. Cada filme del que vin, fose dos novos ou dos vellos, non fixo máis que aumentar a miña admiración. Amei a súa versatilidade e a súa coherencia, a súa grandeza por riba de xéneros e duracións, a súa mirada comprensiva cara ao ser humano, sexa un home con ánimo suicida ou un neno pequeno empeñado en axudar ao seu compañeiro de clase -e o Ahmed de Onde está a casa do amigo? segue a ser o meu heroe preferido de ficción. Foi un shock ver Close-up e foi un shock descubrir, case corenta anos despois de que a fixera, O traxe da voda. Nos últimos dez anos a miña cinefilia saudou con entusiasmo cada nova obra mestra súa. Shirin, Copie conforme, Like someone in love. Nunca vin a Kiarostami en persoa, nin sequera ao lonxe, mais sentín a súa morte coma unha traizón do destino. Kiarostami debíanos varias películas máis. E Peter Hutton tamén.

Hoxe morreu Agustín Fernández Paz. Direino unha vez máis: era un home de ben. Un gran escritor, un gran cinéfilo, un home bo e xeneroso, esa expresión que lle roubamos ao himno e que a ninguén lle acaía tan ben como a el. Tiven dende hai anos, xa non poucos, o privilexio da súa amizade. Do seu cariño, da súa sabedoría, da súa paciencia revolucionaria. Da súa convicción de que o coñecemento nos fai máis libres. Do seu optimismo no futuro, a pesar de todo, porque o sentido do camiño é sempre cara adiante.

Queda o recordo das horas compartidas, as conversas por teléfono, incluso os correos electrónicos, ese eco virtual que fica detrás de todos nós. Queda o moito e bo que escribiches. Mais facíasnos falta ti, Agustín; facíasme falta. Venme á cabeza un diálogo sublime nun dos filmes que máis te marcaron, Ordet. Inger morreu e o sogro intenta consolar ao seu fillo dicíndolle que ela xa non está aquí, que agora está no ceo. O fillo, Mikkel, responde: “si, mais eu tamén amaba o seu corpo”. Hai unha necesidade física da xente que queremos. É xigantesco o rastro que deixaches, a alegría que foi convivir contigo nesta parte do planeta que chamamos Galiza. Mais xa non quedaremos para vernos antes de coller eu o tren en Guixar. Xa nunca falaremos de libros, de filmes, do mundo. Xa non estarás cando te necesite.

Doe a túa ausencia, si. Mais aos poucos sobre esa dor agroma a felicidade e o orgullo de saberme afortunado porque formaches parte da miña vida. E sei que algún día destes tomarei un café co teu irmao Xabier e ao pensar en ti serán máis os risos que as bágoas, porque nos fixeches moi felices. A el máis, durante máis anos, abofé. Foi moita a felicidade, Agustín, e esa felicidade temos que compartila.

Martin Pawley

Na procura de públicos novos e novos realizadores

XVI Encontros Cinematográficos de Viana do Castelo 

Na procura de públicos novos e novos realizadores 

Por décimo sexta vez os Encontros Cinematográficos de Viana do Castelo volveron poñer en funcionamento a súa maquinaria co primordial obxectivo de dinamizar cinematograficamente o norte portugués. A esta causa dinamizadora, con esta e outras iniciativas, leva entregada AO NORTE, Associação de Produção e Animação Audiovisual, vinte e dous anos.
Os apartados estritamente cinematográficos que integran o programa dos Encontros están orientados ao alumnado de escolas de cine e de centros de ensino en xeral con interese no quefacer cinematográfico, no obxectivo de fomentar a aparición e desenvolvemento de novos realizadores e a formación de novos públicos, quen de se enfrontar ao cada vez máis desaforado torrente de estímulos audiovisuais de procedencia indiscriminada.

Olhares frontais
Olhares Frontais é a sección cinematográfica nuclear dos Encontros de Viana. Vinte e catro filmes -11 portugueses e 13 brasileiros- pertencentes a escolas de cine de Portugal e Brasil  -a Galiza non compareceu este ano á convocatoria- optaron dentro desta sección ao Prémio Primeiro Olhar (dotado con 1000 €), que o xuri integrado por Raquel Pacheco (docente e investigadora), Luis Duarte Ferro (arquitecto) e Tiago Porteiro (doutor en estudos teatrais) decidiu conceder a Becco do Cotovelo, de Eduardo Cunha e Pedro Cela (alumnos do curso de Comunicação Social, da Fundação Edson Queiroz, da Universidade de Fortaleza), retrato -se cadra unha miga exhaustivo- do bairro do mesmo nome, da cidade de Sobral, no estado de Ceará, ao nordés do Brasil. Este filme recibiu tamén o galardón do xuri de Cine-Clubes, composto por Elsa Cerqueira (docente e investigadora), Raquel Moreira (organizadora free-lance vinculada ao Festival de Vila do Conde) e Brais Moure (estudante de Comunicación Audiovisual na UDC, vinculado á Semana de Cine de Chantada). O primeiro dos xuris decidíu conceder tamén unha Menção Honrosa a Para lá do marão, de Jose Fernándes (alumno do mestrado en Realização Documental da Universidade Lusófona de Humanidades e Tecnologias, Docnomads), olhada elexíaca sobre a despoboación do rural.

Ensino básico e secundario
Alumnado de 1º e 2º Ciclo de Ensino Básico concorreu ao Prémio Acção 02!, nas modalidades de Animação e Ficção. Para a primeira superaron a selección cinco centros: Coimbra, Loures, Arouca, e Vila do Conde con dous. E catro fixérono na segunda: Paredes de Coura, Vila Nova de Famalição, e Madeira con dous.
Alumnado do 3º ciclo de Secundário optou ao Prémio Acção 02!. Á modalidade de Animação inscribíronse quince centros: Caldas da Rainha, Porto, Aveiro, Setúbal, Esposende, e Santa Maria da Feira, Vila do Conde e Coimbra, con dous, tres e cinco centros, respectivamente. O mesmo número participou na modalidade de Ficção, do seguinte modo: Vilanova de Gaia, Ponte de Barca, Arcos de Valdevez, Ponta Delgada, Instituto das Artes e da Imagem, Porto, e Albergaria-a-Velha, con dous, e Viana do Castelo e Faro, con tres.  
O xuri destes apartados estivo conformado por Alexandre Martíns (formador e realizador), Luzia Monteiro (docente) e Sérgio Nogueira (dinamizador e realizador), que decidiu conceder os galardóns do seguinte modo:
Prémio Ação02! (1º e 2º ciclo de Ensino Básico) para o Melhor Filme de Fição a O menino especial, realizado por alumnos da clase 3 DC, baixo a orientación da profesora Ivone Lima Machado, do Centro Escolar de Antas, do Agrupamento Escolas Camilo Castelo Branco, de Vila Nova de Famalicão.
Prémio Ação02! (1º e 2º ciclo) de Ensino Básico para o Melhor Filme de Animação a Remédio Marinho, realizado no ámbito dunha Oficina Animar, com alumnos de 4º ano, baixo a orientación da profesora Alice Eça, da Escola Básica de Areia, Árbore, de Vila do Conde.
Prémio Ação02! (3º ciclo de Ensino Básico) para o Melhor Filme de Animação a Abraço ecológico, realizado por alumnos do Clube MOVIMAGEM, da Escola Básica de Argoncilhe, do Agrupamento de Escolas de Argoncilhe, de Santa Maria da Feira.
Prémio Açao02! (Ensino Secundario) para o Melhor Filme de Animação a Os bravos do Mindelo, realizado no ámbito dunha Oficina Animar, con alumnos do Curso Vocacional de Expressões, Fotografia, Cinema de Animação e Vídeo da Escola EB 2, 3 D. Pedro IV - Mindelo de Vila do Conde.
Prémio Ação02! (Ensino Secundario) para o Melhor Filme de Ficção, a Estripas, realizado por alumnos do 2º ano, da clase D, do Curso de Comunicação Audiovisual da Escola Artística de Soares dos Reis, de Porto.

Histórias na Praza
Trabalhos de Casa 1, Histórias na Praza, apartado dedicado á análise e comentario das prácticas fílmicas realizadas na edición anterior, do que se encarga o realizador e profesor Pedro Sena Nunes, contou con cinco escolas participantes.
O Projecto Cinema Docnomads, Residência em Viana do Castelo, mestrado internacional de documentario, realizado coa colaboración das Universidades de Portugal, Hungria e Bélxica, contou nesta edición coa presenza de sete títulos.
Por segunda vez, os encontros vianenses levaron o cinema aos reclusos do cárcere municipal: Cinema dentro, así se chama este apartado, incluíu este ano o filme Terra Firme, de Emanuel Crialese. Logo da proxección, levouse a cabo un debate orientado por un membro da Amnistia Internacional.

Obradoiros e leccións maxistrais
Diferentes Workshops completaron este conxunto de proxeccións diversas.  Do filme documentario ao projecto teatral, do que se ocuparon Manuela Ferreira e Tiago Porteiro; "Stopmotion com Smartphone", "Introdução ás técnicas de animação em volumes", dedicado a alumnado de Ensino Secundario e impartido por Sérgio Nogueira; "Escolas Animadas", para alumnado de 1º a 3º ciclo de Ensino Básico, a cargo dos profesores Graça Gomes e Rodrigo Francisco. Pola súa parte, "Ação de Formação, Por dentro do filme. Como ler um filme em sala de aula", a cargo das profesoras Graça Lobo e Isa Catarina Mateus, contou coa presenza de arredor dunha vintena de asistentes, na súa maioría mulleres, profesoras de Ensino Básico e Secundario. As mesmas formadoras orientaron tamén un curso co o mesmo nome, destinado a educadores de infancia e a profesores do ensino básico e secundario, cunha duración de 25 horas, que contou coa presenza de 44 participantes.
Breves, pero intensas e estimulantes, resultaron as tres masterclass que fixeron parte desta edición: "Dialéctica entre a arquitectura e o cinema", "Memória das vítimas do Holocausto" e "Documentario interactivo", pronunciadas por Luis Duarte, Patricia Carvalho e Patricia Nogueira, respectivamente.

Filmes convidados
En sesión nocturna, no espazo Filmes convidados, os Encontros ofreceron a posibilidade de ver tres interesantes títulos: Rio Corgo, fascinante mestura entre documental e ficción a propósito da singular figura dun personaxe rural, de Maya Kosa e Sérgio Da Costa, Vigília, contundente retrato sobre a dúbida da vocación relixiosa, da autoría de Ana Mariz, e Entre cenas, agudo seguimento da rodaxe de Os Maias, filme de João Botelho, a cargo do veterano Rui Simões.  

V Conferencia Internacional
Como vén sendo habitual desde hai cinco anos, os Encontros Cinematográficos de Viana do Castelo, acollen no seu marco a celebración da Conferencia Internacional de Cinema. "Cinema e Escola" e "Cinema: Arte, Ciência e Cultura" foron os dous grandes apartados nos que se moveron as trinta e dúas comunicacións participantes -dezaseis en cada un-, procedentes na súa maioría de Brasil e Portugal. Tres comunicadores oriúndos do outra banda da ponte internacional, constituíron a excepción, se ben dous investigan actualmente no seo de universidades portuguesas.
A mesa redonda sobre Cinema e Educação, na que participaron unha boa parte dos palestrantes puxo o colofón a esta actividade, a parte máis erudita e académica dos Encontros.

Miguel Castelo

"John From" en Filmadrid

En España el sintagma hace pensar en otras cosas, pero el auténtico “cine de barrio” es el de João Nicolau. No conozco a otro cineasta tan capaz como él de mostrar, con amor y humor a partes iguales, la vida en la ciudad y la inevitable tendencia a la fantasía propia de esas tardes calurosas de verano en las que nuestro cerebro se esfuerza en ignorar el asfalto casi derretido para soñar con paraísos exóticos. Y si hay una etapa que se presta a la ensoñación, esa es la adolescencia. No es cuestión de huir de la realidad, sino de elogiar el juego y la fábula como elemento esencial para la comprensión del mundo y la construcción de nuestra identidad. Se aprende llorando, pero también riendo. Frente a la explotación de lo despiadado y malsano y la crueldad imperante en otras regiones del planeta cine, Nicolau apuesta por el cariño. De ese cariño hacia sus criaturas nace una película como John From, concisa a más no poder y al mismo tiempo exuberante y jubilosa. Una fiesta con buena música y mejor compañía.

Martin Pawley. Texto para o catálogo do festival Filmadrid, que se celebra do 2 ao 11 de xuño.

En defensa do CGAI

[Texto en español, aquí]

Vemos con preocupación as noticias que periodicamente saltan á prensa sobre o precario estado do CGAI, a Filmoteca de Galicia. Desde hai anos vimos constatando nesta institución a redución de orzamentos, de programación, de traballadores e de servizos. Unha caída libre que moitos achacarán á incidencia da crise mais que ten coma causa principal a terrible insensibilidade dos seus responsables: dirección do CGAI, AGADIC, Consellaría de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria e Xunta de Galicia.

Malia que xa non son tempos de manifestos con esta nota demandamos un mellor trato cara ao centro, xa que o CGAI é un dos poucos faros culturais que alumean con intensidade en Galicia con contrastado prestixio estatal e internacional. Unha traxectoria encomiable de máis de 25 anos a prol da recuperación, conservación e divulgación do patrimonio cinematográfico.

Moito é o construído durante estes anos polo que sería de insensatos demolelo coa perda de diñeiro e recursos investidos. Demandamos que se poña fin a esta dinámica de destrución. Sostemos que é necesaria a reactivación do CGAI, máis sabemos que para iso ten que recuperar a asignación orzamentaria necesaria para manter o persoal e os servizos para os que foi deseñado.

O ermo cultural no que se converteu España e Galicia de seguro que propiciou casos semellantes ou máis graves, mais un mal nunca xustifica outro. Dende Acto de Primavera convidamos aos cinéfilos galegos e de todo o mundo a compartir esta nota ou a reflectir a súa desconformidade nos comentarios coma xesto de indignación e repulsa ante este estado de abandono. Tamén chamamos a apoiar a Filmoteca de Galicia da mellor maneira posible: acudindo a ela, reivindicando co seu uso cotián a súa absoluta necesidade para o noso país. Agardemos que este berro resoe nos ouvidos das autoridades pertinentes.

Acto de Primavera
Xurxo Chirro e Martin Pawley

* * * * *

En defensa del CGAI

Estamos preocupados por las noticias que saltan periódicamente a la prensa sobre el precario estado del CGAI, la Filmoteca de Galicia. Durante años hemos venido constatando como a esta institución se le recortaron presupuestos, programación, trabajadores y servicios. Una caída libre que muchos atribuirán al impacto de la crisis pero que tiene como causa principal la terrible insensibilidad de sus responsables: dirección del CGAI, AGADIC, Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria y Xunta de Galicia.

Aunque ya no es tiempo de manifiestos con esta nota demandamos un mejor trato hacia el centro, ya que el CGAI es uno de los pocos faros culturales que iluminan con intensidad en Galicia con amplio prestigio nacional e internacional. Una carrera digna de elogio de más de 25 años en favor de la recuperación, conservación y difusión del patrimonio cinematográfico.

Es mucho lo construido durante estos años por lo que sería de insensatos demolerlo con la pérdida del dinero y los recursos invertidos. Exigimos que se ponga fin a esta dinámica destructiva. Consideramos que es necesario reactivar el CGAI, pero sabemos que para eso se tiene que recuperar la asignación presupuestaria necesaria para mantener el personal y los servicios para los que fue diseñado.

El erial cultural en el que se han convertido Galicia y España seguro que ha propiciado casos similares o más graves, pero un mal nunca justifica otro. Desde Acto de Primavera queremos invitar a los cinéfilos de Galicia y de todo el mundo a compartir esta nota o reflejar su desacuerdo en los comentarios como un gesto de indignación y repulsa ante este estado de abandono. También llamamos a apoyar a la Filmoteca de Galicia de la mejor manera posible: acudiendo a ella, reivindicando con su uso diario su absoluta necesidad para nuestro país. Esperamos que este grito resuene en los oídos de las autoridades pertinentes.

Acto de Primavera
Xurxo Chirro y Martin Pawley

O cinema científico de Stan Brakhage

1. O científico

Nacido en Rusia en 1904, o físico Georgiy Antonovich Gamow é un exemplo de gran científico que foi, ademais, un gran divulgador. Estudou en Odessa e Leningrado e traballou logo en Gottingen, Copenhague (con Niels Bohr) e Cambridge para regresar a Rusia en 1931, onde casou ese mesmo ano con Lyubov Vokhmintseva, á que sempre chamaría “Rho”.

O réxime comunista impuxo a censura tamén na ciencia e a física moderna foi unha das vítimas: a teoría da relatividade e a mecánica cuántica non resultaban aceptábeis segundo a súa peculiar interpretación do credo marxista. Algúns amigos cercanos de Gamow pagaron con sufrimento a súa heterodoxia: Dmitri Ivanenko foi arrestado en 1935 e tivo que exiliarse en Tomsk, Siberia; Lev Landau entrou en prisión en abril de 1938 e pasou encerrado un ano (PDF, 375 KB), e peor destino correu Matvei Bronstein, executado dun balazo na caluga en febreiro de 1938. A presión comezara ben tempo antes e Gamow e a súa muller non tardaron en experimentar a necesidade urxente de marchar do país. No seu empeño en saír de Rusia intentaron aventuras tan arriscadas como a de cruzar o Mar Negro en dirección a Turquía nun kayak, que fracasou polas adversas condicións meteorolóxicas. A Gamow negaranlle permisos para ir a diversos encontros científicos mais en 1933, inesperadamente, admitiron a súa participación na VII Conferencia Solvay de Bruxelas. Conseguiu autorización de viaxe tamén para a súa muller e por suposto xa non volveron a casa. Finalmente, en 1934 establéceronse nos Estados Unidos.

Gamow orientou no sucesivo o seu estudo cara á cosmoloxía e astrofísica. A idea dun universo en expansión formulada polo astrofísico e sacerdote belga Georges Édouard Lemaître coma resultado da teoría da relatividade levaba aparellada unha consecuencia incómoda (incluso para o propio Einstein): se o universo "aumenta" e cada vez é máis grande é porque "antes" era máis pequeno. E prolongando máis e máis ese “antes” chegaremos a un momento orixinal no que o universo todo estaría reducido a un punto. George Gamow reforzou o sostén teórico desta hipótese, que pasou a ser coñecida polo nome que lle puxo con ánimo retranqueiro un dos opositores á mesma, Fred Hoyle: aquilo que propuñan era un “Big Bang”, un “gran estoupido”. En 1948 Gamow escribiu co seu colega Ralph Alpher un mítico artigo, The Origin of Chemical Elements, que formula a creación a partir do Big Bang do hidróxeno, o helio e os elementos químicos pesados nas proporcións que hai no universo. Gamow decidiu incluír a Hans Bethe coma coautor do artigo para completar o xogo de palabras: os apelidos Alpher, Bethe e Gamow evocaban directamente as tres primeiras letras do alfabeto grego.

Humor, está visto, non lle faltaba. Espírito didáctico, tampouco. Ademais de escribir libros de texto para a universidade, George Gamow dedicou moito esforzo á redacción de textos de divulgación, coma The Birth and Death of the Sun, One, Two, Three... Infinity ou Biography of Physics. Mención especial merecen os volumes protagonizados polo personaxe de Mr Tompkins, un empregado de banca apaixonado pola ciencia.

2. O cineasta

A que acabaría sendo a figura máis importante do cinema experimental estadounidense naceu nun orfanato de Kansas City, Missouri, o 14 de xaneiro de 1933. Foi adoptado ao cabo dunhas semanas e recibiu coma nome James Stanley Brakhage. Os pais, Ludwig e Clara, non formaban precisamente unha parella feliz; separáronse sendo el un neno e quedou ao coidado da nai. Dende moi novo fixo notar o seu gusto pola escritura, o teatro e o canto -formou parte dun coro-; na adolescencia mesmo gañou varios concursos literarios. Obtivo unha bolsa para estudar artes na universidade, mais o seu paso foi breve. Deixou o college, buscou traballo e empezou a interesarse polo cinema. Convenceuse de que quería ser cineasta e ingresou na California School of Fine Arts, mais a experiencia académica tampouco foi satisfactoria. En San Francisco fíxose amigo, iso si, dos poetas Kenneth Rexroth e Robert Duncan, grazas aos cales entrou en contacto con outros escritores, artistas e cineastas, entre eles Bruce Conner e Kenneth Anger.

Foi este último quen o animou a presentar o seu traballo nos círculos experimentais de Nova York. Stan trasladouse a esta cidade e foi ben recibido pola comunidade local de creadores e cinéfilos, inzada de figuras hoxe veneradas coma Maya Deren, Marie Menken, Joseph Cornell, Hillary Harris ou os irmáns Mekas. Mais o entusiasmo intelectual non dá de comer e tivo que deixar a cidade. Durante uns anos sucedéronse as dificultades e as frustracións (tamén amorosas) e mesmo valorou a posibilidade do suicidio.

Coñece a Mary Jane Collom e casa con ela en decembro de 1957. Iníciase un período de estabilidade, van nacendo os fillos e o seu prestixio vai en aumento. A vida familiar nunca deixa de ser (moi) humilde, mais permítelle crear filmes con absoluta independencia no seu fogar nas montañas de Colorado. É o tempo de Anticipation of the Night, Cat's Cradle, Sirius Remembered, Wedlock House: an Intercourse, do abraiante nacemento da súa filla Myrrena en Window Water Baby Moving (e logo o de Neowyn na moito máis abstracta Thigh Line Lyre Triangular). A lenda Brakhage está en marcha.

3. O amigo

Rustem Igor Gamow naceu en Georgetown (Washington, EEUU) o 4 de novembro de 1935, ano e pouco despois da saída (máis ben exilio) dos seus pais George e “Rho” de Rusia. Na adolescencia interesouse pola danza e durante cinco anos intentou desenvolver unha carreira coma bailarín até que finalmente en 1958 entrou na Universidade de Colorado, na que nesa altura daba aulas George, para estudar bioloxía primeiro e doutorarse en biofísica despois. Traballou durante moitos anos no campo da microbioloxía e foi profesor, mais se hoxe ten ficha propia na wikipedia é sobre todo polos seus inventos e patentes, en particular a “bolsa Gamow”, unha cámara hiperbárica portátil que minimiza o mal de altura ao xerar unha presión interna superior á atmosférica exterior.

Durante a súa época de estudos en Colorado Igor Gamow coñeceu a Stan Brakhage. Compartían afección pola banda deseñada e os heroes de acción, fixéronse amigos -fórono até a morte do director, en 2003- e desa amizade xurdiu ben cedo un proxecto compartido. Un proxecto que os ligaba, ademais, ao labor divulgativo do pai de Igor. Un filme, en efecto, científico.

4. Mr Tompkins Inside Himself

"I have always considered C. G. H. Tompkins to be my kid brother", escribiu Igor Gamow no prólogo dunha das reedicións do libro Mr Tompkins Learns the Facts of Life. Non lle faltaba razón: Igor nacera en 1935 e o seu “irmán” tres anos despois nun conto escrito polo seu pai. O esquema xeral do que foi despois a serie quedou aí definido. O señor Tompkins aproveitaba unha tarde de descanso para asistir a unha conferencia sobre a relatividade, mais o nivel de dificultade da mesma supérao totalmente e induce o sopor. Adormece (“a cabeza caeu lentamente sobre o seu ombro”) e no seu soño imaxina un universo no que a velocidade da luz é millóns de veces inferior á real, apenas dez millas por hora. Nese universo imaxinario, os efectos relativistas que na nosa vida cotiá non se aprecian fanse completamente visíbeis. George enviou o texto a Harper's Magazine e outras revistas que xentilmente rexeitaron a publicación. Uns meses despois nun congreso de físicos Gamow conversou con Sir Charles Darwin (neto do autor d'A orixe das especies) sobre divulgación da ciencia e explicoulle a súa nula fortuna coa aventura do señor Tompkins. Charles Darwin díxolle que debía escribirlle a C. P. Snow (autor máis adiante dunha conferencia xustamente célebre, As dúas culturas), que editaba en Cambridge unha revista científica, Discovery. Así o fixo e a resposta de Snow por telegrama non se fixo esperar: “O seu artigo será publicado no próximo número. Mande máis”.

A revista acolleu máis e máis historias do señor Tompkins. En 1940 Cambridge University Press publicou unha compilación en forma de libro, Mr Tompkins in Wonderland, á que lle seguiu en 1944, Mr Tompkins Explores the Atom. Foron reeditados unha morea de veces e traducidos a multitude de linguas (tamén o español).

Nos anos 50 o obxecto de interese de George Gamow foi a bioloxía, rama da ciencia sacudida polo impacto do descubrimento da estrutura do ADN por parte de Francis Crick, James Watson, Maurice Wilkins e Rosalind Franklin (os tres primeiros compartiron Premio Nobel de Medicina e Fisioloxía en 1962; infelizmente, Rosalind morrera catro anos antes). Non é estraño pois que a seguinte aventura do señor Tompkins o levase a aprender “os feitos da vida” (Mr Tompkins Learns the Facts of Life, 1953). E como a bioloxía era tamén á area de estudos do seu fillo Igor, resulta lóxico que fose ese libro o que quixo levar ao cinema co seu amigo Stan Brakhage. O filme final, unha mediometraxe de 42 minutos, leva por título -ben descritivo, por certo- Mr Tompkins Inside Himself (1960).

Stan é o guionista, editor e director. No elenco, Don Weygandt (Señor Tompkins), Aldine Weygandt (a esposa, Maud Tompkins) e Robert Benson (Doutor Streets); Elfriede Gamow, parella de Igor, fai unha brevísima aparición coma enfermeira (a peripecia vital de Elfriede é, de seu, merecedora de atención). Ao comezo do filme hai un pequeno prólogo no que George Gamow pon en contexto o personaxe.

Durante os créditos iniciais (título, “A Western Cine Production” e indicación da obra que o inspira) vemos imaxes aceleradas, con intención cómica, da parella Tompkins na cociña da súa casa, á hora do pequeno almorzo. El le o xornal e repara nunha noticia sobre unha conferencia do doutor Streets sobre o cancro: “The usually regular and well-coordinated processes of cell division in living tissue can sometimes get out of hand, producing ugly malignant growths, and leading ultimately to the complete destruction of the organism”. Empeza a darlle voltas a esa frase; a muller chámao repetidamente polo nome (Cyril George Henry Tompkins, cuxas iniciais C. G. H. coinciden con tres constantes fundamentais da física) e suxírelle ir ver un doutor, que resulta ser o mesmo do que fala o xornal. Tompkins exprésalle a súa preocupación polo crecemento celular e o risco de metástases e o doutor Streets proponlle dar unha volta polo interior do seu corpo para que vexa cos seus propios ollos o estado das cousas. O sistema (decididamente onírico) consiste en inxectar ao señor Tompkins no seu propio torrente sanguíneo. Así se inicia un percorrido imaxinativo polo corpo que os levará até ao corazón antes de que Tompkins esperte do sono, tan confundido coma confiado no seu bo estado de saúde. A maior parte da metraxe transcorre, pois, cos dous personaxes masculinos navegando polos vasos sanguíneos sobre microfotografías reais de células e capilares feitas nalgúns casos por equipos médicos da Universidade de Colorado mais tamén polo mesmo Stan Brakhage en colaboración con Igor Gamow, acreditado coma consultor técnico.

5. Epílogo (cun pouco de matemáticas)

A amizade entre Igor e Stan favoreceu certa relación entre os Gamow e os Brakhage. George separárase da súa esposa “Rho” en 1956 e casara en 1958 con Barbara Perkins, que traballaba en Cambridge University Press. Nesa época e xa até o final das súas vidas (Gamow morreu en 1968 dun fallo hepático, Barbara uns anos despois, en 1975) residiron en Boulder, Colorado, o cal posibilitou o contacto co cineasta. Os papeis da parella foron legados á Biblioteca do Congreso e entre eles se atopan as súas cartas. Grazas a iso podemos constatar que Barbara Perkins mantivo correspondencia con Stan e Jane Brakhage (na actualidade, Jane Wodening) durante doce anos, entre 1960 e 1972.

Nestes primeiros anos sesenta Stan Brakhage inicia a preparación dunha das súas obras maiores, Dog Star Man (1961-1964), que é literalmente un filme sobre o ser humano no universo. Menos na parte I, en xeral composta por unha imaxe única, as outras catro partes están feitas superpoñendo imaxes: hai dúas capas no Preludio e na parte II, tres capas na parte III e catro na cuarta. Entre a multitude de materiais manexados por Brakhage nesta odisea dun home cun machado nas montañas hai imaxes astronómicas (a Lúa e o Sol en abundancia, o ceo nocturno) e numerosísimas imaxes microscópicas, e aí é onde a experiencia recente do Mr Tompkins Inside Himself (e incluso a reciclaxe) se fai notar.

Os setenta minutos de Dog Star Man deron pé a outro filme diferente aínda que contén exactamente as mesmas imaxes. The Art of Vision (1965) estende ou expande a experiencia Dog Star Man cara ás catro horas e cuarto polo procedemento de amosar as distintas capas de cada parte do filme orixinal por separado e en todas as combinacións posíbeis (de dous, tres ou catro elementos, segundo os casos). Falamos de combinacións e non de permutacións ou variacións posto que na superposición de imaxes o que conta é a suma final e non “a orde” (é dicir, a mestura dunha imaxe A e outra B é unha imaxe AB, indistinguíbel dunha BA).

Fred Camper debullou a estrutura de The Art of Vision neste sensacional artigo, que emprego coma referencia. As dúas filmacións superpostas no Preludio de Dog Star Man preséntanse en The Art of Vision primeiro por separado e logo xuntas, de maneira que os vinte e cinco minutos dan lugar agora a setenta e cinco. A Parte I preséntase tal cal, mais na II volve suceder o mesmo, só que en orde inversa, primeiro a versión orixinal superposta e logo os dous rolos por separado. Cando chegamos á parte III o exercicio se complica: temos tres capas superpostas, as que chamaremos A, B e C, e iso permite presentalas de unha en unha, logo de dúas en dúas (AB, AC e BC) e logo a superposición das tres (que é a parte III orixinal). Coa cuarta parte, as combinacións medran: os catro rolos (A, B, C e D) vense primeiro “á vez”, logo en grupos de tres, que é tanto coma determinar as combinacións posíbeis de tres elementos tomados dun grupo de catro,


despois en grupos de dous, ou sexa, combinacións posíbeis de dous elementos tomados dun grupo de catro:


e finalmente por separado. Os cinco minutos da parte IV en Dog Star Man medran até hora e cuarto en The Art of Vision, repartidos en quince segmentos (1+4+6+4).

Martin Pawley. O CGAI, Filmoteca de Galicia, programa The Art of Vision de Stan Brakhage hoxe, 31 de maio de 2016, ás 19:30, asociada á programación do S8, Mostra de cinema periférico. A entrada é de balde.

Cine galego: reinventando a historia

Coa efeméride dos vinte e cinco anos da presentación oficial das tres primeiras longamentraxes en 35 mm. producidas en Galicia, houbo voces que venderon ese ano, 1989, coma o do nacemento do "Cine Galego". En franco desacordo con esta afirmación, Miguel Castelo escribiu o presente artigo cunha visión diferente da considerada "oficial" e, en palabras do seu autor, “sustentada en criterios historiográficos”. Unha versión abreviada do texto foi preparada para a Revista Luzes mais, finalmente, non chegou a atopar acomodo nas páxinas da mesma. Deixamos, a seguir, o texto orixinal completo:

Cine galego: reinventando a historia

Todas as guerras marcan un punto de inflexión, un antes e un despois, na historia do país ou países que a padecen. Toda actividade, calquera orde da vida, é diferente en ambas etapas. O cine, neste sentido, non é unha excepción: en todo o país peninsular hai un cine anterior a 1936 e un cine posterior a 1939. Galicia ten, tamén nisto, as súas particularidades. No tocante ao segundo período, onde se poden situar os inicios do noso cine? Cando nace o cine en Galicia, logo de rematada a Guerra Civil?

Teño para min, aínda a risco de me trabucar, que non parece desencamiñado que, para establecer unha cronoloxía de feitos históricos, fixar datas e acontecementos, etc., se bote man de criterios historiográficos. De feito, paréceme que é así como se adoita facer. De que se está a falar cando se fala das orixes do cine galego? De historia? Se a resposta é afirmativa, a cousa no precisa de moitas voltas: haberá que aplicar criterios historiográficos.

Por que se afirma que o cinema galego nace en 1989? Porque se fixo unha presentación institucional a todo bombo, que tivo lugar en Vigo baixo o nome de “CineGalicia”, organizada desde a Consellería de Cultura, onde se proxectaron Urxa, Sempre Xonxa e Continental, presumiblemente as tres primeiras longametraxes galegas? É esa a razón? Porque se obtivo un rendemento mediático que agora, aproveitando un aniversario “redondo” -un cuarto de século- se quixo, institucionalmente, aproveitar de novo? Se cadra, hai algunha outra razón, pero non a dou apañado. En todo caso, digo “presumiblemente” as tres primeiras longametraxes galegas porque non é exactamente certo.

Vaiamos, con permiso, aos feitos: en 1980, Carlos Piñeiro realiza Malapata, que dura 75 minutos. Por outra banda, outro Piñeiro, Chano, inicia en 1978 a rodaxe de Eu, ou tolo, que conclúe catro anos máis tarde, en 1982, cunha duración de 110 minutos. Se as contas non me fallan, trátase de dúas longametraxes, dous filmes producidos e realizados con anterioridade aos tres títulos nos que se insiste en situar o nacemento do cinema galego. Por que non se teñen en conta estas películas precedentes? Por que están en 16 mm e Super 8, respectivamente? De ser así, o criterio que se está aplicando é estritamente o industrial: non están en 35 mm., logo non son películas. E a cronoloxía dos feitos indícanos que ademais existen outros títulos nos anos 70, anteriores polo tanto á data de referencia que se pretende impor, que están realizados en 35 mm., pero non alcanzan o tempo convencional dunha longametraxe. Que fatalidade! Agora está ben o do ancho de paso, pero non o da metraxe. E que acontece con toda a produción dos Equipos Lupa -Mesturanza, Berros na cova, Inqueda volta…- e Imaxe -Un pequeno incidente, Arredor, A fala do muiño mudo, …-, tamén na década dos 70, esforzados 8 e S-8 de diferentes duracións, sempre por baixo do tempo convencional -estándar- dunha longametraxe? Filmes concibidos e realizados cunha vocación identitaria e nacional, que, poño por caso, os autores de Miss Ledya (José Gil, 1916) e La tragedia de Xirobio (José Signo, 1930) non soñaran para os seus respectivos títulos. Tampouco contan a estes efectos? [1]

En 1984, coa Dirección Xeral de Cultura que comanda Luís Álvarez Pousa, nacen, entre outras cousas, as axudas institucionais ao cine e ao teatro. Nese mesmo ano cinco novos títulos (en 35 mm. e de metraxes diversas, sempre por baixo da hora) ven a luz: Morrer no mar (Alfredo García Pinal), Embarque (Carlos L. Piñeiro), O segredo (Daniel Domínguez), Sons e voces na noite (Juan Cuesta), Os homes e a noite (Antón Caeiro) e Mamasunción (Chano Piñeiro). Tampouco este punto de inflexión e estes filmes contan aos efectos.

Por cabo, se a historiografía mundial sinala como data de nacemento do cinema o 28 de decembro de 1895, cando os Lumière proxectan nos baixos do Grand Café, no parisiense Boulevard des Capucines, Saída dos obreiros da fábrica, Chegada do tren á estación, O regador regado, etc., que como se sabe non son películas de longametraxe, por que non se segue este criterio para o establecemento da cronoloxía do cinema en Galicia? Non será que, sen nos dar de conta, andamos a reinventar a historia? Mais, tanta teimosía por parte dos que opinan o contrario, mesmo me fai dubidar. Estarei trabucado? Se así fose, non tería dúbida en pedir desculpas e, arrepentido e contrito, sumarme á congregación dos que sosteñen a teoría dos vinte e cinco. Mais, en consonancia e harmonía coa súa tese, coido que sería pertinente que entre todos solicitasemos a revisión da historia do cinema, reclamando a súa data fundacional para o ano 1915, cando Griffith estrea Nacemento dunha nación.

Miguel Castelo

Nota [1]: Moitas outras pezas de semellantes características técnicas nacen por estes mesmos anos, da man de diferentes autores: Rafael Luca de Tena, Enrique R. Baixeras, Antonio F. Simón, Carlos F. Santander, Eloy Lozano, Miguel Gato, Ulises L. Sarry, Rafael Sabugueiro, Orestes P. Quiñones, Rafael Ballarín, Daniel G. Alén, Lorenzo Soler e Carlos V. Veiga, entre moitos outros.

Powers of Ten (Charles & Ray Eames, 1977)

Powers of Ten, a mítica curtametraxe de Charles e Ray Eames, con subtítulos en galego. Vídeo orixinal, aquí. Subtítulos subidos á rede a través da plataforma online Amara. Máis filmes destes cineastas no canal de Youtube da Eames Office.

A 10000 km do BAFICI: Carta a Sergio

Caro Sergio,

Acabo de verla. ¡Es fascinante! Eres el más científico de los cineastas del presente: tus películas son el método científico hecho cine. Es un placer asistir a tus "investigaciones", da igual cual sea el objeto de las mismas, Ada Falcón o un campo de meteoritos; lo que importa es tu curiosidad, tu humor y -también- tu capacidad para la fabulación y la sugestión, para hacer que aspectos del relato -o sea, de tu búsqueda- que para cualquier otro pasarían inadvertidos se conviertan, en tus manos, en un manantial de evocaciones.

Viviré con tu recuerdo es eso llevado al máximo, de ahí que el trabajo sobre un fragmento perdido de tu encuentro con Ada Falcón se convierta en una indagación sobre la memoria, sobre lo que queda(rá) de cada uno de nosotros y sobre la esencia del propio cine. Porque al escrutar las imágenes silentes de Ada en busca de las palabras desaparecidas también escrutamos el misterio mismo de las imágenes, lo que tienen dentro, lo que no, lo que podrían tener. Su construcción y su reconstrucción. Es una obra maestra, Sergio. No es un extra de DVD, no es "menor", es (mucho) más grande que Yo no sé qué me han hecho  tus ojos, más atrevida, más abierta, más madura. ¡Enhorabuena, genio!

Martin Pawley

A 10000 km do BAFICI: Le nouveau (Rudi Rosenberg, 2015)

Hai quen fai conta das horas que pasou durmindo, mesmo as contabiliza como non vividas, eu non son quen de contar as que na miña vida pasei na escuridade dunha sala de cine, e habíame saír un número ben callado de horas e de soños alí vividos.

Seguindo tal costume o xoves pasado fun ver Le Nouveau de Rudi Rosenberg (mágoa que dobrada, xa retiraran a VOSE sen agardar por min). Nada sei deste director como nada sei dos actores e actrices do reparto, mais é unha fortuna ver un filme coa limpeza do anonimato autoral, cunha total ausencia de preconceptos críticos.

En múltiples lugares se pode encontrar unha sinopse desta sinxela (afortunada sinxeleza) película, por exemplo aquí, así que aforremos esta parte da reseña.

Sempre apreciamos moito no cinema a aqueles directores que souberon poñer a cámara á altura dos ollos dos protagonistas de idade infantil ou adolescente, fose para ollar para eles ou para nos dar o seu punto de vista, e eu sigo apreciando esa opción da narración visual, pero mais aprecio a capacidade que ten Rosenberg para poñer a totalidade da narración á altura dos preadolescentes do seu filme, e para iso fai uso dunha sinxeleza narrativa, dunha planificación e dun ritmo que teñen a virtude de seren os propios protagonistas os que nos contan a súa propia historia á marxe de intermediarios. O filme trata coa mesma tenrura ao espectador e aos protagonistas, pero sabe esconxurar o tenrurismo e afastarse abondo para non caer na hiperglucemia. A min dáme a sensación de que o director coñece ben as crueldades dos diferentes nun medio hostil como é un centro de ensino: os gordos, os fracos, os raros, os novos... en fin, todo canto non encaixa na mediocre uniformidade do mais dos preadolescentes “típicos” ou “normais”, conxunto que funciona coma un plato de leite no que o albo de atención ponse, como neste caso, en catro moscas que resaltan no medio do líquido (que por certo non pode evitar caracer de forma propia e ter a do prato). Entón vén Rosenberg e dinos que os únicos seres vivos son as moscas, e iso fáinolo notar con amor e con humor: Benoit, Joshua, Constantin e Aglaée están vivos e gustan de vivir. Mesmo o único adulto que estabelece cos rapaces unha relación cercana, despegada de calquera intento pedagóxico, Greg, tamén supera a barreira de parasito social e familiar para pasar a mostrarse vivo, producindo no espectador unha incómoda empatía por un ser que baila no cribo social a contrapelo do marcado pola corrección política.

Un canto a todos aqueles que, por enriba da taxonomía social que atribúe posicións preasignadas no grupo, recoñécense na súa singularidade e fan dela un camiño de vida, un vieiro cara á felicidade persoal que ten moito que ver cunha certa acracia que debía ser predicada como xeito de vida nos centros escolares: os frikis, os diferentes, os excluídos son os verdadeiros heroes, os outros, os que precen ir camiño do triunfo e do éxito, só son seres asimilados e construídos a base de verter no molde a materia da súa trituración social e escolar.

Xabier P. DoCampo

Cannes 2016: non busquen sorpresas

O anuncio esta mañá da selección oficial de Cannes 2016 devólvenos a un asunto, o da repetición de certos nomes na competición internacional, que xa tratamos no blog o ano pasado. O dito entón vale para agora en versión corrixida e aumentada, pois a edición de 2016 é aínda máis conservadora: a porcentaxe de cineastas que regresan á primeira sección é do 80%, a máis alta dende 2009. 

Só catro dos vinte nomes anunciados debutan a concurso: Maren Ade, Alain Guiraudie, Kleber Mendonça Filho e Cristi Puiu. Ningún deles é precisamente descoñecido entre os cinéfilos e dous deles son, de feito, habituais do festival que "ascenden" de categoría dentro da selección oficial. É o caso de Alain Guiraudie, unha das sensacións de 2013 con L'Inconnu du Lac, que competiu en Un Certain Regard e obtivo o premio á mellor dirección. Pola Quincena dos Realizadores Guiraudie pasou antes en tres ocasións: coa mediometraxe Ce vieux rêve qui bouge en 2001 e coas longas Pas de repos pour les braves e Le Roi de l'évasion en 2003 e 2009 respectivamente. Cristi Puiu, pola súa parte, chegou á Quincena en 2001 con Marfa si Banii e foi premio Un Certain Regard con A morte do señor Lazarescu, o filme que nos fixo reparar a todos na espléndida xeración de creadores que se estaba cociñando en Rumanía. A UCR volveu anos despois con Aurora. Puiu é ademais autor dunha das curtas do filme colectivo Les Ponts de Sarajevo, exhibido en 2014 coma sesión especial.

Para o brasileiro Kleber Mendonça Filho tampouco é a primeira vez en Cannes, pois presentou a curta Vinil verde na Quincena en 2005. Aquarius, o filme co cal concursa este ano, é a súa segunda longa de ficción logo do éxito acadado con O som ao redor. Si se estrea en Cannes (coma directora) Maren Ade coa súa terceira longametraxe, Toni Erdmann. A anterior, Alle anderen, competiu na Berlinale. 

Todos os demais xa estiveran antes alá na Croissette. Paul Verhoeven volve logo de vinte e catro anos: a súa única visita anterior a concurso foi no 1992 con Instinto básico. É tamén a segunda vez para Sean Penn (en 2001 con The pledge) e dous que apuntan a converterse en "sospeitosos habituais", Jeff Nichols (en 2012 con Mud) e Xavier Dolan (en 2014 con Mommy). Son sete os que van á competición por terceira vez, cinco homes (Bruno Dumont, Brillante Mendoza, Cristian Mungiu, Nicolas Winding Refn e Park Chan-wook) e dúas mulleres (Andrea Arnold e Nicole García). Con cinco participacións temos a Olivier Assayas e Pedro Almodóvar e con sete aos irmáns Jean-Pierre e Luc Dardenne e a Jim Jarmusch. En época recente lidera a táboa de repetidores Ken Loach, que coa de 2016 suma xa trece filmes a concurso dende Looks and smiles en 1981. Dos súper-veteranos en Cannes, nin Jarmusch (*), nin Assayas nin Almodóvar gañaron aínda a Palma de Ouro.

Martin Pawley. (*) Jim Jarmusch obtivo a Palma de Ouro no concurso de curtametraxes no 93 con "Coffee and cigarettes".

A 10000 km do BAFICI 2016: "Montanha" (João Salaviza, 2015)

Montanha
João Salaviza (Portugal, 2015)
90 minutos | Cor

Auténtico wonder boy do último cinema portugués, con 28 anos João Salaviza gañara xa unha Palma de Ouro en Cannes e un Oso de Ouro en Berlín coas súas curtas Arena e Rafa, que vencían a (inquietante) etiqueta do "cinema social" pola concisión e emotividade sen melodramatismo no debuxo dos seus inesquecíbeis protagonistas. Nese mesmo rexistro móvese a súa primeira longa, con outro rebelde con causa en busca do seu destino nun barrio lisboeta. Un western urbano, case intemporal pola súa deliberada renuncia a usar sinais do presente -móbiles, computadores, redes sociais-, coa épica da adolescencia no seu intento de non sucumbir ante a condescendencia e o cansazo, a soidade e o baleiro. A épica de sobrevivir ao máis duro dos oitomiles: o descubrimento da dor e o desencanto.

Martin Pawley. Versión galega do texto do catálogo do BAFICI 2016. Pode descargarse o catálogo nesta ligazón (PDF, 19 MB).

A 10000 km do BAFICI 2016: "El nome de los árboles" (Ramón Lluís Bande, 2015)

El nome de los árboles
Ramón Lluís Bande (Asturies, 2015)
102 minutos | Cor

Ramón Lluís Bande documentou a investigación que conduciu ao seu filme Equí y n'otru tiempu, as excursións para localizar os lugares da memoria e as conversas cos veciños que desvelan, con naturalidade, a represión dos militantes republicanos que mantiveron logo da Guerra Civil a loita armada contra o franquismo. O resultado podería ser un mero extra de DVD, mais non é o caso; é un filme extraordinario, tan sinxelo coma poderoso. Pode non haber probas para o traballo científico dos historiadores, ou poden estar ocultas, mais o que si temos é o relato do horror tal e como foi preservado polos que o viviron e os seus descendentes. Unha inspiradora reivindicación da palabra e da Historia contada, a Historia dun país más alá das versións oficiais.

Martin Pawley. Versión galega do texto do catálogo do BAFICI 2016. Pode descargarse o catálogo nesta ligazón (PDF, 19 MB).

Proxecto NIMBOS: A noite é necesaria (Marcos Martínez Merino, 2014)

Curtametraxe de Marcos Martínez Merino para o Proxecto NIMBOS, serie de filmes inspirados nos poemas do libro Nimbos de Xosé María Díaz Castro, autor homenaxeado no Día das Letras Galegas 2014. Festivais: FIC Valdivia 2014, Mar del Plata 2014, SEFF 2014, Cineuropa 2014, Filmadrid 2015, SACO 2016.

A NOITE É NECESARIA

Hai homes cheos de sombra,
homes a contralús
que che fan ver a Deus
coma unha mar de lus.

A Noite é necesaria
pra que ti poidas ver
sobro medo i o mal
as estrelas arder.

Nimbos, Xosé María Díaz Castro.
Poema reproducido da edición bilingüe publicada en 1982 por Editora Nacional, con supervisión e tradución ao castelán do autor.

Diálogo e debate na V Conferencia Internacional de Cinema de Viana do Castelo

por Miguel Castelo

Os Encontros de Cinema de Viana do Castelo, que entre o 10 e o 15 de maio celebran a súa décimo sexta edición, inclúen por quinta vez dentro da súa programación a Conferencia Internacional de Cinema. Nada como espazo de diálogo, discusión e debate das principais cuestións que atinxen ao cinema, A Conferencia Internacional de Cinema de Viana ten como principais obxectivos:

-Promover o confronto de olhares entre estudos e experiencias vividas em projetos que envolvam o cinema e as suas múltiplas formas de manifestaçao.

-Apreender o complexo processo de mudanza na linguagem do cinema, nas tecnologías, na economia, nos objetos que aborda, nas histórias que conta, nos varios géneros que apresenta.

-Problematizar os temas da sociedade, da cultura e da interculturalidade a partir do estudo e análise das obras cinematográficas.

-Refletir sobre as posibilidades educativas do cinema na escola e na sociedade a partir da sua apropiação / fruição, análise e produção em contextos de formação ou de animação (social, cultural e artística).

E na súa quinta edición establece a súa área de traballo en duas temáticas centrais do cinema: Cinema e escola e Cinema, arte, ciência e cultura. O seu desenvolvemento levarase a cabo no decurso das xornadas do 12 e o 13 do mes citado, nas que terá lugar a presentación de comunicacións diversas, principalmente de Portugal, Brasil e España, que se alongarán nun tempo de coloquio e debate. Os seus organizadores, a Associação de Produção e Animação Audiovisual, Ao Norte, en cooperación coa Escola Superior de Educação do Instituto Politécnico de Viana do Castelo, o CEMRI-Laboratório de Antropologia da Universidade Aberta e a Câmara Municipal de Viana do Castelo, agardan unha notable participación e anuncian que as persoas interesadas poden formalizar a inscrición a través do seguinte enlace, antes do 31 deste mes.