Elipse poética no cinema

Hai dous títulos de confluencia fonética –Vampyr– que o lector atento non debera perder. Un é éste, filme antolóxico do danés Carl Theodor Dreyer dirixido en 1932; o outro, unha deconstrución dos resortes do cine de terror a cargo do catalán Pere Portabella (Vampir-Cuadecuc, 1970), resultado da filmación dunha rodaxe: El conde Drácula, de Jesús Franco.

Vampyr (Carl T. Dreyer, 1932)

Ambas as dúas películas virían a acreditar as posibilidades de fuxir dos tópicos en torno ás frutíferas colleitas procedentes de narracións literarias do século XIX e dunha práctica fílmica estandarizada como o cine de terror. No caso de Dreyer, o afamado mestre autor de Ordet (1955) e Gertrud (1964) ao que lle dedicaron memorables escritos Bazin, Schrader ou Domènec Font, a súa particular versión da Carmilla de Sheridan Le Fanu –influente na célebre narración vampírica de Bram Stoker– formula unha persoal investigación, entre dilacións, escasos diálogos, fragmentación de continuidades narrativas, dislocacións espazo-temporais, profundo lirismo e imaxes brumosas, sobre a capacidade de exploración do cine unha vez chegado o sonoro. Dreyer non dirixiría en 11 longos anos despois do fracaso desta obra mestra, mais nesa “cámara independente da película” (David Bordwell) atopamos sinais da súa apabullante modernidade.

A edición segue o proceso de restauración –a cargo da Cinemateca de Boloña– realizado en 1998, así como a posterior transferencia dixital (2009). O material adicional desta peza fundacional é apetitoso: un libro con textos do lendario Bordwell, de Gonzalo de Lucas ou o propio Dreyer; un documental de Eric Rohmer, outro de Jörgen Roos con testemuñas de Godard, Langlois e Truffaut, máis secuencias eliminadas inéditas.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 30 de abril de 2011

Os números do cinema en Portugal

Aquele querido mês de agosto

O vindeiro xoves comeza a oitava edición do Indielisboa, que coma sempre nos permitirá calibrar cal é o estado de saúde do cinema en Portugal. Cada ano véndense no país veciño dezaseis millóns de entradas, o mesmo que na provincia de Barcelona e bastante menos que na de Madrid. España multiplica por seis esa cifra de espectadores (e Francia por doce), unha desproporción que non se xustifica pola diferenza poboacional. Os cidadáns portugueses van en promedio 1,5 veces ao cinema cada ano, por debaixo da media española (2,2) mais lixeiramente por riba da galega (1,3).

Un terzo dos espectadores recólleos por si só o distrito de Lisboa; este distrito e o do Porto -cunha afluencia ás salas moi próxima á de toda Galicia xunta- concentran un 60% da recadación con algo máis do 40% das pantallas. Un panorama moi pouco homoxéneo que se ve paliado en parte pola vizosa rede de cineclubes, cuxa programación atrae a cincuenta mil afeccionados cada tempada.

O prezo medio das entradas non chega aos cinco euros (en Galicia está en 6,65 €). Subiu un 19% dende 2004, case a metade que en España no mesmo período; quizais por iso ao sur do Miño non se experimentou unha caída da asistencia tan espectacular como a que se rexistrou aquí. Os éxitos máis grandes arrastran ás salas a 700 ou 800 mil espectadores (o fenómeno Avatar sobrepasou con comodidade o millón). A cota de mercado da produción local é moi baixa, arredor dun 2 ou 3%; dos filmes nacionais recentes o mellor colocado é O crime do Padre Amaro, con case 400 mil. Unha obra de prestixio mundial coma Aquele querido mês de agosto debe conformarse con vinte mil, en calquera caso un resultado máis que bo.

Martin Pawley. Publicado en Xornal de Galicia o venres 29 de abril

Novo Cinema Galego no CGAC

A etiqueta “novo cinema galego”, tan provocadora como eficaz, foi cobrando peso ao longo dos últimos meses, mais... que hai de novo nese novo cinema? A asunción de riscos, a certeza de que non hai máis límites para facer arte que os do talento que cada un teña, a vontade de participar nos mesmos debates estéticos e argumentais que sacoden o cinema no resto do planeta. Por primeira vez temos un cinema que non chega tarde, que se suma ás tendencias e correntes creativas en tempo presente. Tamén hai críticos, polo xeral fóra dos grandes medios, e mesmo entidades culturais, que perciben estes movementos como unha oportunidade que non hai que perder. Estas xornadas, dedicadas aos novos creadores cinematográficos galegos, constarán de seis sesións que terán lugar ás 19:30 h no auditorio do CGAC en Santiago de Compostela. Cada unha delas será presentada por un dos comisarios do ciclo e contará coa presenza do director correspondente. Ao finalizar a proxección de cada filme abrirase un coloquio cos asistentes.

PROGRAMA

28 DE ABRIL
Sesión 1. Peque Varela
Gear (2004, 1 min) + Phace (2005, 1 min) + 1977 (2007, 8 min) + Gato encerrado (2010, 12 min)

5 DE MAIO
Sesión 2. Marcos Nine
Manuscritos pompeianos (2010, 18 min) + Radiografía dun autor de tebeos (2010, 20 min) + Avance da longametraxe La brecha (2011, 20 min)

19 DE MAIO
Sesión 3. Eloy Enciso
No tan buena vista (2002, 9 min) + Funk the Wheel (2003, 7 min) + Isa003 (2003, 7 min) + La clase (fragmento) (2003, 8 min) + Pic-nic (fragmento) (2007, 9 min) + Miércoles (2008, 5 min) + Arraianos (fragmento) (en produción, 12 min)

26 DE MAIO
Sesión 4. Lois Patiño
Recordando los rostros de la muerte (2010, 38 min) + Paisaje-Duración (2010, 10 min) + Paisaje-Distancia (2010, 12 min)

9 DE XUÑO
Sesión 5. Ángel Santos
O cazador (2008, 25 min) + Sara y Juan (2009, 21 min) + Fantasmas #1 (2010, 9 min)

16 DE XUÑO
Sesión 6. DSK: Juan Lesta e Belén Montero
Serie ICONOSCOPIO (2009-2010, 18 min) + Serie PENÍNSULA XY (Ruta x, 2011, 16 min; Ruta y, 2011, 10 min)

COMISARIOS: Acto de Primavera (Martin Pawley, Xurxo González e José Manuel Sande). COORDINADORA: Gema Baños

Máis información, no sitio web do CGAC e no folleto do ciclo.

Regreso ao cinema ferido

José Luis Castro de Paz (A Coruña, 1964), historiador cinematográfico e catedrático de Comunicación Audiovisual na Universidade de Santiago de Compostela, leva anos subvertendo de xeito brillante as aproximacións tradicionais ao cine realizado baixo a ditadura franquista. Autor dunha monografía sobre os anos 40, Un cinema herido. Los turbios años 40 en el cine español (1939-1950), nesta ocasión na compaña doutro investigador adscrito ao ámbito académico, Josetxo Cerdán (Tudela, 1968), autor co que xa firmara un excelente estudo sobre o produtor vigués Césareo González, realiza un avance de década, reescribindo os excesos históricos dos anos 50, década esencial no devir do cine español: Del sainete al esperpento (Cátedra, 2011).

As teses do libro, revestido dun consistente aparello teórico, adquiren vida e sintetizan todos os estudos desenvolvidos desde a transición pola xeración xurdida en torno á revista Contracampo (1979-1986). A modernidade e versatilidade apabullante de parte do cine español do momento anula o tópico reducionista dun cine propiamente franquista. O proveito das formas de expresión da tradición cultural popular hispana –sainete, zarzuela, teatro popular, drama rural, formas de comedia, tipismo folclorista, etc– permite artellar un proceso de continuidade que enlaza co esperpento e certa negrura e comicidade atávicas ao tempo que decrece a influencia neorrealista italiana.

Como sempre, as esixentes análises textuais –filmes de Berlanga, Nieves Conde, Bardem, Fernán-Gómez– proporcionan un conxunto que consente en vampirizar con destreza as rarezas, cicatrices e contradiccións do periodo, demasiadas veces sometido a ditados ideolóxicos e sociopolíticos.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 22 de abril de 2011.

Hai un ano, en Cannes

Tal día coma hoxe hai un ano Xornal daba conta nas súas páxinas de cultura da presenza de Todos vós sodes capitáns na Quinzaine des Realisateurs de Cannes, no inicio dun entusiasta despregamento informativo que mesmo acabou dando pé a un blog específico no marco do festival.

Durante as semanas previas ao anuncio da Quincena encargueime, en nome da produtora Zeitun Films, de contactar cos xornalistas para informalos da selección do filme de Oliver Laxe baixo a promesa solemne de non publicaren nada até que fose oficial. No que atinxe a Iago Martínez podo afirmar que soubo a noticia case antes de se producir. Coñeceu en tempo real cada paso que demos, en parte porque é amigo, fóra de algún morno desencontro; mais sobre todo por termos a certeza de que poucos valorarían coma el o fito da participación cannoise e poderían escribir sobre o filme coa elegancia, coñecemento e respecto que lle é propia. Xusto é recoñecelo, porque é verdade.

Cando vin a primeira montaxe da película, alá por novembro de 2009, nunha altura na que os grandes festivais non eran máis que un soño, o primeiro que sentín foi orgullo. Orgullo polo amigo que fixera un filme fermoso, sólido e contemporáneo, unha obra que vencía debates estériles coma o dos xéneros para ocuparse dun asunto máis transcendente: por que facemos imaxes, por que as necesitamos. O amplo recoñecemento internacional posterior confirmounos que estabamos no certo, que a confianza non era froito dunha falsa ilusión. Por conscientes que sexamos da importancia da película, penso que non pasou tempo abondo para valorarmos a magnitude dos seus logros. Fáltanos perspectiva, mais temos as lembranzas.

Martin Pawley. Publicado o xoves 21 de abril en Xornal de Galicia

A sociedade do desaloxo

O documental performativo é aquel que engade un maior relevo ás dimensións afectivas da experiencia do cineasta. Por medio de autores como Godard, Varda, Jordá, Mc Elwee, Broomfield ou Berliner, o seu uso creativo abunda desde os anos finais do século pasado. O eu outrora vergonzante, fóra de lugar ou narcisista, vén agora a subliñar os aspectos subxectivos dun discurso claramente obxectivo.

Michael Moore (Flint, Michigas, 1954) ensaia desde os seus inicios unha particular relación e acomodo con esta modalidade documental. Mesturando enxeño, estratexias de cine-guerrilla e reportaxe televisiva, interpolacións máis ou menos procedentes e intervencións con amplas doses de autobombo, o seu cine, sempre explorando os límites dos procesos de negociación cos suxeitos filmados, decrece en interese ao tempo que se magnifica en popularidade logo de Bowling for Columbine (2002), mais Moore xa marcara todas as intencións e rasgos de estilo na súa primera película, Roger and me (1989).

En Capitalismo: una historia de amor (Cameo, 2009) argalla unha nova cruzada contra os poderosos, enésima sátira de tintes antiimperialistas que comeza con desaloxos a cargo de inmobiliarias e bancos e remata co agromar da crise nos Estados Unidos, a eclosión sanguinolenta de barbarie e cobiza.

O exceso de ambicións de Moore evidencia un conxunto confuso e irregular, entrecruzando informacións –en torno a todos os estamentos sociais posibles– dignas da duración dunha serie. Panfleto demagóxico en demasía, a constatación da agonía dun modelo social homicida sostense non obstante nunha poderosa amálgama de materiais.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 16 de abril de 2011

Festival de Cannes 2011

Xa sabemos os títulos que compoñen a selección oficial do Festival de Cannes 2011, acontecemento que como sempre dicimos supón o verdadeiro inicio da tempada cinematográfica. Na competición aparecen algúns sospeitosos habituais: os Irmáns Dardenne, dúas veces gañadores da Palma de Ouro; o finlandés Aki Kaurismäki, os italianos Nanni Moretti e Paolo Sorrentino ou a xaponesa Naomi Kawase, que parece regresar á primeira división despois dun tempo no que andou un chisco perdidiña. Xunto a eles, Lars von Trier (Melancolía) e Pedro Almodóvar (La piel que habito), directores que aseguran o interese dos medios e crean ao seu paso expectación, artística e da outra. O prestixio de Bertrand Bonello e sobre todo do veterano Alain Cavalier outorga un plus de qualité a un concurso no que atopamos figuras do circuíto festivaleiro coma Radu Mihăileanu ou o infatigábel Takashi Miike, que vai camiño de pulverizar os rexistros de produción de Raúl Ruiz.

Mais sen dúbida quen vai centrar a atención é Terrence Malick, por máis que a presenza de The tree of life estivese cantada dende hai meses. É o regreso a Cannes dun xenio que gañou alí hai máis de trinta anos o premio á mellor dirección pola fermosísima Días do ceo. Un certain regard abre con Restless de Gus van Sant e acolle no seu seo os novos traballos de Bruno Dumont, Robert Guédiguian e os surcoreanos Hong Sang-soo (outro hiperactivo) e Kim-ki duk, que coñeceu épocas mellores. Nas sesións especiais, unha dedicada ao sempre valioso Rithy Panh. Fáltanos coñecer os contidos da Semana da Crítica e a Quincena de Realizadores; iso será a semana que vén, e necesariamente nos traerá á memoria recordos moi gratos.

Martin Pawley. Publicado en Xornal de Galicia o venres 15 de abril

Franco, el bueno

A colección Signo e Imagen (Cátedra) incorpora á colección de cineastas nos últimos meses senllos libros (Sergio Leone e Jesús Franco) pertencentes a un dos investigadores cinematográficos españois máis singulares. Referímosnos a Carlos Aguilar (Madrid, 1958), o atrevido, erudito e lúcido historiador, novelista e divulgador experto en baixa cultura, un sabio que desparrama os seus coñecementos pola intrahistoria de propostas modestas, populares, resultonas, eficaces, filmes de baixo orzamento, subversión e desfase, analista nos límites vindicables do cine de xénero e/ou subxénero, o terror, o fantástico, o policíaco, as vetas variadas da produción erótica.

Atípico e razoable defensor dos seus gustos, autor do libro cinematográfico (Guía del videocine) máis vendido nas librerías españolas, Aguilar aplica todo o seu enxeño para achegarse na súa última publicación ao punki español Jesús Franco (Madrid, 1930).

Radical e prolífico director de culto con máis de 200 títulos dirixidos –e todo unha colaxe de dedicacións: actor, músico, escritor, bohemio e realizador estajanovista–, Aguilar, coa súa escritura adictiva e taxante, non omite certeiras opinións –sen ambaxes pese á amizade– mentres une con sagacidade contexto industrial –nacional e internacional: da precariedade ás coproducións con varias versións–, traballo en equipo artellado –a importancia dos intérpretes: Christopher Lee, Klaus Kinski, Howard Vernon, Lina Romay, a fugaz Soledad Miranda– ou a mostra dunha necesidade apremiante de rodar (ata tres películas á vez) que determina unha longa, anómala, irrepetible e orixinal carreira. Máis de cincuenta anos de actividade desmiuzados neste ensaio preciso que sorprende na súa lectura.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 9 de abril de 2011.

Seoane estaría satisfeito

Nunha das gravacións feitas por Carlo di Carlo durante a rodaxe de Mamma Roma, Anna Magnani e Pier Paolo Pasolini manteñen unha conversa ao mesmo tempo tensa e respectuosa que revela a incomodidade da italiana ante os procedementos do director, deseñados para arrancar interpretacións cheas de verdade aos ragazzi di vita que o rodeaban. As tomas curtas, ás veces cunha única frase, xogaban en contra dunha actriz que soñaba con repetir secuencias completas, consciente de que era neses tempos longos onde radicaba o seu éxito. As súas dúbidas, porén, ficaban matizadas pola confianza que depositaba no cineasta: se con esa mesma técnica xurdira un prodixio coma Accatone, ben podía estar tranquila.

O revelador documento sonoro é un dos elementos principais da mostra A voz de Pasolini, que pecha este domingo na Fundación Luis Seoane da Coruña. Da man dunha excelente colección de fotografías e material de innegábel interese –manuscritos, guións, poemas– a exposición reivindica a condición de pioneiro do ensaio fílmico do italiano, con especial atención para os Appunti per un’Orestiade africana e –sobre todo– La rabbia. A visita vén enriquecida con outra exposición inaugurada hai uns días, Cabanas para pensar, que explora a relación de grandes pensadores e artistas –entre eles Derek Jarman, director de dous magníficos e singulares biopics, Caravaggio e Wittgenstein– cos espazos nos que se refuxiaron para crear. Lonxe de miradas estupidamente localistas, velaí a demostración de que en Galicia non só sabemos facer cultura con maiúsculas, senón tamén asumir como propias as mellores obras de todos os tempos e facer delas relecturas intelixentes.

Martin Pawley. Publicado o venres 8 de abril en Xornal de Galicia

Érase unha vez a revolución

Estudioso aplicado á reconstrucción dos mitos da historia arxentina, Tristán Bauer (Mar del Plata, 1959) filmou en 1994 un prestixioso e poético documental sobre o escritor Julio Cortázar (Cortázar). A gran difusión desta peza permitiulle preparar outros retratos, de Evita Perón a Borges, ademais dun –exitoso- filme sobre a guerra das Malvinas, Iluminados por el fuego (2005). Entre medias, doce anos de investigación con Carolina Scaglione dan como resultado Che, un hombre nuevo (2010), documental biográfico sobre Ernesto Guevara (1928-1967).

Con material de arquivo inxente, filmes (Santiago Álvarez, Gutiérrez Alea) e imaxes familares, poemas (Neruda, Vallejo), cancións e medido recorrido cronolóxico –os turbulentos anos 50-60: América Latina, a revolución cubana, Lumumba, Africa, Vietnam, a clandestinidade política, Bolivia-, xurde esta produción hispano-arxentina de ton elexíaco que responde non só a unha tentativa de amosar as aristas e complexidades do heroe revolucionario senón tamén a un estudio da súa obra e reflexións. Cadernos e diarios de viaxe, informacións ocultas, escritos persoais, gravacións inéditas, un colage organizado en torno á persistente verbalización. A palabra recitada toma forma, erixe a escritura fílmica, ensina as diversas vertentes de Guevara, do poeta ao ensaista, do filósofo político ao loitador capaz de renunciar a todo.

Figura tratada con acerto só en traballos de Richard Dindo ou James Benning, a previsibilidade do relato non impide unha mensaxe certeira cara a un mundo condeado a repetirse ata a extenuación polo que ondean dous discursos vixentes: agosto 1961 (Punta do Leste) e decembro 1964 (ONU).

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 2 de abril de 2011

Raúl Ruiz e Mistérios de Lisboa

Coñezo unha parte mínima da obra do chileno Raúl Ruiz, a quen a base de datos IMDB lle asigna máis de cen traballos coma director, unha cifra impresionante. Si lles podo dicir que o seu novo filme, Mistérios de Lisboa, é un monumento narrativo incuestionábel, unha desas películas ás que o calificativo de “obra mestra” lles queda pequeno. Este arrebatador folletín véndese en dous formatos diferentes, como serie de televisión en seis episodios de sesenta minutos, ou ben para a súa exhibición en salas nunha montaxe reducida de apenas catro horas e media. Aparentemente invendíbel fóra de Portugal, cabería pensar. Mais aquí vén a sorpresa. Apoiada por unha crítica entusiasta, esta adaptación dun romance de Camilo Castelo Branco acadou en Francia uns resultados sensacionais: chegou a verse en máis de corenta pantallas e ao final da súa explotación o produtor Paulo Branco estima que levará vendidas entre 80.000 e 100.000 entradas, un suceso que proseguirá coa posterior emisión en Canal Arte da versión completa, que tamén foi adquirida pola televisión grega e a canle italiana RAI.

A proxección dixital supón un aforro notábel na tiraxe de copias e facilita a comercialización da película, que agora se carga no servidor dunha sala de cinema para ser usado case á carta durante meses e así beneficiarse dun boca-orella favorábel. En boa parte grazas a iso, Mistérios de Lisboa traspasou a fronteira portuguesa e hoxe ten garantida a súa estrea nos Estados Unidos, Suíza, Bélxica, Reino Unido, Taiwán e Brasil. Tamén vai ben en España: leva uns 2.000 espectadores en oito pantallas a pase único diario, do que resulta unha media nada desprezábel por sesión. Quen lla dera a moitos.

Martin Pawley. Publicado en Xornal de Galicia o venres 1 de abril