A nena do abrigo de astracán

Transcorreron quince anos desde que prendeu a idea até a obra final, que vén de chegar ás librarías, mais xa se pode dicir con claridade: pagou a pena o esforzo e a espera. A nena do abrigo de astracán, o novo libro de Xabier P. DoCampo, o primeiro del editado nunha colección especificamente para adultos, é unha obra maior, outra desas novelísimas que aparecen cada poucos anos para marcar un fito no sistema literario galego. Éo non só porque o resultado estea á altura das súas ambicións, senón, sobre todo, pola naturalidade e enganosa sinxeleza coa que resolve todos os numerosos e inmensos retos.

A aparente protagonista da novela é Susana, unha nena adoptada polos seus padriños logo da morte da súa nai. Educada baixo os principios ultraconservadores do nacionalcatolicismo e gobernada a súa vida pola mentalidade beata e castradora de Agustina, a madriña, Susana achará nas sesións de cinema o refuxio necesario para sobrevivir a un tempo cruel. Mais o cinema non é só un refuxio e un espazo para a ilusión, tamén é un espazo para o coñecemento e o recoñecemento. Os sete filmes que Susana ve e lle conta á madriña, a miúdo en versións deliberadamente deturpadas para que encaixen na mente cativa de Agustina, son portas que se abren para a comprensión do mundo, para a comprensión do sufrimento e da felicidade, da xenerosidade e da hipocrisía, do amor máis grande e da miseria máis infame, pois todo iso está presente no ser humano. Os sete filmes, polo tanto, non lle dan só estrutura á novela, tamén lle dan estrutura á propia vida de Susana, e así nada máis lóxico que a súa acabe por imitar o final d'A loba, unha vez entendido canto se parece a patroa da súa casa á Regina Giddens que encarna Bette Davis: comparten a mesma destrutiva cobiza que non se detén ante nada, por máis que o seu obxecto sexa diferente, aquí non o diñeiro senón a posesiva necesidade de control e afecto.

Dicía que Susana é só a aparente protagonista porque o verdadeiro centro da novela é a vila toda, Ribadaínsua, narradora dos feitos estremecedores que acontecen ao longo duns poucos meses. Estremecedores mais tolerados con perversa normalidade polas persoas que habitan a vila, que interiorizaron dentro de si o mal até facer ver que non o ven aínda que estea diante. Lonxe de todo maniqueísmo, A nena do abrigo de astracán é unha gran novela sobre o mal, asociado inevitabelmente a un período sen perdón da nosa historia recente, a brutal posguerra, mais fácil de extrapolar a calquera momento e lugar en que o mal se estende sen que ninguén lle poña barreiras. A calquera momento e lugar en que a piedade e a compaixón desaparecen sepultadas pola avaricia, a vinganza e o odio. Iso é o que sucedeu en Ribadaínsua e iso é o que Ribadaínsua expón, para que non se esqueza, para facer dos feitos historia e da historia novela. Mais o mal non consegue agochar para sempre o sentimento de culpa, que agroma en forma de voces que resoan nos faiados. Os faiados das casas e os faiados da memoria. A nena do abrigo de astracán é, tamén, unha novela sobre os fantasmas que petan na porta pola noite. Unha novela sobre as culpas propias, por acción e por omisión, que a cada un se lle revelan nos retratos de xente pintada de costas que fai Antonina, un dos moitos personaxes memorábeis.

Mais non todo é mal e miseria. N'A nena... hai homes e mulleres sempre dispostos ao agarimo e a tenrura a pesar de que o mundo convide ao contrario, personaxes que non renuncian á bondade aínda que a súa actitude as poña de camiño ao sacrificio. É o caso do alfaiate Isidoro, o primeiro veciño de Ribadaínsua no que Susana encontra un xesto de cariño. De Engracia, a compoñedora tratada de meiga, entregada desde a súa infancia a intentar axudar aos demais. Personaxes valentes, como tamén o é Paulina, que racha co veleno das humillacións na procura dunha vida nova.

Un dos asombros que proporciona a novela vén do ben trazado que está o seu carácter coral. Nada do que se di é gratuíto, todo ten unha razón; non sobra unha voz, non sobra nada do que se di. A arquitectura do texto é impresionante, con ecos que van e volven. Así, non importa que un personaxe poida desaparecer fatidicamente nun certo capítulo, pois del saberemos máis logo da man doutra voz que o recorda e dá conta do que fixo. A pegada decisiva dunhas vidas nas outras. O autor, un dos grandes entre os nosos, asume desafíos complexos, fíos argumentais que tiñan o risco de caer nos tópicos, por outra parte reais, da Galiza dos anos 40, cos seus curas desalmados (como o é o don Amancio) e a submisión xeral ao medo. Ou episodios, caso da suposta aparición mariana, que podían derivar cara ao grotesco. Xabier vence, con oficio consumado, todos os perigos, porque na súa escrita persiste a fe en nós. Foxe do pesimismo e a podremia e iso produce unha novela triste, emocionante como poucas, e finalmente encamiñada á esperanza. Encamiñada á felicidade que é vivir nunha cidade na que hai unha ducia de salas de cinema.

Martin Pawley. "A nena do abrigo de astracán" vén de ser publicada por Edicións Xerais de Galicia. Para saber máis: entrevistas en vídeo con Xabier P. Docampo sobre a novela e o cinema da novela.

A nena do abrigo de astracán: o cinema da novela

A nena do abrigo de astracán de Xabier P. DoCampo (Edicións Xerais).

[Primeira parte: a novela]

A nena do abrigo de astracán: a novela

A nena do abrigo de astracán de Xabier P. DoCampo (Edicións Xerais).

[Segunda parte: o cinema da novela]

O libro das viaxes imaxinarias

Pide que o camiño sexa longo

Son tantos e tan bos os froitos da colaboración entre o escritor Xabier P. DoCampo e o ilustrador Xosé Cobas que custa crer que a súa maneira de facer libros non sexa a máis común. Desde hai unha morea de anos, vai xa para vinte, DoCampo e Cobas traballan man con man fabricando textos e imaxes que se alimentan mutuamente nun proceso activo e continuo, unha sorte de interferencia construtiva que produce como resultado unha obra cuxo brillo é aínda maior do que cabería agardar pola simple suma da súa incuestionábel arte individual. O seu labor conxunto, capital para a historia recente da nosa literatura, acadou un fito notábel coa publicación en 2004 de Bolboretas, un libro medido e fermoso que falaba do nacemento do amor. Aquel prodixio case semella agora unha obriña menor trala aparición d'O libro das viaxes imaxinarias, un asombroso volume que marca un antes e un despois na traxectoria dos autores.

A magnífica edición de Xerais (en galego) e Anaya (en español) salienta o seu carácter de libro singular e outórgalle unha merecida condición de obxecto de desexo onde todo está milimetricamente estudado, da capa ás sobrecubertas, da tipografía á caixa do texto. A esa evidente beleza contribúen as ilustracións de Xosé Cobas, que desta volta multiplica o seu talento ao longo de sesenta páxinas esplendorosas. A súa evolución como artista é digna de análise e de recoñecemento. Dono dun oficio insuperábel, Xosé Cobas consegue imaxes cheas de forza cun número mínimo de elementos. Os seus lenzos amosan amplas superficies de cores pardos e ocres sobre as cales unhas veces se albiscan formas apenas bosquexadas, e noutras aparecen detalles de incríbel precisión hiperrealista. Ben lonxe do debuxo redundante de intencións simplemente figurativas, Xosé Cobas avanza por un vieiro de depuración que esixe un lector non pasivo, atento á multitude de ecos e sensacións que agachan os seus deseños.

Sería inxusto, porén, que o lexítimo entusiasmo diante dun libro visualmente abraiante acabase ocultando a altísima calidade da prosa de Xabier P. DoCampo. Explicitamente inspirado pola obra As cidades invisíbeis de Italo Calvino, O libro das viaxes imaxinarias transcribe o contido duns cadernos de viaxe nos cales o seu autor, que se chama a si mesmo "o Viaxeiro", describe as cidades e reinos que visita. Entre eses textos aparecen outros moi distintos, apuntamentos feitos durante o camiño que falan das persoas encontradas, mais tamén listaxes de aforismos e refráns, apócemas para curar enfermidades ou os costumes das terras nas que deixou a súa pegada, nun xogo literario que admite ademais a presenza dun conto e unha carta, un bando e unha canción, unha receita de cociña e mesmo unha partitura.

"Todas as viaxes son un regreso". Guiado por ese precepto, pola idea de que é preciso volver para contar, "para facer da viaxe relato", Xabier P. DoCampo escribiu un libro de inmensa potencia narrativa, que evoca por igual a Homero e a Cunqueiro na procura dunha prosa que é poética sen caer xamais na inutilidade de certos artificios pirotécnicos. Antes polo contrario, a escrita de DoCampo é inequivocamente social e política, posúe fondura épica e ten visión clara de país, e por iso entre as terras polas que pasa o Viaxeiro hai unha, Aiznire, que se converteu en illa pola vontade das súas xentes, e outra, Adnilo, invadida pola tristura por teren esquecido os seus habitantes o pasado. O camiño fai diferente ao Viaxeiro, que coñecerá ao chegar a Aruasi o verdadeiro significado da xustiza e aprenderá logo en Amri que a cobiza pode destruír o máis harmonioso dos paraísos.

Por máis que se delongue con desvíos non previstos, o sentido da viaxe é sempre o de retorno. Na derradeira etapa a viaxe faise libro, faise literatura que nos explica o mundo. E nós, coma o Viaxeiro, sairemos dela transformados.

Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, suplemento de libros da revista Tempos Novos, nº 8, outono 2008.

O señor Lugrís e a negra sombra

Publicar a lenda

Nunha entrevista publicada no número de xullo de 1961 da revista Vida Gallega, o pintor Urbano Lugrís avisou da súa intención de escribir un libro de memorias, para o cal xa tiña escollido nome: Viaxe arredor do meu mundo. Nunca máis se soubo dese posíbel libro, a non ser un bosquexo do que podería ser a súa capa, que debuxou no reverso dun recibo de aluguer en maio de 1973, nunha altura da súa vida na que xa apenas había ocasión para a ledicia. A incógnita sobre a existencia deses escritos autobiográficos é a escusa coa que arranca a nova obra de Luis Rei Núñez, que se vale do recurso do “manuscrito atopado” para percorrer os vinte últimos anos do pintor galego.

O señor Lugrís e a negra sombra é, non se pode negar, unha novela ambiciosa, que aposta por unha estrutura non precisamente sinxela que combina a voz do narrador/autor coa da figura protagonista, da man dunhas cuartillas supostamente orixinais que asoman aquí e acolá. O exercicio de estilo é finalmente moito máis sofisticado: a pluralidade de personaxes que pasan pola vida de Urbano Lugrís fai do texto un verdadeiro relato coral, que brilla pola vizosa recreación dos ambientes culturais, algúns bohemios e outros non tanto, da Coruña dos 50 e 60. É unha novela sobre Lugrís, si, mais tamén sobre Miguel González Garcés, bibliotecario e poeta; sobre Mariano Tudela, compañeiro de Lugrís na aventura de “Atlántida”, revista de traxectoria breve pero intensa que acolleu nas súas páxinas ao dream team da literatura e da arte galega daquel tempo; sobre o futbolista Luis Suárez e o cantante Pucho Boedo, deuses locais cuxo talento mete algo de luz na longa noite de pedra. Tamén sobre Álvaro Cunqueiro, que viña á Coruña dúas ou tres veces cada ano para ofrecer algunha conferencia memorábel, mais nunca tanto como as fabulacións que inventaba para entreter as sobremesas das consecuentes e inevitábeis ceas (unha das partes máis suxerentes do libro de Luis Rei é, de feito, a que describe o tortuoso camiño cara á estrea no Teatro Colón do “Don Hamlet” cunqueirán, unha peza que houbo de vencer, e non sen dificultades, a incomprensión do delegado provincial do Ministerio e Información e Turismo). Pero sen dúbida o outro gran protagonista da novela é o escritor Antón Avilés Vinagre, Avilés de Taramancos, daquela aínda un mozo que compartía con Lugrís troulas, proxectos e frustracións nunha cidade que podía percorrerse de tasca en tasca e que polas noites se desfacía da rectitude e formalidade aparentes.

Ocorrente, excéntrico e desmedido, Urbano Lugrís é o típico personaxe guloso para calquera creador: un home que soña cunha estabilidade para a cal non pode nin quere dar os pasos necesarios, o clásico “xenio fracasado” que mantén a ilusión de acadar o éxito que lle devolva a felicidade que cre ter experimentado noutrora. A vida de Lugrís, o náufrago, está chea de anécdotas suxestivas, moitas delas falsas, e de encontros e desencontros de enorme potencial literario. Luis Rei Núñez acerta ao seguir o consello fordiano de “publicar a lenda”; móvese no gume da navalla que separa (ou une) a ficción da realidade para recrear “o mito Lugrís” sobre a base dunha riquísima documentación. Excluíndo o seu capítulo final, perfectamente prescindíbel, a novela é un exemplo de boa construción e solidez. Talvez sexa demasiada a solidez; seguramente tería acadado maior altura cun voo máis libre, pero en calquera caso a altura á que chegou non é pequena.

Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, suplemento de libros da revista Tempos Novos, nº 5, inverno de 2008.

A viaxe de Gagarin

Dúas viaxes en avión e as consecuentes esperas aeroportuarias foron suficientes para dar conta da nova novela de Agustín Fernández Paz, A viaxe de Gagarin, da que saio convencido non só de que é a mellor e máis emocionante das súas senón coa sensación de que representa un claro final de etapa, o peche dunha serie que repousa na revisión crítica dun pasado do que quedan demasiadas feridas por tratar. Esa liña, explorada entre outras en Noite de voraces sombras e Non hai noite tan longa, da que hai aquí tantos ecos, culmina agora nesta opera summa que emprega a fórmula do relato de iniciación -o clásico coming on age- para tecer un apaixonante retrato da España franquista (e sobre todo da España antifranquista), nun arco temporal definido por dous fitos da carreira espacial, a saída ao espacio de Yuri Gagarin e a chegada de Aldrin e Armstrong á Lúa.

O protagonista da novela, Miguel Mendiguren, é un adolescente de sesenta anos. O 12 de abril de 2011, mentres acompaña a nai no hospital na espera da morte inevitábel, Miguel dá en rememorar o abraio que cincuenta anos atrás, sendo un neno, vivira coa viaxe histórica de Gagarin. É unha oportunidade para tirar do fío dos recordos, os que a súa nai xa non ten, sepultados pola agonía da enfermidade; os que el mesmo foi enterrando con padexadas de desencanto e conformismo. Os recordos da mocidade na Coruña, onde foran residir os pais para facerse cargo dunha libraría e unha imprenta, a máscara perfecta para agachar a súa loita clandestina contra a ditadura. Leonardo e Celia fanse donos do libro polo seu heroísmo cotiá, o de todos os que entenderon a necesidade da desobediencia e antepuxeron o desexo da liberdade ao medo. Un medo real, diario, encarnado nas diversas ferramentas de que dispuña o réxime para exercer a barbarie: a Brigada Política Social e os tribunais de inxustiza dedicados a soster a “orde pública”, eufemismo hipócrita para disimular a vontade de exterminar calquera xesto de oposición ao réxime, por mínimo que fose.

A formación vital de Miguel, máis alá da escolar, pasa pois polo descubrimento da realidade do país e o xeito en que os seus pais, modelo de dignidade, lle fan fronte. A súa fascinación pola conquista do espacio é a mesma que comparten millóns de mozos naquel tempo, mais inevitabelmente adquire valores singulares dende un recuncho da Terra abafado pola represión. O prodixio da tecnoloxía non só nos permite cruzar a atmosfera; o desenvolvemento tamén chega aos fogares en forma de frigoríficos, lavadoras e televisións. É un cambio de era, mais o soño dun tempo novo aínda ha de convivir co pesadelo dun presente que aconsella intelixencia e precaución. Camiño de se facer adulto, Miguel descubrirá o amor, un amor que o marcará para sempre, fonte ao mesmo tempo da máis grande das felicidades e dos remorsos da traizón.

Coma sempre na escrita do autor detéctase o exhaustivo traballo de documentación -que desvela en parte nun blog específico- e o esforzo por armar unha estrutura sólida, mais o resultado acaba por ser superior ao doutros libros por conseguir iso tan difícil que é “o ton xusto”, a voz narrativa axeitada. Se de algo peca Agustín é de caer ás veces en certo didactismo, en darlle demasiadas explicacións ao lector, en procurar un nivel de detalle excesivo. A Agustín pode gustarlle aclararnos que a un personaxe lle entra a fame cando cae a noite e prepara un prato con lascas de xamón e queixo para cear, sen que o lector teña necesidade de saber tanto. Parece sentir pánico a “deixar abandonado ao lector”, en particular o lector xuvenil, e iso, na miña opinión, manca en ocasións a súa prosa. Eses vicios están ausentes n'A viaxe de Gagarin, unha novela sen “lascas de xamón” que deixa deliberadamente moitos flocos abertos. Unha novela sobre a transmisión da memoria que remata dúas veces e que nos concede co seu segundo final, As confesións de Luísa e os segredos de Euclides, o aloumiño esperanzador da redención a maneira de colofón brillante e xeneroso.

Martin Pawley

Todos somos

Aproveitei os voos que me achegaron a Locarno -de Coruña a Madrid e de Madrid a Malpensa- para ler con gusto a nova novela de Marcos Calveiro, Todos somos, publicada na colección xuvenil de Xerais, Fóra de xogo. A escusa narrativa, a desaparición dunha rapaza nunha cidade galega, parece encamiñar nalgún momento o relato cara ao xénero policial, mais esas expectativas morren axiña: a intención clara do autor é a de facer un retrato de como a sociedade enfronta unha traxedia desta clase. Non se xoga ao whodunit, mais si se explora a miseria xornalística da explotación obscena da dor allea e os vaivéns -ás veces irracionais e violentos- do noso comportamento colectivo. O maior acerto de Marcos, con todo, é a construción dun personaxe realmente estimulante, a inspectora de policía Lina Souto, prudente e rigorosa mais tamén atormentada por algunhas sombras no seu pasado que se apuntan, mais non se esgotan, neste presente libro. Un personaxe con entidade e atractivo suficiente como para desexar que reapareza en futuras obras do autor.

Martin Pawley

Costa do solpor

Este é o título do voluminoso libro escrito por Xosé María Lema, a enmarcar nun xénero híbrido entre a novela de aventuras e a histórica. O libro parte dunha idea fabulosa que é facer unha especie de “spin-off” d'A illa do tesouro escrita por Robert Louis Stevenson en 1883. A famosa goleta A Hispaniola, co tesouro nas súas adegas, sofre un temporal no seu regreso á Inglaterra e decide cambiar de rumbo indo a parar á Costa do Solpor, denominación máis lírica que recibe a Costa da Morte.

O punto de partida non pode ser máis suxestivo: a prolongación das aventuras dos personaxes dun dos títulos clásicos da literatura universal que atrapou irreversiblemente a calquera lector desprevido. Mais esta dinámica referencial vólvese un lastre moi grande xa que a narrativa de Lema resulta cativeira a carón da de Stevenson. Mentres o escocés fai un alarde de evocación romántica con descricións axustadas e elipses suxerentes, o galego aposta pola minuciosidade textual intentando explicar dun xeito esgotador cada acción dos personaxes e axustándoa aos referentes históricos.

Lema xoga baixo os parámetros dunha narrativa debedora da “novela moderna” que emerxeu nos 60 e 70 da que aínda quedan moitos representantes na literatura galega. Enmarca a novela dentro dun deseño post-estruturalista, collendo distancia sobre a súa propia creación ao enmascarala coma un manuscrito perdido que chega a unha editorial coa indicación de “non publicar”. Este texto ignoto son unhas memorias de Jim Hawkins e do Doutor Livesey, os protagonistas d´A illa do tesouro. Un texto escrito a catro mans no que un narrador dá conta das accións das que o outro non foi testemuña; evita as narracións paralelas, mais ao non empregar este recurso aparecen reiteracións pouco afortunadas.

As peripecias céntranse de novo en Hawkins, que se ve envolto en leas con corsarios, sectas secretas, lendas e maldicións que abundan na xeografía (oportunamente alterada) da Costa da Morte. A cada paso do cho (grumete) da Hispaniola xorden personaxes, espazos, construcións, lendas e contos que dan para trenzar a novela con historias que se diversifican e enriquecen dunha maneira moi didáctica o libro mais, ao mesmo tempo, relantizan, e moito, a acción, elemento crucial nunha novela de aventuras. Curiosamente Costa do Solpor comeza mirando para atrás mais tamén establece unhas sorprendentes relacións con elementos recoñecibles do futuro como poden ser o Prestige ou a figura de Man e reitera, coma unha ladaíña, a idea do infortunio de Galicia como país.

Emporiso, o máis destacable desta publicación é o esmero lingüístico onde agroma unha gran riqueza de vocabulario pertencente tanto ao mundo do mar como ao rural e, aínda por riba, serven para acrecentar a ubicación temporal. Malia estar lonxe do seu principal obxectivo de ser puro entretenemento a lectura de Costa do Solpor serve para constatar, unha vez máis, o galego coma lingua viva da que aínda temos moito por descubrir e da que os falantes deberíamos sentirnos moi orgullosos.

Xurxo González

Desde unha estrela distante

As obras de Agustín Fernández Paz publicadas nos últimos anos proporciónannos, ademais de boas doses do seu aplaudido oficio literario, un pequeno pracer adicional: o de achegarnos a vida e visión do mundo dun autor que de maneira cada vez máis explícita parece falar de si a través das súas ficcións. Algo hai del no Damián de Fantasmas de luz, por máis que a paixón de Agustín polo cinema sexa máis formal e consciente. O personaxe do operador de cabina servíalle para tecer unha fermosa homenaxe ás vellas salas (xa extinguidas, ou case) e aos filmes que as habitaban, no que é tamén un tributo a unha certa maneira de entender a cinefilia. Alén diso o libro ofrecía unha elocuente parábola da invisibilidade de amplos sectores da sociedade: a voz comprometida do escritor soaba con firmeza e deixaba agromar ao final a esperanza da man da solidariedade (fordiana) entre homes e mulleres. Máis evidente aínda é a conexión xeracional en Non hai noite tan longa, pois a novela é un xenuíno axuste de contas contra a desmemoria e as feridas, íntimas e colectivas, da ditadura franquista. O lamento necesario dos que viviron (e padeceron) a normalidade atroz dun réxime asentado na represión e na censura.

Non é de estrañar, pois, que Agustín volva estar presente nas páxinas do seu novo libro, Dende unha estrela distante, agora coma extraterrestre de forma cambiante. Porque é inevitábel recoñecer nel o entusiasmo tecnolóxico de Edu, o visitante que chega á Terra co encargo de aprender todo sobre nós, os humanos, e descobre marabillado que Internet lle pode proporcionar toda a información que precisa. Aí faise notar o autor que se define coma unha curiosidade sociolóxica, un dos últimos galegos que se criou sen televisión, alguén que naceu nun país que se parecía moito á Idade Media e que no século XXI deita chíos como se fose a cousa máis natural do mundo. O neno que medrou cuns poucos libros -Verne, Poe, Dumas, Salgari- e aprendeu a valoralos coma un tesouro goza hoxe coa información sen límites da rede e entretense buscando ligazóns para as anotacións do seu blog. A ledicia ante a popularización do coñecemento -a ledicia da fartura despois dos tempos da fame- coexiste co convencemento de que saber máis do outro e de nós mesmos debe ensinarnos a convivir mellor. Diso vai tamén Desde unha estrela distante, un relato de amizade e comprensión mutua por riba das diferenzas que, por unha vez, non é hiperbólico calificar de "siderais".

Martin Pawley

* * *

Desde unha estrela distante está editado por Xerais (galego) e Anaya (español) na colección Sopa de Libros.

As voces baixas

"Estabamos sós, María e mais eu, abrazados no cuarto de baño. Fuxitivos do terror, agochámonos, naquela cámara escura". Así arranca As voces baixas de Manuel Rivas, co primeiro abrazo, co primeiro medo. Estas primeiras liñas son a semente que espalla as palabras precisas e xenerosas para rematar co minifundio do medo. E non estou a falar dese medo primitivo de rostro distorsionado, senón do medo abstracto, sen nome nin feitura recoñecibel, apegado as pálpebras dos nenos que non tiñan imaxes, agás algunha estampa de santos martirizados que ollaban dende a mesiña de noite.

As voces baixas son a casa común dunha xeración castigada polo esforzo cotiá da supervivencia. Son os nosos pais. Son os avós e as tías que nos coidaban no refuxio do seu colo cando tiñamos algunha doenza. Son tamén os animais, as vacas... orgullo e castigo. As árbores e os camiños. Camiños que a muller galega percorría cargando co peso da terra e do mar na cabeza. Mulleres pioneiras inventando autoestradas de mercadorías.

Neste libro as palabras son como pequenas teselas coas que un mestre albanel constrúe o mosaico da nosa memoria. O mestre que cun sorriso diría "Platillo Manuel! Que rebenten as maravillas do mundo!".

@andreaxalleira

* * *

As voces baixas está editado por Xerais na colección de narrativa.

Palabras de auga

Palabras de auga de Marcos Calveiro, Premio Merlín de Literatura Infantil 2012, é un libro pegado ao territorio de Africa. A terra é o tema absoluto, que trascende máis alá da necesidade de supervivencia. É o berce do recén nacido, o leito da felicidade mais é tamén a cova da dor profunda pola ausencia do fillo. A terra é renuncia e esperanza. Acaso non é iso a vida?

O escritor mergúllase na vida emocional e emocionante de Amadou, neno espelido e xeneroso, que viaxa cos pais e demais membros da tribo na procura da auga. Chama a miña atención como toda a súa aprendizaxe está xunguida á natureza e ao respecto a toda criatura viva. Tamén está o desexo de rachar co fatalismo e o inmobilismo da tradición, a preguiza dos homes, a guerra, o silente traballo das mulleres... E que ninguén se alporice, mais non hai moitos anos en Galiza comían primeiro os homes, logo os animais e por último as mulleres.

Para rematar: as ilustracións de Ramón Trigo son como a voz en off do relato. Emoción no mesmo rexistro.

@andreaxalleira

* * *

Palabras de auga está editado por Edicións Xerais dentro da colección Merlín.

A venus de cristal

Mulleres en Venecia

“Pietro Puliani é un afamado vidreiro veneciano que posúe grandes coñecementos sobre alquimia e poderes adivinatorios aprendidos en Exipto”. A primeira frase da contracapa coa que a editorial promociona A venus de cristal parece deixar clara unha saudábel intención de serie B, con ese protagonista enigmático que vive nun maxestoso palacio, oculta o rostro baixo unha máscara carnavalesca e traballa “con métodos que están fóra da comprensión humana”. Ingredientes coma estes debían facer que o prato tivese un agradábel arrecendo a folletín, pero a prosa requintada da autora quere apuntar nunha liña ben diferente: o libro ten unha certa vontade de transcendencia e agacha baixo a súa recargada imaxinería unha reflexión sobre a procura da beleza, co mito da inmortalidade e a perfección da xuventude asomando ao fondo.

Ambientada na Venecia do século XV, descrita de maneira tópica como unha engaiolante cidade de vicio e perdición, A venus de cristal convértese nun estraño híbrido a medio camiño entre O perfume de Patrick Süskind e un serial bizarro ao estilo do Fu-Manchú de Sax Rohmer. Polas súas páxinas desfilan nobres intrigantes, prostitutas desdentadas e lascivas, escravas fermosas que tocan a cítara e no treito final Giuliano de Médici e Sandro Botticelli, enfeitizados os dous pola muller “máis bela entre as belas”, Simonetta Cattanei, de “palidez alabastrina” e co “candor reflectido nas súas delicadas formas”. Abenzoada pola brevidade, a noveliña de Chelo Suárez é un simpático despropósito que dificilmente pode inspirar animadversión e si porén moita tenrura. A obra formou parte da terna de finalistas do Premio Xerais no ano 2006: agora podemos comprender o atinada que foi a decisión dun xurado que escolleu como gañador a Diego Ameixeiras pola moi superior Tres segundos de memoria.

Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, Suplemento de libros da revista Tempos Novos, nº 6, primavera 2008.

Fantasmas de luz

Probablemente sexa esta a novela da literatura galega que máis e mellor aborda o mundo do cinema. Na lembranza fican títulos como a referencial Ilustrísima, a compilación Narradores de cine, a lírica de Cinepoemas, a encrucillada de Capitol, última sesión, ou as referencias puntuais definidoras de contextos en Expediente Artieda, Amor de tango, Antón e os inocentes, Ela, maldita alma, Males de cabeza, Círculo, Pensamentos impuros... Mais Fantasmas de luz, a última obra de Agustín Fernández Paz, vai máis alá de arroupar unha narración arredor da sétima arte, pois leva o mundo das imaxes en movemento a unha descomposición ontolóxica que serve para trazar unha desacougante reflexión sobre a falta de solidariedade da sociedade contemporánea.

Desde o título xa se establece unha clara analoxía sobre o mundo do cinema e a construción da novela en base a sucesivas veladuras. Atopámonos ante algo que parece ser unha cousa e que finalmente é outra. Unha novela extremadamente adulta nunha edición xuvenil, con atinadas ilustracións de Miguelanxo Prado. Outro matiz interesante é a súa estrutura, que intenta asemellarse a do menú dun deuvedé coa inclusión de tomas extra e información adicional (consistente en fichas dos filmes citados) que reverten en certa tendencia lúdica e pedagóxica que caracteriza a traxectoria do seu autor.

O groso da novela gravita sobre dúas partes diferenciadas. Na primeira sabemos da vida de Damián, un proxeccionista que despois de trinta e cinco anos queda no paro ao pechar os cinemas onde traballou toda a vida e se esforza en discernir entre o seu imaxinario e a realidade da súa vida útil desvelando, ao fin, algúns retrousos da súa vida en parella. Esta parte está trufada de excesivas citas cinéfilas que nos amosan a alteración da mirada do protagonista. Unha crónica dunha resituación persoal con valor histórico ao servir de testemuño da decadencia comercial da exhibición tradicional de cinema.

É na segunda parte cando a novela colle inusitada forza. Ao ton triste e decadente da primeira séguelle unha narración inquedante e sorprendente, debedora da ciencia ficción dos sesenta baseada no estrañamento do cotiá. Especialmente conseguida é a capacidade de poñer a falar a nada. Este perfil de xénero serve como intermediario para facer un diagnóstico moi certeiro da nosa sociedade. Agustín Fernández Paz practica un xogo de prismas de gran virtuosismo que emprega o filtro da técnica e da fantasía (é dicir, o cinema) para achegarse á nosa realidade.

Deste xeito, o autor reconduce unha ficción desmedida para evidenciar un interese sobre o concreto, sobre unha preocupación social, case documental. E aquí tamén se produce un novo reencadramento pois o que nun principio parece un alegato contra a marxinación das persoas maiores amplíase a todas as persoas vítimas da exclusión social e laboral, a consecuencia máis determinante da actual crise. É por iso que Fantasmas de luz comeza sendo unha novela que dá conta da fraxilidade dos soños para afianzarse como guía ante as moitas inxustizas ás que normalmente lle torcemos a cara.

Xurxo González

para saber máis: Agustín Fernández Paz fala de Fantasmas de luz

Agustín Fernández Paz fala de "Fantasmas de luz"

Agustín Fernández Paz fálanos da súa nova novela, Fantasmas de luz, publicada por Edicións Xerais. Conversa gravada no Café Derby de Santiago o 19 de decembro de 2011.

Non hai noite tan longa

De maneira inevitábel, todas as reseñas e artigos que aparezan sobre a nova e excelente novela de Agustín Fernández Paz incidirán no feito de que se publique na colección de narrativa para adultos de Xerais. Con intención claramente provocadora, Iago Martínez falaba en Xornal dun "segundo debut" do escritor e desmentía axiña o titular de boca do vilalbés, para o cal esta era "unha novela máis", escrita "coa mesma intensidade que as anteriores". Trátase máis ben dunha obra "de fronteira", igual que podían selo Aire negro ou Corredores de sombra; que a editorial decida encaixalas nunha colección ou noutra non debería ser un problema para o lector sen prexuízos, e de feito este é un bo momento para lembrar que o espléndido O único que queda é o amor, Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil en 2008, comparte catálogo na súa edición portuguesa con autores coma Pepetela, Manuel Alegre ou José Cardoso Pires.

Sucede que o seu amigo e compañeiro de oficio(s) Xabier P. Docampo, outro vértice dese triángulo esencial das nosas letras do que tamén forma parte Paco Martín e que Manolo Bragado bautizou co nome de Xeración Lamote, traballa agora mesmo na creación doutra novela para adultos, que tamén viría ser "a primeira das súas", con permiso d'A chave das noces. E nos dous casos o exercicio implica unha mirada ao pasado, ao pasado lúgubre dos anos de chumbo da ditadura franquista. Máis afastada no tempo, e probabelmente -xa veremos- máis cruel no caso do Xabier; máis próxima a de Agustín, que sitúa os feitos dos que agroma o relato en 1969, un ano convulso marcado polas protestas obreiras e estudiantís que derivaron na proclamación do "estado de excepción" poucos días despois do asasinato -oficialmente "suicidio"- de Enrique Ruano. Tanto Xabier coma Agustín foxen da visión haxiográfica do pasado, non só polo que ten de reaccionario o canto saudoso aos good old times, senón porque no seu caso eses vellos tempos foron de todo menos bos: foron tempos de miseria e de opresión, dunha sociedade presa polo mal, en calquera das súas formas.

En moitas conversas con Agustín téñolle oído dicir que se sente estafado. Viviu os seus primeiros vinte e oito anos padecendo as consecuencias do franquismo: a falta de liberdade política, por suposto, mais tamén o modelo social, educativo e cultural imposto polo réxime. Medrou sen coñecer unha morea de libros e de filmes que arelaba, obras referenciais que tería necesitado aos vinte anos, e que nalgúns casos descubriu moito despois, cando xa era demasiado tarde. Debería ter visto as películas de Godard dos 60 e 70 no seu momento, cando sabía delas polas revistas, e non dúas décadas despois en DVD. Debería ter vivido unha vida normal, igual que a que tería nesa época un mozo de Bordeos ou de Múnic, mais tocoulle experimentar outra ben diferente, pexada polo atraso e o medo. É contra esa sensación de estafa que agora quere rebelarse. Tal e como eu o vexo Non hai noite tan longa non é un libro sobre a vinganza, senón sobre a redención, sobre a necesidade de afrontar, sen covardía, as feridas familiares para facer xustiza. Esa xustiza obríganos a saber quen fixo que, a diferenciarmos ben aos culpábeis dos inocentes; o esforzo non traerá máis resultado que a desaparición dos fantasmas, pois o pasado, nin sequera nas novelas, non é posíbel cambialo. Para Gabriel e Elsa, os irmáns protagonistas, calquera vitoria será necesariamente amarga; a esperanza, se a hai, estará na xeración das fillas, e nomeadamente na sobriña, Milena, que "pregunta para saber o que pasou", sen complexos nin culpas.

NON HAI NOITE TAN LONGA. Agustín Fernández Paz.
Edicións Xerais. 272 Páxinas. ISBN: 978-84-9914-252-4

Benquerida catástrofe

E a vida continúa

Debo empezar cunha confesión: non cheguei a ler Herba moura. Deixeime levar por un absurdo prexuízo cara a súa autora, ou cara a imaxe que os medios de comunicación transmitiron dela; as súas declaracións a favor de lavar os cueiros dos bebés e en contra das nais e pais que non van levar e recoller os fillos ao colexio, ou das mulleres que "explotan" a outras mulleres contratándoas como asistentas. Tiña un argumento adicional, este estritamente literario: A palabra das fillas de Eva, ensaio ao que me encamiñei con grande entusiasmo por mor da recomendación dun amigo, houben deixalo xa no primeiro capítulo, convencido de que ese libro non era para min. Non prestei pois demasiada atención a Teresa Moure, convertida xa no maior fenómeno das letras galegas dos últimos anos, até que este mes de xuño a escoitei defendendo de maneira espléndida o seu discurso como mantedora dos Premios Xerais, O carácter revolucionario da escrita e das palabras. Aquel texto, vibrante e enérxico, foi toda unha sacudida para os alí presentes, compartisemos ou non todo ou parte do seu contido. Aquela tarde souben que estaba equivocado.

A nova obra de Teresa Moure, Benquerida catástrofe é unha magnífica novela, unha das mellores que podemos atopar hoxe nos estantes de novidades. Por ousadía, por audacia, por atrevemento; por permitirse toda sorte de reflexións e disertacións sen deixar de lado un soterrado sentido do humor, por xogar coa estrutura guiada polo puro pracer. Porque se algo parece claro lendo o libro é que Teresa Moure o pasou extraordinariamente ben escribíndoo, e que ninguén entenda isto como unha rebaixa dos seus valores e intencións, antes polo contrario. Benquerida catástrofe non é de ningunha maneira un divertimento ocioso e menor; é unha obra radical e profunda que fala de homes e mulleres, de amores e desamores, de identidades e de transformacións. Un texto sobre a procura lexítima, laboriosa e inevitábel da felicidade. Adam Cairbourgh e Eva Muíños forman unha parella aparentemente estábel e perfecta até que nun momento determinado empeza a deixar de selo. Unha viaxe a Londres dela cos seus compañeiros de instituto, o sentimento de culpa, ou de responsabilidade, por terse deitado cun alumno adolescente, os problemas de pel de Adam e as súas visitas ao doutor Castiñeira, con quen mantén amábeis conversas e en cuxa consulta coñece a Marisa, que experimenta por el un amor puro, esencial e verdadeiro, máis alá dos corpos e das formas, uns días de descanso de Eva nun convento e o seu encontro alí con Ana, unha rapaza non por nova menos coñecedora das relacións persoais... toda unha longa serie de circunstancias e de encontros suman e restan para provocar o distanciamento da parella e a mutación final, a metamorfose definitiva das eirugas en bolboretas.

Dotada dun poderoso e intelixente humanismo, a novela avanza con ritmo veloz ao longo de páxinas luminosas, que de cando en cando fálannos directamente a nós e teñen o atrevemento xenial de nos dar consellos de lectura. A escrita de Teresa Moure é lírica e detallista, pero tamén está chea de forza e de potencia narrativa. A súa prosa é lúdica, si, pero tamén intensamente sentimental, inzada de tenrura e de emocións, que constrúe e non destrúe; espiritual no mellor sentido da palabra. Benquerida catástrofe pode verse como un sublime libro de autoaxuda, como no fondo o son todos os grandes libros, sexa cal sexa a historia que conten. Porque lemos para entender o mundo e para entendernos a nós mesmos, para intentar descubrir as chaves que mellor abren as portas das nosas vidas. Tanto ten que a autora non comprenda ben de todo os números primos: o seu libro é un acto capital de creación, fermoso, engaiolante e transgresor.

Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, Suplemento de libros da revista TEMPOS NOVOS, nº 4, outono 2007.

Tres segundos de memoria

Xuventude en marcha

A diferenza doutras edicións, o anuncio de que o gañador do Premio Xerais 2006 era Diego Ameixeiras fixo correr algunhas tintas e algúns bytes por parte dos que se apresuraron a falar mal do libro antes de coñecelo, pero tamén dos que saudaron unha suposta "remuda" dentro dun sistema cultural, o galego, cunha insistente querenza polos actos fúnebres. Para uns e para outros a virtude e o defecto fundamental do autor parecía ser a xuventude, o cal non deixa de ser unha circunstancia pola que todos pasaron algunha vez na vida, mesmo eses en que están pensando, e que en consecuencia nin quita nin pon mérito a ninguén.

Creo que é imposíbel sentirse decepcionado despois de ler Tres segundos de memoria, pois o seu estilo e intencións fican definidos con franqueza e claridade xa desde as primeiras páxinas. O protagonista do texto é un mozo de trinta anos que sobrevive a conta de traballos precarios e relata a súa existencia cotiá desde unha perspectiva desencantada, non co sentimento de baleiro e confusión típico das criaturas da modernidade sesenteira (os seres marcados pola incomunicación dos filmes de Antonioni, por exemplo), senón desde a aceptación sarcástica e amarga de que todas as ilusións de mocidade non chegarán xamais a verificarse. É o "post-fracaso", unha maneira de enfrontar a vida cubríndose cunha coiraza de cinismo que non serve para erguer unha visión do mundo activa e escéptica e acaba por parecer unha simple pose erixida con fins defensivos a forza de frases lacónicas, un evidente gusto pola desmitificación e o aparente desinterese por todo o que non sexa de proveito inmediato. O personaxe principal non ten visión de futuro porque xa ten dabondo con ir tirando no presente; detesta os que practican o "nefasto vicio da melancolía" e nega a "suposta superioridade intelectual do inadaptado", mais no esencial recréase con permanente indulxencia na súa realidade diaria, compartida por un feixe de individuos da súa xeración, que o converte nun adolescente perpetuo sen a máis mínima confianza no porvir e convencido de que calquera situación desesperada é susceptíbel de empeorar. Nun momento determinado o protagonista lembra unhas palabras que lle escoitou a un crítico de cinema non especificado, segundo as cales a grandeza dunha obra de arte radica na capacidade que esta ten de falarnos directamente a nós mesmos, explicando facetas das nosas propias vidas; ao crítico tal cousa acontécelle coas películas de Erice ou Kiarostami, pero a el só lle ocorre con cancións de Manolo Kabezabolo que inclúen versos como "Por la kalle las tías / no paran de pasar (...) Me enamoro de todas / las que pasan a mi lado", feito que define da mellor forma posíbel ao personaxe.

Ao longo das páxinas do libro non se detecta unha evolución argumental nin emocional, e nese senso non se pode dicir que posúa unha verdadeira estrutura de novela, nin o pretende tampouco. Ameixeiras constrúe a narración de maneira fragmentaria, como unha pura acumulación de episodios e parágrafos de reminiscencias blogueiras que apostan polo apuntamento anecdótico inzado de referencias recoñecíbeis polo público novo (as resacas dos domingos, as noites de televisión e sofá, a comida precociñada) en xeral tan reais como tópicas e inofensivas, que se alternan cunha voz máis íntima que manifesta un ocasional alento lírico e reflexivo, o da poesía do desengano e da derrota, o das metáforas nas madrugadas de alcohol e fume. O texto é xusto o que parece, nin máis nin menos, e vai conducido cun oficio de que o escritor ourensán anda sobrado e que lle permite armar con estes vimbios un cesto lixeiro e ameno, cheo de humor e sen severas contraindicacións. O único problema é que o libro depende de modo decisivo do grao de identificación ou empatía que poidamos sentir por un protagonista que non é especialmente orixinal nin memorábel, e que no fondo resulta demasiado próximo a moitos lectores, e demasiado distante para os demais, como para que calquera deles poida experimentar un xenuíno interese por el.

Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, Suplemento de libros da revista Tempos Novos, nº 1, inverno 2007.

Ás de bolboreta

Mensaxe nunha botella

A edición 2009 dos Premios Xerais viña con sorpresa, e grande: a dobre condición de gañadora de Rosa Aneiros en dúas categorías, a de novela con Sol de inverno e o Fundación Caixa Galicia de Literatura Xuvenil con Ás de bolboreta. Visto coa perspectiva dos meses o que máis chama a atención é que neste último vencese co acordo unánime do xurado, que destacou a súa obra con claridade por riba das outras cun nivel de consenso que non se producira en edicións anteriores.

Boa parte da maxia do texto de Rosa Aneiros para cativar coa mesma eficacia a adultos e mozos reside no seu carácter caleidoscópico e plural. O escenario principal é unha cafetería de Santiago de Compostela, o Luzada, rexentado por Patricia, unha muller que se fixo cargo do local nun momento no que vía inviábel proseguir coa súa formación académica. No Luzada conflúen unha morea de personaxes cuxas vidas iremos descubrindo ou máis ben intuíndo a través de estampas impresionistas e conversas collidas ao voo que revelan verdades entre liñas. Coñeceremos así a Eusebio e Lola, os anteriores donos do bar, que loitan en soidade contra as dificultades que se derivan da vellez e da perda progresiva de saúde e mobilidade. A Iqbal, un mozo inglés de orixe paquistaní que marchou de Londres tralos atentados no metro en xullo de 2005 e que bota horas e horas no Luzada conectado a Internet, no mesmo ordenador que Mohamed mira de cando en cando con medo de que as palabras se convirtan en ferramentas de transmisión do odio. Saberemos da señora Filomena, cuxo fillo está en misión humanitaria co exército en Darfur e que sofre ao ver nos xornais os froitos da violencia e da guerra. De Manuel, un neno africano que non superou a morte da súa nai adoptiva e que ten no seu avó a súa principal compañía. Tamén dunha muller que agarda por unha chamada que non chega, a dos sobriños que intentan entrar en España cruzando o valado da vergoña que separa mundos en Melilla, ou de Aysel, vítima do amor e da indiferenza que Occidente amosa ante a represión do pobo kurdo polo goberno turco.

Rosa Aneiros constrúe con eles un puzzle que pode reordenarse de diferentes maneiras. Estrutura o libro en capítulos breves que admiten unha lectura independente, pero que se reforzan os uns aos outros e gañan en complexidade igual que están conectadas entre si as vidas das persoas. Na sociedade global na que vivimos calquera historia quédanos a uns poucos graos de separación e os grandes sucesos que ocupan a atención dos medios acaban por ter repercusións concretas na experiencia cotiá daqueles cos que compartimos a hora do café; de aí o urxente que é desbotarmos os prexuízos e a desconfianza e a necesidade de comprender o outro. A escritora manexa con oficio distintos rexistros, do naturalismo dos diálogos entre un avó e o seu neto ao apaixonado lirismo que asoma en moitas páxinas; como na canción brasileira, é consciente de que a tristeza non ten fin mais a felicidade si, e por iso o ton xeral vén marcado por unha certa amargura, aínda sen negarlle espazo á esperanza. Rosa Aneiros fixo un libro con mensaxe, dito sexa sen ánimo pexorativo: unha mensaxe de solidariedade e amor polo ser humano. Desas aínda temos moita falta.

Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, suplemento de libros da revista TEMPOS NOVOS, nº 12, outono 2009.

Un ollar perturbador sobre o desastre: A deleiba do mundo

Xerais publica en galego "A deleiba do mundo", un ensaio de Amin Maalouf que é ao tempo unha confirmación do desarranxo global do capitalismo e un canto á esperanza, a constatación emocionada de que outro rumbo é posíbel

“Entramos no novo milenio sen compás”. Desde a primeira liña Amin Maalouf deixa ben claro o seu desacougo ante o estado actual do mundo. É o berro de desesperación dun intelectual apaixonado pola razón e o coñecemento, que ve coma estes conceptos son postos en cuestión en máis partes do planeta das que nos gustaría recoñecer. Dun amante da liberdade que mira con tristura como deixou de ser un valor indiscutíbel para ser cercenada aquí e acolá con argumentos falsarios. A deleiba do mundo é o relato perturbador e inquietante do desastre económico, político, ecolóxico e ético do tempo en que vivimos e de como chegamos a el, mais se tan só fose iso non serviría para moito. O que fai do maxistral ensaio do escritor libanés unha ferramenta imprescindíbel é a súa condición de canto de esperanza, a súa emocionada certeza de que é posíbel atoparmos un rumbo diferente.

“Un fracaso pode revelarse providencial, e un éxito pode chegar a ser calamitoso”, di nunha das seccións do libro, ‘As vitorias enganosas’. A desintegración do bloco soviético supuxo o triunfo global do capitalismo, convertido no “único modelo”, mais marcou o inicio dunha deprimente carreira polo crecemento económico ultrarrápido que derivou en poucos anos na peor crise financeira da historia.

A fin da Guerra Fría e do “equilibrio do terror” que construíron durante décadas os dous grandes bloques deu paso a unha humanidade sometida a unha ameaza máis xeralizada e menos concreta, un terror difuso que serve de escusa para xustificar o recorte dos dereitos civís. Dun mundo marcado polas discrepancias ideolóxicas pasamos a outro definido polas diferenzas identitarias, nomeadamente as de carácter relixioso, onde o sentimento de grupo se constrúe mais por negación e por oposición que por verdadeira convición; un fenómeno especialmente acusado no espazo árabe-musulmán, antonte un territorio de convivencia e hoxe visto coma un inferno poboado por fanáticos a ollos de calquera occidental afeito ás interpretacións superficiais.

DÚAS CIVILIZACIÓNS

Nacido en Beirut e residente desde hai trinta anos en Francia, Amin Maalouf séntese fillo de dúas civilizacións mais capaz de ver os defectos dos seus pais, de recoñecer as culpas de Oriente e as de Occidente, debulladas ao longo de páxinas apaixonantes, especialmente valiosas cando relatan, como sucede no capítulo ‘As lexitimidades perdidas’, a historia recente de Oriente Medio, as oportunidades esmagadas e a serie de feitos –sobre todo de derrotas– que explican a situación dos nosos días.

Maalouf amósase especialmente horrorizado pola perda da diversidade, pola pasividade ante a extinción de comunidades milenarias. “Un mundo onde se respecta cada día un pouco mellor a diversidade humana, onde calquera pode expresarse na lingua da súa elección, profesar pacificamente as súas crenzas e asumir serenamente as súas orixes sen incorrer na hostilidade nin no denigramento, sexa por parte das autoridades ou da poboación, é un mundo que avanza, que progresa, que se eleva”.

A frase debería estar esculpida á porta das escolas e dos parlamentos, e non porque sexa algo que non saibamos, senón pola tendencia que temos a esquecelo. “O século XXI será salvado pola cultura ou ben se afundirá”, afirma coa contundencia de quen pensa que a escala de valores non pode fundarse noutra cousa que non sexa a cultura e o ensino. Tamén na comprensión do Outro. Unha comprensión real, máis alá dese respecto hipócrita que consiste unicamente en aceptar a diferenza entendida sempre como algo alleo. Un “Outro” descrito de maneira tosca por etiquetas relixiosas e étnicas, pola súa cor, o seu acento, o seu nome. Non se trata de ignorar esas etiquetas baixo un disfraz de progresía, pois iso só conduce a “disimular e perpetuar as inxustizas seculares”, nin tampouco de salientar de xeito obsesivo os rasgos distintivos e acabar así pechando o individuo no seu clan para mantelo permanentemente á marxe.

Hai que ir máis alá, dinos Maalouf, para entendermos con claridade que igual que hai galegos crentes e agnósticos, de dereitas e de esquerdas, traballadores e preguiceiros, xenerosos e mesquiños, o mesmo pasa cos alxerianos ou cos senegaleses. De aí nace o verdadeiro respecto, o que merece calquera muller ou home en tanto que ser humano completo, libre e adulto, cunha bagaxe cultural específica mais cunha autonomía como individuo que non debe ficar diluída pola súa pertenza a unha certa comunidade. Iso vale igualmente para definir a relación co inmigrante, que en palabras do escritor debería vir fixada pola máxima “podes converterte nun dos nosos plenamente, sen deixar de seres ti mesmo”.

“Tedes o dereito e o deber de estudar a nosa lingua en profundidade. Mais tamén tedes o dereito e o deber de non esquecer a vosa lingua de orixe, porque a nós cómprenos ter persoas que compartan os nosos valores, que comprendan as nosas preocupacións e que falen perfectamente todas as linguas de Europa, de Asia e de África, todas sen excepción, a fin de que poidamos facernos entender por todos os pobos do planeta. Entre eles e nós, vós seredes, en todos os ámbitos –a cultura, a política, o comercio–, os insubstituíbles intermediarios”. Velaí outra frase máis para esculpir.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 19 de setembro de 2009

Libros que nos fan mellores (e II): "A clase" de François Bégaudeau

Cales son os valores da escola e como facer para que a sociedade os recoñeza? Cal debe ser a función da escola, na hora de Europa e para os decenios vindeiros? Que base común de coñecementos, de competencias e de regras de comportamento, debe prioritariamente dominar o alumnado ao remate de cada etapa da escolaridade obrigatoria? Como debe adaptarse a escola á diversidade do alumnado? Cales deben ser as funcións e as modalidades da avaliación do alumnado, das notas e dos exames? Como ocuparse do alumnado con grandes dificultades? Que relacións establecer entre os membros da comunidade educativa, en particular entre pais e nais e profesorado e entre profesorado e alumnado? Como mellorar a calidade de vida do alumnado na escola? Como definir e repartir os roles e as responsabilidades respectivas do Estado e das colectividades territoriais en materia de educación?

Estas son algunhas das vinte e dúas preguntas que François Bégaudeau formula nun momento determinado do seu libro Entre les murs, que se presenta na edición galega de Xerais co título A clase, que é como se coñece internacionalmente a adaptación cinematográfica que del fixo Laurent Cantet e que levou o pasado ano a Palma de Ouro no Festival de Cannes, a primeira para o cinema francés desde que en 1987 triunfara Maurice Pialat con Baixo o Sol de Satán. Son vinte e dúas preguntas esenciais que deberan ocupar unha posición central no debate público, que expresan dúbidas sobre o funcionamento cotián das institucións educativas, mais tamén, e iso é o verdadeiramente decisivo, sobre o xeito en que a escola se insire na sociedade, sobre o papel que debe cumprir aquí e agora, nun mundo que celebra de boca para fóra a diversidade coa mesma enerxía coa que a combate na práctica.

As preguntas de Bégaudeau nacen da experiencia, do seu paso como docente por un instituto multiétnico de París. Rachando coa representación estereotipada que adoitan dar os medios de comunicación, unha imaxe que moitas veces agacha un tan avergoñante coma perigoso “medo ao outro”, François Bégaudeau non vén contarnos unha historia de adolescentes rabiosos, de bestas salvaxes que necesitan ser domesticadas. Non quere sinalar co dedo culpábeis absolutos porque é ben consciente de que a realidade é sempre complexa e non admite clasificacións taxonómicas moralistas. O escritor presenta de maneira fragmentaria e discontinua escenas da vida diaria dun instituto, desde o traballo na aula até as conversas nos claustros, cun estilo moi áxil e dinámico, sen un fío narrativo convencional, case coma nun documental rodado coa cámara ao ombro.

Bégaudeau retrátase coma un profesor que gusta de enfrontarse dialecticamente aos seus alumnos, que os trata de igual a igual, que non se preocupa por ser politicamente correcto e que por esa razón pode botar man da ironía e a retranca para amosarlles as súas contradicións e os seus prexuízos sen caer no didactismo. A clase é unha obra dialogada case de principio a fin, que amosa con sinceridade e sen complexos tanto as demostracións de elocuencia como a incapacidade dos rapaces para expresar o que quizais quererían dicir, e por iso podemos ver a novela tamén como unha celebración da comunicación e da lingua, da necesidade de posuírmos as palabras necesarias que nos permiten relacionarnos co resto sen estar en inferioridade de condicións.

A escrita de Bégaudeau é sincera e profunda, nin pesimista nin bucólica, e fai do instituto un microcosmos pluricultural que reproduce a maneira de preciso altofalante os conflitos identitarios, os desequilibrios de poder, a desigualdade de oportunidades e as dificultades para integrar o diferente. Un lugar onde poden xurdir situacións xeniais pero que non é capaz de corrixir as inxustizas e en ocasións mesmo contribúe a amplificalas. Un espazo real, en suma, tan bo ou tan malo como a sociedade da que forma parte.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 21 de marzo de 2009.