Esta sede de beleza (IV)

Apuntamentos sobre a vida e a obra de Xosé María Díaz Castro. Cuarta entrega.

“Estes non son poemas, nin cimentos / de poemas siquera”, advirte no Pórtico. “Son fragmentos de min mesmo”, di: únese experiencia e escritura e, como nas Follas de herba de Walt Whitman, quen toca este libro, toca un home. Mais son fragmentos “perdidos, coma ventos fuxidos, por antigos camiños esquencidos”, textos que naceron “como quen xoga” afastados de modas e costumes efémeros e maduraron co andar do tempo para acadar unha transcendencia que se diría allea á humildade do autor. O libro dunha vida enteira.

O título define ben as intencións. O “nimbo” é a aureola dos santos, a coroa de luz que rodea as súas cabezas nas representacións relixiosas. O poema, para Díaz Castro, debe ser xusto iso, “un nimbo de luz que envolva as cousas nun resplandor poético para facelas brillar na escuridade”. Escribir poesía é aprender a mirar e escoitar, a recoñecer a beleza e facela asomar, poñela diante dos nosos ollos, viva e clara; dotala de gloria. Suliñar a grandeza do mundo e alumalo “con fachas de palabras”. Lus, sombras, lume, cinza... a oposición luz-escuridade preséntase nas primeiras páxinas coa forza dunhas brasas contra a noite. Relacionado, por suposto, coa súa fonda fe. Axiña aparecen referencias relixiosas, mesmo explícitas: Vigilate et orate -dixo / Xesús, na Noite do Olivar. Hai esperanza na vida eterna e a Morte é “unha mau moi donda” que mata unha lus e acende outra. O sentimento apaixonado e místico deriva nunha “sede infinita de pureza ausoluta”, unha “sede de xustiza que nos queima”, e, canda elas, “unha sede de beleza”. A beleza é a vida, tímida e pequena coma a herbiña que medra “entre a foia e a ruína”, entre as sepulturas, entre a morte. No tránsito da Noite á Lus, do poema O verme e a estrela ao chamado Esmeralda, perdura o símbolo da “herba pequerrechiña”: non se pode amar o mundo sen amar todo o que o conforma. Nada sobra nel e a grandeza do universo vén da suma das súas cousas máis pequenas. Nada sobra, nin sequera as tebras, en sentido real e figurado, e así “a noite é necesaria” para podermos descubrir nela as estrelas: sobre o medo e o mal érguese a luz.

Nimbos está atravesado pola natureza. O poeta lembra con saudade os camiños andados e as árbores con niños, canta o baile das xesteiras, aplaude o son dos muíños. Poucos anos antes de morrer un dos pais do cinema, David Wark Griffith, autor de Intolerancia e Lirios rotos, lamentábase de que os filmes na era do sonoro perderan “a beleza do vento que se move entre as árbores”. O cinema, que é imaxe e tempo, podería resumirse moi ben nesa frase: é a arte de capturar a beleza do vento. Así o entenderon algúns dos máis grandes creadores de todos os tempos, do Murnau de City Girl ao Terrence Malick de The tree of life, non digamos xa John Ford ou Jean-Marie Straub. No ámbito das letras, Díaz Castro segue ao pé o mandato de Griffith para facernos escoitar o murmurio do vento entre as follas das árbores e a música da auga ao correr. E cando a súa poesía se detén nun fío luminoso que entra polo oco do lousado ou no aire “que beixa todo e non se apousa en nada”, emparenta inconscientemente coa espiritualidade e lirismo dos filmes de Stan Brakhage e Nathaniel Dorsky.

Semellante altura creativa non pasa inadvertida e axiña recolle os parabéns dos cerebros atentos. Otero Pedrayo, Álvaro Cunqueiro, Vicente Risco, Ánxel Fole, Álvarez Blázquez, Ramón Lugrís... saúdan Nimbos coma un clásico instantáneo, mais o libro dista moito de converterse en popular. As tendencias literarias van por outro camiño, como explica Ricardo Carballo Calero na introdución á edición bilingüe de 1982:

“Iniciado el período de descomposición del Régimen, asistimos al fenómeno de la politización de la poesía“. Es la llamada “poesía social”, denominación algo eufemística que envuelve todo el conjunto de textos contestatarios en verso más o menos libre, escritos para colaborar en la lucha por el derrocamiento de la situación reinante.
Este género literario está enteramente dominado por ese propósito, y por ello no pretende en el fondo -salvo excepciones- alcanzar cotas de elevación artística notable, limitándose a procurar, con los procedimientos de composición más elementales, mover el ánimo del lector para la lucha contra el orden establecido.
Pero si el rango estético de esta poesía no es generalmente apreciable, su éxito y difusión entre los jóvenes escritores fue grande. La poesía pasó a ser una herramienta de transformación política y, apoyada por los partidos que trabajaban contra el régimen, hizo impopular e invariable cualquier otra forma de lírica. Enmudecieron o se malograron, de este modo, las voces que no se unieron al coro de protesta general.”

A voz nova de Díaz Castro non pretendía erixirse en ferramenta de combate e iso “la aleja mucho de la canción panfletaria que sonaba entonces reiterativamente, en un ambiente refractario a toda introspección individual” [1]. Mais en modo algún podería considerarse unha mostra culturalista de escapismo, literatura allea á amarga realidade da Galicia. Bastaría para negar esa acusación un só poema, Penélope, retrato intemporal dun país en eterno vai e vén. O gran poema social da literatura galega, mais sen “vociferación, ni truculencia, ni vulgar retórica”.

Notas:
[1] Ricardo Carballo Calero, introdución á edición bilingüe de Nimbos.

Esta sede de beleza (III)

Apuntamentos sobre a vida e a obra de Xosé María Díaz Castro. Terceira entrega.

En 1948 gaña un posto no Ministerio de Gobernación que motiva o seu traslado a Madrid. No seu primeiro destino fica ao servizo dun Coronel de Enxeñeiros que lle encarga traducións relacionadas con asuntos de seguridade nacional, un traballo que esixe a extrema discreción propia dun tempo convulso. En paralelo comeza a impartir clases de idiomas en diversas academias, unha segunda actividade que manterá por espacio de tres anos. En 1952 pasa ao Instituto de Cultura Hispánica, ao que seguirá vinculado até 1966 en que se incorpora coma Axudante de Primeira Clase no Centro del Frío -máis adiante, Instituto del Frío-, organismo do Centro Superior de Investigaciones Científicas que impulsara o Patronato Juan de la Cierva, orientado ao fomento do progreso tecnolóxico. No Instituto do Frío permanecerá até a súa xubilación, daquela xa con rango de Xefe do Departamento de Investigación. O seu traballo é en todos os casos a tradución técnica: manexa o inglés, alemán, francés, italiano, portugués, holandés, danés, sueco... O seu dominio das dúas primeiras linguas faino oficial en 1968, cando obtivo os diplomas correspondentes do Instituto de Idiomas da Facultade de Filosofía e Letras de Madrid. É tamén nesa altura cando se fixo membro da Asociación Profesional Española de Traductores e Intérpretes, un traballo que levaba desempeñando intensamente dúas décadas. E non só en labores oficiais, vinculadas á súa condición de funcionario do estado. Fóra da súa xornada laboral, en horas roubadas ao descanso e o lecer, desempeñou unha intensísima actividade coma tradutor literario. Para a Editorial Aguilar, xa nos cincuenta, participou xunto a outros tradutores en tres entregas da Biblioteca Premios Nobel con "Obras escogidas" do sueco Verner von Heidenstam (Premio Nobel de Literatura en 1916) e os daneses Henrik Pontoppidan (Premio Nobel en 1917) e Johannes Vilhelm Jensen (Premio Nobel en 1944), volumes os tres que superaban xenerosamente as mil páxinas. Despois chegarían as numerosas traducións do inglés ao español para o Selecciones del Reader's Digest, de Ian Fleming (o creador de James Bond) e James Hilton (o de Horizontes perdidos e Adeus, Mr Chips) á gran dama da intriga romántica Victoria Holt ou a popular autora de suspense Mary Higgings Clark. Alén diso, traducións dispersas de autores benqueridos coma Rainer Maria Rilke ou Chesterton, publicadas na revista Alba; e traballos non literarios de carácter técnico, entre os que destaca a documentación asociada ao XII Congreso Internacional do Frío celebrado en Madrid en 1967, que contou coa participación de dous mil asistentes de corenta países; e o glosario multilingüe do posterior Diccionario Internacional del Frío.

Traduce e escribe: Díaz Castro é un traballador da lingua. “Todo está baseado na importancia dun elemento capital que se chama lingua. As traducións non se poden facer sen coñecer a lingua do autor e a propia. A poesía non se pode facer sen dominar ben a propia lingua. E a lingua, máis dunha vez o teño dito, non só é vehículo de cultura, senón creadora de cultura”, díxolle a Xulio Xiz [1]. Aínda así, non cría posíbel -e así llo dixo a Alfonso Blanco- unha tradución perfecta, literal, para a poesía. Polo camiño pérdese algo, sempre, e hai que asumilo, mais sen falsear os textos: “A tradución é un xeito de recreación. É ciencia, pero tamén é unha arte. E dentro do xénero literario, a tradución da poesía é dificilísima, case imposible. A poesía ten algo de misterio e de símbolo e linguaxe propia” [2].

Madrid non é só cidade de traballo: é o seu fogar. O 10 de agosto de 1954 Xosé María casou con María Teresa Zubizarreta Bengoetxea, a “madriña de guerra” coa que se carteaba no trienio negro. Xa non eran novos: el tiña corenta anos, ela cumprira trinta e dous. A voda celebrouse no lugar da familia da noiva, Urretxu [3], onde tamén serían levados a nacer os tres fillos da parella, José María, Maite e Íñigo. Mais a residencia foi Madrid. Sacaba tempo das súas innumerábeis tarefas para pasear cos pequenos pola Casa de Campo e as beiras do río Manzanares, na procura de algo parecido á natureza que tanto marcara a súa infancia. Esas camiñadas eran tempo para a aprendizaxe e para o conto e, desa maneira, poñelos en contacto co seu país:

“Contáballes moitos contos e lendas, sobre todo de Galiza, e cantáballes nenias. Os contos e lendas ían sempre adobados cos nomes orixinais en galego da flora e da fauna que dominaba á perfección... era tal a unción que lle imprimía a aquela comunicación, que os nenos mesmo percibían o arrecendo e a cor das plantas: as pudias, as moreiras, a flor amarela da “manteca da lebre” que tiña nas súas raíces as “poutas do lobo”, cargadas de mel que comían o poeta e os seus veciños. Aprendeulles o proceso de elaboración do liño e ensináballes os nomes das estrelas. Todo aquilo apaixonaba a aqueles nenos que estaban a medrar na grande metrópole rodeados de asfalto e cemento. [4]”

Galicia non só estaba viva na memoria do pai, senón que tiña unha curiosa presenza física na propia casa familiar: moitos dos mobles foron feitos con madeira dos soutos dos Vilares, labrada por carpinteiros traídos expresamente dende a Terra Cha.

Entre unhas cousas e outras non quedaba moito tempo para a vida social, cara a cal o noso poeta non estaba particularmente predisposto. Aínda así, mantívose en contacto co núcleo duro da cultura galega na capital do estado: Uxío Novoneyra, Camilo Gonsar, Ben-Cho-Sey... E, dende a distancia, coidou a relación con Ramón Piñeiro, Francisco Fernández del Riego e Ricardo Carballo Calero, cos que gardaría sempre correspondencia. Tres intelectuais esenciais na cultura do país no século XX que aguilloaron ao dos Vilares para se erixir na figura das letras que é. Todo comeza coa admiración que despertan neles os poemas que esporadicamente van aparecendo na revista Alba. A curiosidade pola voz distinta que representa lévao a ser incluído na antoloxía de poesía galega contemporánea que preparou en 1955 Fernández del Riego para Galaxia. O entusiasmo deste non ten parada e axiña lle propón a Díaz Castro a publicación dun libro propio para a colección de poesía que abrira Uxío Novoneyra con Os Eidos. Nesa altura non é posíbel: o poeta, coa mestura de humildade e autoesixencia de sempre, considera que aínda non ten material abondo e coa calidade que desexa e que polas súas obrigas laborais e familiares non podería dedicarlle ao proxecto as horas e as forzas necesarias. Nin del Riego nin Piñeiro se darán por satisfeitos e durante anos seguirán empuxándoo na preparación dese libro soñado, que empeza a facerse real ao recibiren, xa en setembro de 1960, unha primeira versión mecanoscrita de Nimbos. Durante meses sucédense cambios e correccións e finalmente, en maio de 1961, a obra dáse por rematada.

Notas:
[1] Xulio Xiz, Homenaxe a X. M. Díaz Castro.
[2] Conversa en Faro de Vigo, recollida en As Nosas Raíces, 10.
[3] Daquela, Villareal de Urrechu. A denominación oficial, axustada á ortografía do euskera, foi adoptada en 1979. En Urretxu naceu o coñecido poeta e músico José María Iparraguirre, autor de Gernikako arbola (A árbore de Gernika).
[4] Alfonso Blanco, As nosas raíces, 10.

Proxecto NIMBOS: unidade didáctica (II)

Na segunda parte desta singular unidade didáctica arredor de Proxecto NIMBOS intentaremos estruturar o uso desta iniciativa encaixándoa nas dinámicas pedagóxicas dun instituto. Para iso intentaremos definir obxectivos, contextos, estruturas, metodoloxías, competencias... Obviamente será unha guía orientadora e apriorística, apuntamentos que se poden combinar e variar a vontade. Unha folla de ruta que se pode extrapolar nos vindeiros anos arredor doutras figuras da nosa literatura ou doutros temas a considerar.

Ver ou facer?
O desenvolvemento e a democratización das tecnoloxías fan inútil relegar o “facer” en favor do “ver”. No estado español existen varias iniciativas arredor do mundo da educación audiovisual onde os rapaces son protagonistas do proceso heurístico. Isto véndese como unha novidade porque até o de agora non se transitou moito por este camiño. O alumno pode participar directamente das distintas fases de elaboración dun proxecto mais as posibilidades que se abren no actual contexto fai que sexa recomendable non esquecerse de “ver”. De pouco vale o “facer” se antes non se pensou a imaxe. E para que isto ocorra hai que coñecer as bases e os procedementos da linguaxe que se intenta pór en práctica. Tanto nunha coma noutra vertente son precisos vasos comunicantes que recunquen nun maior coñecemento da disciplina.

Contextualización?
Primeiramente haberá que facer unha análise do contexto no que se quere pór en práctica esta actividade pedagóxica arredor de Proxecto NIMBOS. Un estudio do centro pode ser primordial para non errar nos alicerces. A súa localización xeográfica marcaranos as posibilidades de acceder a maior ou menor número de recursos, da dispoñibilidade de ferramentas propias, do coñecemento das singularidades dun territorio... Noutro enfoque máis polo miúdo intentaremos situarnos nas máximas que definen a clase e as circunstancias comúns dos alumnos.

Aula?
Alertamos pois de que é oportuno coñecer onde se vai desenvolver esta práctica. Nós escolleremos un instituto dunha vila media-grande e actuaremos sobre os cursos de 3º e 4º da ESO e 1º de Bacharelato. Desestimamos cursos máis baixos porque é recomendable ter un mínimo de coñecementos e desestimamos aos de 2º de Bacharelato, un curso marcado pola presión preuniversitaria e das probas de Selectividade.

Periodificación?
A actividade podería situarse no mes de maio, arredor da semana das Letras Galegas. Normalmente esas datas xa están sinaladas nos cadernos de programación dos profesores para poder alteralas en torno á celebración do acontecemento. Habería que axustar a actividade ás horas dispoñibles baixo a tutela dunha soa área de coñecemento ou arredor de varias establecendo sinerxias: Lingua e literatura galega, Historia, Artes plásticas e visuais...

Tempos?
A proposta de Proxecto NIMBOS podería adaptarse ás tres horas semanais que ten Lingua e literatura galega mais o interesante sería que fose unha hora de cada área comentada para que tivera marcada a perspectiva de abordaxe: lingua galega, historia e artes plásticas. As clases distribuiranse no seguinte esquema a desenvolver nun total de 50´: preámbulo (10´), explicación (20´) e produción (20').

Preámbulo (workmap)?
Nesta fase de introdución estableceranse as pautas básicas de comportamento da imaxe a xeito individual, en relación con outras imaxes, en distintas manifestacións e a súa evolución ao longo do tempo. Dependendo da materia que acubille a proposta pódense alumear os preámbulos con análises, comparativas e estudios que poidan actuar como base para o traballo a desenvolver. Do mundo da linguaxe cinematográfica farase unha introdución do valor dos planos, do valor do montaxe, etc. Do mundo da literatura valorarase as características plásticas de figuras literarias, a poesía simbólica e descritiva, etc. E do mundo da Historia situarase no tempo as prácticas creativas tanto do mundo da poesía como do cinema. Serán comentarios puntuais e anecdóticos facendo fincapé na capacidade de sorpresa.

Explicacións (inputs)?
O eixo da aula gravitará arredor da comparativa entre un poema de Nimbos e dunha curtametraxe que o ilustre de Proxecto NIMBOS. A escolma de títulos será a vontade do profesor e pola súa curta duración pódese facer entre 2 e 3 exercicios. Nel farase un exercicio de literatura comparada no que intentar atopar conceptos comúns ou diverxentes. O primeiro exemplo pode facelo o profesor e os seguintes pode delegar nos alumnos. Neste traballo axudará ler a terceira entrega desta unidade didáctica.

Produción (outputs)?
Neste apartado promocionarase o “facer”. Poderase actuar individualmente ou en pequenos grupos. Os alumnos deberán seleccionar un poema, debullalo, buscar asociacións visuais, facer un pequeno bosquexo de guión, un estudio de posibles localizacións, exploraranse pequenas nocións de sinxelos programas de edición e posibles variables de montaxe. Os distintos proxectos materializaranse coas cámaras dos teléfonos móbiles. Haberá un período de supervisión do proceso en titorías. Finalmente esa produción proxectarase nunha sesión especial no salón de actos, en bucle no proxector do vestíbulo ou farase unha canle de Youtube promovendo as ligazón polas redes sociais.

Competencias básicas?
O profesor que conduza a actividade terá que intentar afondar nas competencias pedagóxicas básicas aínda que se sabe de antemán que algunha destacará sobre outra. Así marcarase o acento na conciencia lingüística, na creación artística e cultural, na iniciativa propia, na cidadanía, na pertenza social, na competencia dixital e na aprendizaxe do estudo.

Avaliación?
A valoración da experiencia cifrarase dentro do ámbito particular e do xeral. Na primeira considerarase a participación na clase, a participación en grupo e o resultado do traballo a realizar. Dentro do xeral valorarase como continuidade da asinatura, a evolución no trimestre e en todo o curso.

Xurxo González

Nota: a terceira parte será a análise dos filmes que conforman o Proxecto NIMBOS e publicarase unha vez que a serie de curtas estea máis completa.

Esta sede de beleza (II)

Apuntamentos sobre a vida e a obra de Xosé María Díaz Castro. Segunda entrega.

O 36 supón unha parada dramática. Ingresa no exército para cumprir o servizo militar e destínano á fronte de Asturias en plena Guerra Civil, obviamente co bando franquista. O seu paso pola primeira liña de guerra, aínda que en posto sanitario, é moi breve: apenas oito días. Suficiente, en calquera caso, para ser consciente do horror. É enviado lonxe do campo de batalla, ao Hospital de Pontevedra, onde pasará o resto do servizo; licénciase en xullo de 1939, xa coa Guerra acabada. Tres anos lonxe do Seminario nos que se convence de que o oficio relixioso non era o seu camiño, aínda que igualmente decide regresar a Mondoñedo no curso 1939-1940 para rematar os estudos pendentes de Teoloxía. Durante eses anos no exército traba contacto epistolar cunha rapaza vasca, María Teresa Zubizarreta Bengoetxea, unha das moitas “madriñas de guerra”, mulleres que se carteaban con soldados para lles daren ánimos e ofreceren alento co que soportar a barbarie. Puido ser unha simple pinga de esperanza en tempos difíciles, mais acabou por converterse na muller da súa vida, coa que casaría en 1954.

Entre tanto reaparece a figura de Iglesia Alvariño, que para entón dirixía o Colexio León XIII de Vilagarcía de Arousa. Aquilino chama ao seu amigo para ofrecerlle traballo coma profesor, unha proposta que resulta inescusábel. Imparte aulas de inglés, francés, alemán e latín, entre outras; serán sete anos de experiencia docente (1940-1947) que Díaz Castro considerou moi satisfactoria, “inesquecíbel”, cousa natural en alguén que ademais adoraba estar con nenos. Leva na vila unha vida austera, entregada ao estudio e a lectura para perfeccionar o seu nivel de inglés e alemán. Unha vez asumido que o seu porvir non está na Igrexa debe outorgarlle unha validez civil á súa formación eclesiástica; supera o exame que lle outorga o título de bacharel en setembro de 1945 en Pontevedra e valora a posibilidade de iniciar estudios universitarios, mais non chega a facelo. Segue a escribir poesía e consegue publicar tanto poemas coma colaboracións aquí e acolá: na revista Pregón e o xornal El Pensamiento Navarro de Pamplona, a través do seu amigo dos tempos de Mondoñedo Xosé Díaz Jácome, que tiña responsabilidade nos dous medios coma director e redactor xefe, respectivamente; en La Noche, Sonata Gallega, Alba. Ben diferente é o que escribe durante máis dun ano en La Hoja del Lunes de La Coruña, textos en prosa para unha sección lixeira co revelador título “Anecdotario Humorístico”. Xa se sente creativamente maduro e demóstrao presentándose aos Xogos Florais de Betanzos de 1946. A convocatoria é dobre; admite composicións en castelán e galego, con premios desiguais: mil pesetas e flor natural no primeiro caso, a metade do diñeiro para a lingua de noso. Concorre nas dúas categorías. O poema en castelán, El cántico de la ciudad, escríbeo dun tirón en verán, durante as vacacións, “á beira dun río, cun sombreiro de palla, un lapis e un papel” [1]. Traballa máis devagar o texto galego, Nascida d'un soño (Tríptico á groria da betanceira), con coidada (e clásica) forma de soneto. Seguía de vacacións de verán no Vilariño cando chega o telegrama que lle comunica a súa condición de vencedor dos Xogos nos dous idiomas.

Aquelo supuxo para min non só unha grande honra, senón ademais un estímulo para seguir escribindo sobre temas galegos e en lingua galega. Para min foi unha grande ledicia poder cantar á gloria da muller dun pobo que me é entrañábel, un pobo galego como é Betanzos, cunha tradición tan antiga e tan querida por min [2].

La Hoja del Lunes da Coruña publica case de inmediato El cántico de la ciudad (19 de agosto de 1946), que dous anos despois sería reproducido de novo no Anuario Brigantino. Menos présa se deu esta publicación cos sonetos de Nascida d'un soño, que sairían no número de 1951. Díaz Castro non agardaría tanto: enfrontouse á demora editando el mesmo os dous poemas por separado na Imprenta Celta de Vilagarcía. Era 1947 e Nascida... convertíase, aínda que con difusión limitada, nunha das primeiras publicacións en lingua galega despois da Guerra Civil.

Ese curso do 46-47 será o último que pase en Vilagarcía. Aconsellado por bos amigos decide sacar partido dos seus coñecementos lingüísticos coa intención de incorporarse á Administración do Estado coma tradutor: aquí estoupa a súa lendaria capacidade políglota.

Notas:
[1] Declaracións a Xulio Xiz, Homenaxe a X. M. Díaz Castro.
[2] Nimbos de poesía, Xulio Xiz.

Esta sede de beleza (I)

Apuntamentos sobre a vida e a obra de Xosé María Díaz Castro. Primeira entrega.

Xosé María Díaz Castro naceu o 19 de febreiro de 1914 na Terra Cha, no lugar do Vilariño, parroquia dos Vilares de Parga, pertencente ao concello daquela aínda chamado de Trasparga. Non foi até 1945 que cambiou a súa denominación á actual de Guitiriz, que é tamén o da vila máis poboada e sé da casa consistorial dende 1929 [1]. Canda o nacemento do poeta o concello estaba situado na Casa Nova, en San Salvador de Parga, e alí traballaba coma escribente o pai do neno, Isidro Díaz Calvo. Sobre a nai, Manuela Castro López, caía o peso do fogar e o coidado da familia nunha das casas do lugar na que convivía a parella cos catro fillos (ademais de Xosé María, os tres irmáns, Antonio, María e Serafín) e unha irmá de Isidro, María Manuela. Non era unha casa rica mais tampouco non pasaban necesidade e diso dá idea o feito, non moi usual naquel tempo, de que tiñan libros e estaban subscritos a tres xornais, dous galegos, o coruñés El Ideal Gallego e o lugués La Provincia, e un de Madrid, El Debate. Os Díaz Castro daban importancia á lectura e consideraban esencial unha boa educación para os fillos. A propia casa familiar serviu de escola durante tres anos: foi nela onde impartiu aulas o mestre Manuel Cordeiro dende que foi designado para os Vilares até que se construíu a escola parroquial da Conchada, financiada por emigrantes de Cuba agrupados na sociedade “Juventud de los Villares”.

Desa inquietude pola cultura e o coñecemento impregnouse o pequeno José María Manuel, pois tal era o nome completo co que foi inscrito no Rexistro Civil. As horas que non botaba na escola axudaba nos labores da casa, sempre moitos e variados nunha vivenda labrega, tanto como lle permitía a súa fráxil saúde. Mais sobre todo dedicaba tempo e tempo a gozar da natureza, da vida fértil que agromaba incesante ao seu redor. Nesa música das augas, dos ventos e dos paxaros da que falaría máis adiante en entrevistas, nesa convivencia harmoniosa coa Terra, xorde a súa vocación literaria. E así o dixo explicitamente no documental Nimbos de poesía, dirixido por Xulio Xiz en 1987:

“Eiquí, nesta casa, fun nado hai moitos anos, como se me pode ver xa pola cara e polo pelo. Eiquí foi onde aprendín as primeiras letras. Eiquí foi onde naceu para min a poesía. Foi onde nacín eu á poesía”.

Empeza a escribir poesía dende neno para poñer en palabras a admiración e o abraio ante a beleza do mundo. Facíao en castelán, a lingua do ensino. Eran poemas malos, xermolos dos que virían despois; mais tamén eran “cousas que non podían ser gardadas”.

Era un estudante bo e curioso que soñaba con ser escritor. Aos quince anos, en 1929, ingresou coma alumno interno no Seminario de Mondoñedo, como desexaba o seu pai; antes deu aulas de latín, tan necesarias para a súa futura formación, na reitoral de Buriz. A súa era unha familia de fortes conviccións relixiosas e esa pegada espiritual, que el asumiu, levouno de maneira natural ao Seminario, un destino axeitado para un mozo da súa intelixencia e que atendendo ao seu limitado vigor físico non parecía encamiñado ao traballo agrario. En Mondoñedo completa seis cursos en cinco anos, tres de Latín e Humanidades e outros tres de Filosofía, sempre coas cualificacións máis altas. A seguir viñan os estudos de Teoloxía; deulle tempo a facer dous cursos antes de incorporarse a filas para cumprir coas súas obrigas co exército, Guerra Civil por medio. Mais aínda non é momento de que a historia (e a Historia) adquira tons tráxicos. Os anos do Seminario foron decisivos e felices na vida do poeta: “alí foi onde me perfeccionei eu, aprendín a escribir, aprendín a escribir en verso” [2]. Ao pouco de chegar faise amigo dun veterano alumno do centro, Aquilino Iglesia Alvariño, a punto de revelarse coma poeta co libro Señardá. Será por influencia del que acabará escollendo o galego coma lingua literaria, mais aínda estará en castelán o primeiro texto publicado coa sinatura de Díaz Castro: ¡Toma mi corazón!, versos inspirados na súa devoción por santa Tareixa de Lisieux que ocuparon as páxinas dunha revista de Lleida, Lluvia de rosas, en maio de 1931. Uns meses despois, o 6 de agosto, El Progreso Villalbés incluirá un texto seu en galego, Lembranzas e suspiros, co Nadal coma temática. O mesmo xornal irá acollendo ao longo do seguinte ano e medio outras creacións súas: Baix'o calor, Lá vou, amor, As formigas, Era un contiño de fadas...

Mondoñedo era para o poeta un pequeno paraíso cultural. Participa nas tertulias literarias na barbería do inquieto Manuel Ledo Bermúdez, “O Pallarego”, convertido en centro de axitación do pensamento e a arte local. Un lugar de reunión e conversa de novos e vellos, de Aquilino, Álvaro Cunqueiro e Fernández del Riego aos daquela xa coñecidos Xosé Trapero Pardo (tamén ex-seminarista) ou o veterano Eduardo Lence-Santar, cronista da cidade. No Seminario saca o máximo proveito das clases de latín do profesor Francisco Fanego, de quen gardaría sempre un magnífico recordo; aprende grego e hebreo, mais tamén dedica moito tempo á aprendizaxe de linguas estranxeiras. Estuda francés, que pon en práctica coa lectura sistemática de publicacións do país veciño: o xornal católico La Croix [3], ao que está subscrito, mais tamén Le Figaro e outras especializadas en literatura coma La Muse Française. Mesmo ensaia a tradución de autores que admira (o romántico Alphonse de Lamartine) e atrévese a facer un poema en francés, Crucifixion, en 1936. A facilidade e paixón polos idiomas lévao ao inglés e o alemán; tamén neste caso a lectura de xornais o pon en contacto coa lingua viva.

No entanto non deixa de escribir poesía. En 1934 acorda compilar nun caderno un conxunto de textos en galego, Follas verdes, e ao ano seguinte outro, Follas ó aire, ningún dos cales verá a luz en vida do poeta. Díaz Castro dixo logo que os perdera: prestárallos a amigos e compañeiros e supostamente non volveran ás súas mans. Non era certo, era unha maneira de deixalos agochados na memoria, onde consideraba que debían ficar coa humildade que lle era característica. O primeiro “tiña un ar humorístico, irónico, de retranca aldeá”, díxolle nunha entrevista a Alfonso Blanco Torrado [4], espírito que encaixa co seu subtítulo, Cantares e romances. Con máis calidade “recordaba” Follas ó aire, “máis orixinal, máis incisivo, máis serio”. Estes dous cadernos de xuventude agrupan máis de cento e vinte poemas, catro veces máis cós que comporán logo o mítico Nimbos. Velaí unha mostra do paciente perfeccionismo do escritor, que quixo ser recoñecido por un único libro coidado até o extremo.

Notas:
[1] O concello superaba a comezos do século XX os dez mil habitantes, case o dobre dos que ten agora: a emigración, como en tantos outros lugares do país, fixo estragos a partir dos 50.
[2] Declaracións a Xulio Xiz recollidas no volume colectivo Homenaxe a X. M. Díaz Castro, p162.
[3] Xornal católico fundado en 1880, primeiro con periodicidade mensual e, xa dende 1883, diaria. Mantén aínda na actualidade unha notábel difusión, por riba dos cen mil exemplares.
[4] Alfonso Blanco Torrado é o grande responsábel da recuperación popular de Xosé María Díaz Castro. Dende a Asociación Xermolos desenvolveu un traballo incansábel de reivindicación e homenaxe ao creador de Nimbos, de quen escribiu unha valiosa achega biobibliográfica, A ascención dun poeta.

Entrevista a Jean-Luc Godard, o pardal pelexón

Dous días antes da estrea cannoise de Adieu au langage, Jean-Luc Godard concedeu unha entrevista exclusiva á RTS suíza que podedes ver aquí. Ofrecémosvos a continuación unha transcrición/tradución case literal dos contidos feita por Aguinaldo Fructuoso:

Xornalista: Jean-Luc Godard, bo día.
Jean-Luc Godard: Bo día.
X: En Cannes moitos comentan: Jean-Luc, ven! Que o que contesta?
JLG: Mais... non. Non, porque xa fun.
X: Se veñen buscalo aquí, aquí á porta, chegan en coche…
JLG: Non, espero que non… hehe.
X: Hehe. E eu trato de convencelo…
JLG: Non…
X: Que é o que fai falla para convencelo?
JLG: Mais, nada. Nada. Non hai máis que mirar o filme e…, dicir que se lle parece que está ben, pois… dicir que lle parece que está ben. E iso é todo.
X: A Palma, se lla traen aquí, aceptaraa de todos os xeitos.
JLG: Mmmm. Por espírito de contradición gustaríame máis que non haxa ningún premio. Que non se vexan obrigados a conceder un premio menor, "polo conxunto da súa carreira" ou cousas así, que hoxe considero despectivo. Mais, é...
X: Un premio polo conxunto da súa carreira, alí [sinala coa man] na cociña.
JLG: Mais xa mos deron. Cinco ou seis. Xa me deron cinco ou seis. Concedéronme incluso un Oscar, e cando o meu asesor fiscal mirouno díxome: Poderías regalarmo? Pois claro, díxenlle. Hehehe.
X: Hehehe.
JLG: Pois claro.
X: Quere decir que a Palma podería tamén regalala.
JLG: Pois claro. Penso que noutras épocas, hai trinta ou corenta anos, agardaba gañar a Palma, e ser…
X: Gustaríalle gañar a Palma daquela?
JLG: Naquela época si, porque ser… mais teríame prexudicado, seguro, e estou contento de evitar ese prexuízo hoxe.
X: Vostede ten orixes burgueses, como recordaba hai un intre, en calquera caso maternos: familia nobre de banqueiros, protestantes… Afectoulle isto, axudárono as súas orixes?
JLG: [Logo de acender con calma, como pensando ao mesmo tempo, o cigarro] Debo… Si… que había de calquera maneira… Ben, un ámbito estrito… ir á escola os domingos…
X: Unha educación, unha moi boa educación.
JLG: Boa e mala educación, pero había algo que… que eu mesmo, son máis libre hoxe, e que algunhas veces algúns aspectos da xuventude considéroos menos libres do que eu era nesa ausencia de liberdade daquela época.
X: Hai demasiada liberdade hoxe? É iso?
JLG: Mmmm… está neles, están un pouco perdidos. Cando tes un iPhone [sácao do bolso], estás só, e como estás só tes necesidade do outro, mais non hai ningún can entre os dous que corra de un a outro. SMS. Sabe o que quere dicir?
X: Mmmm. Mensaxe curto.
JLG: Non. Quere dicir: Save My Soul.
X: Vostede dixo algunha vez: “Eu son un xenio!”
JLG: Non, nunca …
X: Cando se é tan diferente dos outros, falabamos da mesma opinión, vostede ten unha marca de fábrica tan particular, cando se é tan diferente algunhas veces dise: “Eu son un xenio”. Non, si?
JLG: Non, diría… eu son o que se denomina na ciencia un autista de alto nivel. Mais eu prefiro dicir un autista das cune.., das cun…, dunha cuneta. Así é. [Aquí JLG xoga coa fonética de "haut niveau" e "caniveau"].
X: Cando vostede morra, o máis tarde posible, haberá …
JLG: Non, non necesariamente o máis tarde posible. Non.
X: Bon, vostede non ten présa.
JLG: Mmmm. Non estou ansioso de… de continuar á forza. Se enfermo, non teño ningunha gana de que me paseen nunha carretilla ou nunha… Non, de ningunha maneira.
X: Vostede vive nun país, Suíza, onde o suicidio asistido gañou moito terreo. Podería vostede recorrer a iso?
JLG: Si. Se... de momento é aínda moi difícil. Recentemente Europa condenou a Suíza en relación cunha muller que non tiña nada pero quería desaparecer. E os médicos dixeron: non, é necesario que vostede sufra de algo. Mentres que as normas europeas autorizan iso. Eu comento con frecuencia co meu médico, meu avogado: se chego a pedirvos barbitur…, non sei como se chama, ou morfina ou algo así... daríanmo? Non tiven, aínda, unha resposta fa…
X: Que lle di o médico?
JLG: …favorable.
X: Hehehe.
JLG: Hehehe.
X: Aos que non lles gusta, din: Godard burlase de nós. Despois de… cantos decenios? Bastantes? Divírtelle, gústalle, amólalle?
JLG: Si, a min gústanme as refregas, ou o que se chamaba antes a… a disputa. Cando estaba nos scouts en Nyon o meu alcume era, como se di? meu tótem ou non sei que, era "pardal pelexón". Si, está moi ben. Si.
X: Contradicir sempre. Creo que era Valéry que dicía “pensar contra”.
JLG: Así é, pensar contra. Contradición. Unha dicción contra. Outra dicción.
X: Súa muller Anne-Marie dicía que na súa tumba habería que poñer: Ao contrario.
JLG: Ao contrario, si.
X: Grazas Jean-Luc Godard.
JLG: Grazas a vostede.

Tradución de Aguinaldo Fructuoso.

Proxecto NIMBOS: Coma ventos fuxidos (Simone Saibene, 2014)

Curtametraxe de Simone Saibene para o Proxecto NIMBOS, serie de filmes inspirados nos poemas do libro Nimbos de Xosé María Díaz Castro, autor homenaxeado no Día das Letras Galegas 2014.

Coma ventos fuxidos

Estes non son poemas, nin cimentos
de poemas siquera. Son fragmentos
de min mesmo perdidos,
coma ventos fuxidos,
por antigos camiños esquencidos:
Díaz Castro perdido no traxeito
dun recordo moi longo, recolleito
por un anxo e salvado
nalgún intre de amor desesperado!

Nimbos, Xosé María Díaz Castro.
Poema reproducido da edición bilingüe publicada en 1982 por Editora Nacional, con supervisión e tradución ao castelán do autor.

Proxecto NIMBOS: O verme e a estrela (Martin Pawley, 2014)

Curtametraxe de Martin Pawley para o Proxecto NIMBOS, serie de filmes inspirados nos poemas do libro Nimbos de Xosé María Díaz Castro, autor homenaxeado no Día das Letras Galegas 2014. Imaxes gravadas en Buenos Aires o 7 de abril de 2014.

O verme i a estrela

Esta sede infinita de pureza
ausoluta, esta sede de xustiza
que nos queima, esta sede de beleza...
baixo as alas de pedra da priguiza
i a paga do pecado en cada ezquina
i a erbiña sobra fóia i a ruina...

Esta sede de luz, méntrelo vento
da morte zúa darredor das cousas
que están no noso corazón, cinzento
sopro que arrinca os días, queima as chousas
máis íntimas, e bárreas como a ágoa...!
A lus do mundo é a que arde nunha bágoa.

Nimbos, Xosé María Díaz Castro.
Poema reproducido da edición bilingüe publicada en 1982 por Editora Nacional, con supervisión e tradución ao castelán do autor.

Proxecto NIMBOS: unidade didáctica (I)

A intención deste texto é debullar en que consiste o Proxecto NIMBOS e analizar os filmes que o engrosan. Consideramos oportuno deseñar esta folla de ruta para reforzar o carácter pedagóxico da proposta, facer evidente o seu potencial e, por que non, para que sirva de referente de propostas similares a realizar en colexios, institutos ou asociacións culturais.

Proxecto NIMBOS?
Proxecto NIMBOS é unha iniciativa coordinada por Martin Pawley ao abeiro do colectivo Acto de Primavera. Quizais houbera ámbitos máis axeitados para o desenvolvemento deste proxecto mais ante a falta de propostas de institucións políticas e académicas son os críticos cinematográficos de Galiza os que se dispuxeron a materializala. A iniciativa consistiu en facer un chamamento a cineastas e creadores audiovisuais tanto de Galiza como de fóra dela para faceren unha breve curtametraxe e dar nela a súa visión dun dos poemas que forman o libro Nimbos de Xosé María Díaz Castro.

Díaz Castro?
A principal escusa do proxecto é a celebración o Día das Letras Galegas de 2014 e contribuír así á homenaxe ao escritor nado en Guitiriz. Desta maneira, e por medio do audiovisual, búscase dar a coñecer o único libro que quixo publicar o autor, en 1961. Se procedemos á súa lectura vemos como os textos do poemario se caracterizan por unha forte compoñente visual. Polos versos están esparexidas imaxes e metáforas capaces de definir dunha maneira nidia todo tipo de conceptos. Un estilo poético que fai gala de certo resaibo pola metafísica da mirada. As descricións son prolíficas e fai gala de certa insistencia contemplativa no mundo natural que redunda nun forte existencialismo.

Poética literaria vs. poética cinematográfica?
A función poética consiste en que a expresión de sentimentos e emocións ten unha declarada intención estética. En Proxecto NIMBOS converxen tanto a poesía literaria como a cinematográfica. Pode establecerse así un obxectivo duplo: por un lado están as novas lecturas que se fan coa linguaxe cinematográfica da poesía literaria e por outro a cristalización da propia poesía cinematográfica (esa gran descoñecida!). Este patrón de expresión libre en imaxes é menos usual que o da expresión audiovisual estandarizada. É un tipo de cinema máis consciente da súa natureza artística, mais malia ao seu carácter de “revelación” ficou tradicionalmente desprazado e oculto. Con Proxecto NIMBOS preténdese pór o foco nesta intención e pór a herdanza e a potencialidade deste cinema nun primeiro plano.

Nas escolas?
Probablemente a pedagoxía audiovisual sexa unha das grandes eivas do sistema educativo español. Houbo varias boas intencións para regular esta área mais en xeral deu en moi pouca cousa. Hoxe en día ninguén pode eludir o peso que xa teñen as ferramentas baseadas na linguaxe audiovisual xa que nelas faise máis evidente o desenvolvemento tecnolóxico e a evolución dunha sociedade. Mais estas novas vías de comunicación son pólas dunha mesma árbore que é a linguaxe cinematográfica. As lecturas deste código fanse en moitísimos momentos da vida cotiá mais son combinacións estipuladas de forma férrea e arquetípica que desenvolven mensaxes e significados totalmente dominadores. As escolas teñen que analizar os palimpsestos máis transitados mais tamén teñen que deixar espazo para as propostas de maior risco. Teñen que valorar o cinema coma unha linguaxe aberta capaz de fomentar a creatividade non só dos autores senón tamén dos espectadores.

Tecnoloxía?
Na actualidade pódese desenvolver unha plataforma como Proxecto NIMBOS con custo cero. Só se precisa unha canle na rede na que subir os vídeos (Youtube, Vimeo, etc) e facer unha listaxe de reprodución. Para facer os vídeos xa non se precisan un gran dispendio en equipos, coa cámara dun móbil é máis que suficiente. A maiores se pode facer un blog e perfís en redes sociais para a difusión do proxecto. Está ao alcance de calquera.

Cultura galega?
A cultura galega non pode seguir allea ao mundo audiovisual. Por parte dos vehículos e personaxes que lexitiman a cultura en Galiza existe en xeral unha desconsideración moi grande respecto de todo o que provén do ámbito cinematográfico. Unha equivocación que hai que erradicar rapidamente das mentes de organismos, institucións e espectadores porque nun futuro próximo o que se “escriba” cunha cámara terá un ecoar maiúsculo. Proxecto NIMBOS establece unha máis que interesante sinerxía entre o mundo da literatura e o cinematográfico. Puntos de encontro como este teñen que ser máis numerosos xa que enriquecen enormemente a calquera cultura que pretenda loitar ante as ameazas da globalización.

Xurxo González

Proxecto NIMBOS: Alfa i Omega (Xosé Antón Cascudo, 2014)

Curtametraxe de Xosé Antón Cascudo para o Proxecto NIMBOS, serie de filmes inspirados nos poemas do libro Nimbos de Xosé María Díaz Castro, autor homenaxeado no Día das Letras Galegas 2014. Música de Rubén Vizcaíno.

Alfa i Omega

Foi o comezo do tempo un berro de sede dende a lus.
A vocación do mundo é subir antre cadabres por un camiño de sede e lusquefús.
A espranza do mundo é o amor consumido de sede na consumación da crus.
A fin suprema do tempo é un estalido de groria na lus.

Nimbos, Xosé María Díaz Castro.
Poema reproducido da edición bilingüe publicada en 1982 por Editora Nacional, con supervisión e tradución ao castelán do autor.

A viaxe de Gagarin

Dúas viaxes en avión e as consecuentes esperas aeroportuarias foron suficientes para dar conta da nova novela de Agustín Fernández Paz, A viaxe de Gagarin, da que saio convencido non só de que é a mellor e máis emocionante das súas senón coa sensación de que representa un claro final de etapa, o peche dunha serie que repousa na revisión crítica dun pasado do que quedan demasiadas feridas por tratar. Esa liña, explorada entre outras en Noite de voraces sombras e Non hai noite tan longa, da que hai aquí tantos ecos, culmina agora nesta opera summa que emprega a fórmula do relato de iniciación -o clásico coming on age- para tecer un apaixonante retrato da España franquista (e sobre todo da España antifranquista), nun arco temporal definido por dous fitos da carreira espacial, a saída ao espacio de Yuri Gagarin e a chegada de Aldrin e Armstrong á Lúa.

O protagonista da novela, Miguel Mendiguren, é un adolescente de sesenta anos. O 12 de abril de 2011, mentres acompaña a nai no hospital na espera da morte inevitábel, Miguel dá en rememorar o abraio que cincuenta anos atrás, sendo un neno, vivira coa viaxe histórica de Gagarin. É unha oportunidade para tirar do fío dos recordos, os que a súa nai xa non ten, sepultados pola agonía da enfermidade; os que el mesmo foi enterrando con padexadas de desencanto e conformismo. Os recordos da mocidade na Coruña, onde foran residir os pais para facerse cargo dunha libraría e unha imprenta, a máscara perfecta para agachar a súa loita clandestina contra a ditadura. Leonardo e Celia fanse donos do libro polo seu heroísmo cotiá, o de todos os que entenderon a necesidade da desobediencia e antepuxeron o desexo da liberdade ao medo. Un medo real, diario, encarnado nas diversas ferramentas de que dispuña o réxime para exercer a barbarie: a Brigada Política Social e os tribunais de inxustiza dedicados a soster a “orde pública”, eufemismo hipócrita para disimular a vontade de exterminar calquera xesto de oposición ao réxime, por mínimo que fose.

A formación vital de Miguel, máis alá da escolar, pasa pois polo descubrimento da realidade do país e o xeito en que os seus pais, modelo de dignidade, lle fan fronte. A súa fascinación pola conquista do espacio é a mesma que comparten millóns de mozos naquel tempo, mais inevitabelmente adquire valores singulares dende un recuncho da Terra abafado pola represión. O prodixio da tecnoloxía non só nos permite cruzar a atmosfera; o desenvolvemento tamén chega aos fogares en forma de frigoríficos, lavadoras e televisións. É un cambio de era, mais o soño dun tempo novo aínda ha de convivir co pesadelo dun presente que aconsella intelixencia e precaución. Camiño de se facer adulto, Miguel descubrirá o amor, un amor que o marcará para sempre, fonte ao mesmo tempo da máis grande das felicidades e dos remorsos da traizón.

Coma sempre na escrita do autor detéctase o exhaustivo traballo de documentación -que desvela en parte nun blog específico- e o esforzo por armar unha estrutura sólida, mais o resultado acaba por ser superior ao doutros libros por conseguir iso tan difícil que é “o ton xusto”, a voz narrativa axeitada. Se de algo peca Agustín é de caer ás veces en certo didactismo, en darlle demasiadas explicacións ao lector, en procurar un nivel de detalle excesivo. A Agustín pode gustarlle aclararnos que a un personaxe lle entra a fame cando cae a noite e prepara un prato con lascas de xamón e queixo para cear, sen que o lector teña necesidade de saber tanto. Parece sentir pánico a “deixar abandonado ao lector”, en particular o lector xuvenil, e iso, na miña opinión, manca en ocasións a súa prosa. Eses vicios están ausentes n'A viaxe de Gagarin, unha novela sen “lascas de xamón” que deixa deliberadamente moitos flocos abertos. Unha novela sobre a transmisión da memoria que remata dúas veces e que nos concede co seu segundo final, As confesións de Luísa e os segredos de Euclides, o aloumiño esperanzador da redención a maneira de colofón brillante e xeneroso.

Martin Pawley