Memoria oculta (Eva Villaseñor, 2014)

Cando estudaba no Centro de Capacitación Cinematográfica de México, a directora Eva Villaseñor (Aguascalientes, 1986) sufriu un brote psicótico. Un bo día, en plena aula, empezou a comportarse de forma estraña; decontado foi evidente que precisaba axuda médica. Conseguiu superar a crise co apoio da súa familia e dunha terapia por electrochoque, mais permanecía moi vivo ese buraco da súa vida, ese oco na memoria.

Para entender ben o que pasou Eva Villaseñor valeuse do cinema. Fixo dese buraco doloroso unha película. Reconstruíu ese período de ausencia por medio de tres entrevistas filmadas en plano fixo, fascinantes e hipnóticas: coa súa amiga Fernanda, que fai un retrato sereno e preciso dos primeiros momentos de desequilibrio; co seu irmán Miguel, unha áncora de amor fraterno, el mesmo cheo de agarimo e de feridas; e coa súa nai Eva, que incorpora ao relato episodios amargos do pasado.

Mais estes tres bloques magnéticos non eran abondo; facía falta aínda unha peza máis. Unha peza máis libre e experimental que se mergulla en materiais gravados durante varios anos. A investigación documental montada a partir do testemuño dos outros dá paso nos minutos finais a un arrebatador paseo por imaxes belas e misteriosas. A expresión íntima dunha cineasta que atopou a súa identidade fílmica mentres buscaba un tempo perdido.

Martin Pawley. O filme "Memoria oculta" proxéctase o 25 de outubro, quinta feira, na Filmoteca de Navarra dentro do foco "Punto de Vista".

Proxecto NIMBOS: Unha casa de madeira á beira do río Valdivia (Martin Pawley, 2017)

Curtametraxe de Martin Pawley para o Proxecto NIMBOS, serie de filmes inspirados nos poemas do libro Nimbos de Xosé María Díaz Castro, autor homenaxeado no Día das Letras Galegas 2014. Imaxes tomadas en Valdivia (Chile) en marzo de 2016, con agradecemento eterno a Raúl Camargo. Moitos parabéns ao festival de Valdivia no seu 25º aniversario!

No resplendor do día

Quero morrer de música nunha tarde de pinos
sIn sentir o martelo dun recordo no sangue,
e caere amodiño na sombra como a lúa
enterra as súas cornas tras de Arxán.

Que o sol siga o seu rego deica o mesmo cadullo,
a derradeira rella do tempo en carne viva,
que os paxaros non calen no oco quente da tarde,
que non paren os bois de remoer.

Que o meu carro se entorne cheo de lume e sono
sin axotar as troitas nin as alas dormidas,
e que a Deus me encomenden os ventos vagabundos,
as lebres que se riron do meu can,

os camiños que andiven i as álbores con niños,
os ollos, inda cheos da lus de Deus, dos nenos,
as vozes escondidas que teman deste mundo,
as bágoas puras que non ve ninguén,

namentras en falopas cái a imaxe do mundo
i as voces son adeuses de xente non peirao
i eu estrela da noite que se perde no día,
no resplendor do día que busquéi.

Nimbos, Xosé María Díaz Castro.
Poema reproducido da edición bilingüe publicada en 1982 por Editora Nacional, con supervisión e tradución ao castelán do autor.

26º Curtas de Vila do Conde: Como Portugal salvou o cinema

“Primeiro estranha-se. Depois entranha-se”. Este foi o slogan comercial que en 1929 inventou o poeta Fernando Pessoa para o máis popular dos refrescos de cola. O escritor, que traballaba como correspondente comercial ben valorado polo seu dominio da lingua inglesa, recibiu o encargo de idear unha mensaxe publicitaria de parte da compañía de Moitinho de Almeida, que tiña a representación da bebida en Portugal. Cando tivo noticia da campaña o director de saúde de Lisboa, Ricardo Jorge, acordou a prohibición do produto tomando en consideración a propia frase de Pessoa: se primeiro parecía estraño mais logo un se afacía é porque tiña algún potencial estupefaciente, adictivo. Foi así que o tal refresco tardou case cinco décadas en establecerse ao sur do Miño.

Como Fernando Pessoa salvou Portugal (Eugène Green, 2018)

Este episodio real inspira o novo filme dun autor maior como é Eugène Green. Nacido nos Estados Unidos, mais francés por vocación, e cineasta tardío -tiña 53 anos cando estreou o seu primeiro filme, Toutes les nuits-, Green é un apaixonado defensor da lingua e a cultura como portadora da memoria dos pobos. O seu cinema é unha festa para os ouvidos, unha festa en que os textos son declamados para desvelar neles a súa absoluta transcendencia. Tamén para os ollos, na súa elegante e repousada aposta polos planos frontais que sitúan o rostro humano -un rostro que fala, que escoita, que pensa- no centro do pantalla. Esas marcas de estilo son as que emprega para relatar a anécdota de Pessoa, que nas súas mans se converte nunha verdadeira salvación de Portugal: as palabras do poeta axudaron a evitar a colonización do país en forma de bebida carbonatada. Máis alá da ironía, da piada cultureta, a curta do xenio francés é unha nova reivindicación da arte e o coñecemento como acto de resistencia. Para ben e para mal “o gosto cultural forma-se”, como recorda un dos personaxes, e todos nós partillamos esa responsabilidade. Como Fernando Pessoa salvou Portugal, o seu regreso ao país veciño nove anos despois d'A Religiosa Portuguesa, é o grande Green de sempre concentrado en 27 minutos, cun elenco sobresaliente encabezado por Carloto Cotta, Diogo Dória e o director Manuel Mozos: poucos nomes nunha pantalla ofrecen tanta esperanza de ledicia para o cinéfilo coma o seu.

Foi o filme de clausura do Curtas de Vila do Conde na súa 26ª edición, e non deixa de ser curioso que a excelencia da veteranía compartise sesión cun palmarés que premiou, dentro da competición nacional, aos debutantes. É o caso de Onde o Verão Vai (Episódios da Juventude) de David Pinheiro Vicente, premio Pixel Bunker e Mellor filme portugués, continuando unha traxectoria que comezou coa súa selección en febreiro na Berlinale, todo un éxito para un filme feito no curso da Escola Superior de Teatro e Cinema. Catro mozos e dúas mozas van de excursión ao río nun día caloroso de verán e esa é a escusa para un filme esencialmente sensorial -e sensual- que se detén na presenza das figuras (suorentas) na natureza e foxe da obsesión polo relato: nada relevante vai acontecer, son apenas episodios, como di o título, máis ou menos triviais que evocan o recordo dos nosos sentidos e as nosas experiencias. Un cinema sobre o corpo e o desexo que podería ser descendente do Apichatpong Weerasethakul de Blissfully Yours ou, máis perto, do João Pedro Rodrigues d'O Ornitólogo, mais naturalmente aínda lonxe da capacidade para sacudir o espectador que teñen eses mestres. Son máis os acertos que os defectos, en calquera caso, e iso non é pouco para o que inicialmente parecía unha curta de escola.

Aquaparque é a primeira realización da actriz Ana Moreira, protagonista de Os Mutantes (1998), Transe (2006) ou Tabu (2012). Válese dun espazo abandonado, o parque acuático do título, como escenario á vez dos soños e da amargura, sinaladas nun extremo pola coreografía sobre patíns dunha rapariga a ritmo de Shirley Bassey e, no outro, polo reencontro co namorado logo dunha pésima decisión del no contexto desesperado da crise e a ausencia dun futuro claro. Coa concisión e a sutileza coma principal virtude e unha estupenda fotografía de João Ribeiro, un dos grandes cinematógrafos do noso tempo, Aquaparque seduciu o xurado por partida dupla ao recibir dous galardóns, o Prémio Kino Sound Studio ao mellor cineasta portugués e o de mellor curtametraxe europea que a converte de forma automática en nomeada nesa categoría para os “European Film Awards” da Academia Europea de Cinema que se entregarán en decembro en Sevilla.

O premio ao mellor documental levouno outra curta portuguesa, Madness, de João Viana, a recreación das accións de revolta dunha muller nun hospital psiquiátrico de Mozambique na procura do seu fillo. Das imaxes en branco e negro, magnéticas, encárgase Sabine Lancelin, fotógrafa antes de Manoel de Oliveira (O Quinto Império), Chantal Akerman (La Captive) ou Alain Guiraudie (Le Roi de l'évasion).

Sara F. (Miguel Fonseca, 2018)

Fóra do palmarés quedaron tres das propostas máis interesantes da competencia. Agouro, de David Doutel e Vasco Sá, é unha curta de animación con certo alento tráxico. Nunha vila rural remota malviven dous primos, un deles mentalmente desequilibrado, nun contexto vital case tan desesperanzado coma o d'O Cabalo de Turín de Béla Tarr. A ligazón familiar ficará confrontada coa indispensábel subsistencia cando o protagonista se ve obrigado a escoller entre salvar das augas xélidas ao primo que depende del ou ao touro do que dependen os dous para se manter. Anteu de João Vladimiro nace dunha idea fascinante: o último morador dunha aldea fica obsesionado coa idea de que non queda ninguén que se poida facer cargo do seu corpo cando morra e inventa un estraño artefacto que faga posíbel o seu enterramento automático. A curta é unha xenuína “volta á terra” do cineasta que, como antes en Lacrau (2013), volve a reflexionar sobre a íntima conexión co país e coa paisaxe que nos viu nacer, un país e unha paisaxe progresivamente abandonada en favor dun máis que cuestionábel progreso. Na opinión de quen escribe esta crónica, a mellor curta portuguesa foi Sara F. de Miguel Fonseca, filme de enganosa transparencia que corre o risco de ser (mal) entendido como unha crítica doutrinaria dos perigos de Internet. Rute (Eva Aguilar), unha adolescente conectada permanentemente á rede e cun pai menos atento do que desexaría, recibe mensaxes de acoso a través de Facebook. Por máis que o xiro final arredor dese feito sexa moi hábil, o maior acerto do filme é a reconstrución dese universo virtual no que vivimos hoxe en día, unha montaxe ao mesmo tempo veloz e pesada de imaxes de Youtube, desordenadas e caóticas. Pode gustar máis ou menos, mais ese torrente audiovisual inquietante e irresistíbel “é”, está aí, non se pode negar, convertido nun territorio para o illamento na nosa sociedade da comunicación. Na creación desta capa decisiva do filme cómpre destacar o preciso traballo de edición de Sandro Aguilar.

Anjo (Miguel Nunes, 2018)

Fóra de concurso, no Panorama Nacional, foi toda unha sorpresa Anjo – You See the Moon, primeira curta do actor Miguel Nunes, o António Lobo Antunes de Cartas da Guerra (2016). Estreada en maio no Indielisboa, Anjo comeza co cuestionario do actor-director para a entrada nos Estados Unidos co que se desvela a intención da viaxe: o reencontro cun amigo do que está namorado. A partir de aí, nunha Lisboa á vista de tellado, exploraremos estampas dispersas desa relación nun presente propicio á fraxilidade. Un filme saudoso, honesto, sen adobíos mais inesperadamente sólido.

Martin Pawley. Artigo publicado no número 307 do semanario Sermos Galiza, con data 2 de agosto de 2018.

Aceptar a complexidade. O cinema de Nadav Lapid.

Nadav Lapid en conversa con Daniel Ribas no 26º Curtas de Vila do Conde

“Todo é político en Israel, un país no que a separación entre a vida privada e a esfera colectiva é totalmente artificial”. Díxollo Nadav Lapid (Tel Aviv, 1975) ao crítico Ariel Schweitzer nunha entrevista do libro Le nouveau cinéma Israélien, mais a frase serve igualmente para describir todos os filmes do director. Todo é político no cinema de Nadav, que entrelaza o íntimo e o público, a memoria persoal e o peso da historia, unha confrontación entre impulsos opostos que arrastra aos seus personaxes, sometidos a esa lóxica hostil e manipuladora. Así foi desde a primeira curta en adiante, até conformar unha das filmografías máis estimulantes e coherentes do cinema contemporáneo.

Policía en Israel / Ha-Shoter (2011)

Faise palpábel esa dinámica entre forzas contrarias na presenza do universo militar. Hai, dunha banda, un malestar evidente, o desagrado ante a visión de homes armados polas rúas, ou, como en Ammunition Hill, o tributo ás fazañas bélicas pasadas por parte dos nenos e nenas dunha escola. Mais tamén está a fascinación polo exército nun país no que o servizo militar segue sendo obrigatorio. O mito do heroísmo, da entrada en combate, o glamour dos uniformes, a mocidade como celebración. O sentimento de pertenza a un grupo, o pracer irreflexivo do sometemento, a disolución inconsciente da propia personalidade en favor dun mandato superior. Así é o fillo maior de Nira, a profesora de parvulario, ou os policías de Ha-Shoter, que teñen a fidelidade e a obediencia como valores supremos. Un clan de machos que festexan a camaradería e a virilidade, esa mesma masculinidade recia e dominante intimamente asociada ao ideario nacional: basta ver as películas que nos anos 70 fixo outro grande cineasta israelita, Uri Zohar, para constatalo. Yaron, o protagonista de Policía en Israel, fai sempre o que se supón que debe, executa coa mesma minuciosidade unha masaxe á súa muller embarazada que a resolución dun secuestro. Mais ao final bastará a visión dun rostro para que esboroe o seu mundo de vigor e disciplina: as cousas non son nunca tan sinxelas. Outra visión, unha imaxe proxectada nunha pantalla -un plano de Teorema de Pasolini- suporá unha ruptura decisiva para o soldado de Lama?, cinco minutos de absoluta perfección (e unha lección maxistral máis de montaxe a cargo de Era Lapid, nai do director).

Facerse adulto, a calquera idade, esixe renunciar ao acatamento dócil de certezas dubidosas. Esixe aceptar a complexidade, aínda que doia. En Haganenet un neno de cinco anos, Yoav, mostra un talento excepcional para a poesía. En calquera momento, de súpeto, porase a camiñar dun lado a outro mentres recita versos de inesperada altura intelectual. De onde saen esas palabras? Como pode alguén tan pequeno falar de emocións sofisticadas que non viviu? Para a súa perplexa profesora, ela mesma fascinada pola poesía, por unha beleza que ansía mais non posúe, Yoav é un milagre que require protección nunha sociedade que despreza o talento e o coñecemento. Un país que despreza aos poetas. Non por casualidade a película comeza co marido de Nira tombado no sofá vendo un estúpido programa de televisión. Cando se incorpora para sentar, golpea non unha senón dúas veces a cámara, que se sacode. Dalgunha forma, ese xesto introduce xa o ton da película: rompe a parede invisíbel que separa o espectador do relato, mais rómpea facendo que a imaxe trema. O que treme, por un instante, é o mal gusto e a comodidade. A película revólvese porque é preciso revolverse ante a indolencia, ante a apatía. A poesía é a ferramenta da que se vale Nira na súa guerra contra o mal da banalidade. Nunha sociedade que aplaude as mensaxes triviais e os discursos sen matices, que grita máis que fala, que nega os debates por pura preguiza, non pode haber verdadeira rebelión se non nace da dúbida, de perder o medo a dicir “non sei”, de perder o medo a dicir “non”, de asumir, desexar mesmo, que non haxa camiños fáciles. Nira podería afirmar, coma o “salvaxe” John de Un mundo feliz de Aldous Huxley, “non quero a comodidade”. Nira, como John, quere a poesía, o perigo real, a liberdade, a bondade, o pecado. Reclama o seu dereito a ser infeliz, a arriscar a súa vida tranquila e estábel. A súa actitude é moito máis revolucionaria que a dos radicais burgueses de Ha-Shoter. A súa é unha batalla perdida e disparatada, mais irrenunciábel. Non é froito dun idealismo naif, senón unha reacción visceral e sen compaixón contra a vulgaridade. Nira é un personaxe perturbador, un dos máis fascinantes e complexos do cinema deste século, e a interpretación que dela fai Sarit Larry é memorábel. É un piar básico dun filme excepcional, que asombra pola elegancia e gracilidade con que a cámara segue aos actores, en particular os nenos. O que conseguen facer Nadav e o seu director de fotografía Shai Goldman é case sobrenatural: a pantalla énchese co rostro de Yoav ou coa mirada de Nira e desaparece todo o demais, esvaece a dureza urbana de Tel Aviv. Aínda que a cidade estea moi viva no filme, coas súas divisións raciais, os seus ricos despreocupados e os seus artistas snob.

Myomano Shel Tzlam Hatonot /
Do diario dun fotógrafo de vodas (2016)

Ninguén pode desfacerse da historia. En Kvish, a estrada dun encontro amoroso foi antes o espazo dunha acción violenta co conflito palestino-israelita como escusa. A Shoah é o obxecto de interese da amiga de Emile na mediometraxe homónima, fronte aos desexos bastante máis prosaicos e carnais do seu contacto en Israel; acabarán descubrindo que teñen moito máis en común do que imaxinaban noutro deses xogos dialécticos tan propios do director. Tampouco ninguén pode desfacerse da tradición, mais si queda certa marxe para a rebeldía. O protagonista de Do diario dun fotógrafo de casamentos subverte o acontecemento social por excelencia, o matrimonio, con grandes doses de mordacidade e escepticismo. “Eu xa o vin todo, mesmo vos vin a vós”, dille a uns noivos. Ou “as vodas son coma os funerais, nunhas enterras aos vivos e noutras aos mortos”. Fronte á felicidade simulada coma proba da submisión ante as convencións, ante os seus ollos e a súa cámara desvélase un profundo malestar. A miúdo hai máis impostura que desexo. A solución pasa por renunciar á comodidade. Por aprender a dicir “non”. Por aceptar a complexidade, aínda que doia.

Martin Pawley. Texto escrito para o catálogo do Curtas de Vila do Conde, que na súa edición de 2018 tivo como realizador en foco a Nadav Lapid.

Grazas, mestre (e 2) ou Eloxio da conversa

How Green Was My Valley (John Ford, 1941)

Xabier P. DoCampo (1946-2018) foi bo e xeneroso. Foi un patriota no sentido clásico, defensor apaixonado do seu país e da súa lingua, sempre disposto a calquera esforzo en favor do que consideraba xusto, sempre con azos para vencer o conformismo, sempre libre. Un deses optimistas da vontade que podería ter como lema “por min que non quede”, que é sempre máis útil para a humanidade que o paralizante “xa cho dicía eu”. Un diamante moral, no atinado sintagma que lle adxudicou Manuel Bragado a Agustín e a Xabier.

Xabier foi un grandísimo escritor. Non “tamén”, nin “ademais”; foi esencialmente escritor, un dos mellores entre os nosos. Aí quedan Bolboretas e O libro das viaxes imaxinarias, as Catro cartas, A chave das noces, Cando petan na porta pola noite ou A nena do abrigo de astracán. E antes que escritor, foi lector. Non se chega a escritor sabio se non se é antes lector sabio.

Todo iso xa o sabedes. Deixemos, pois, a terceira persoa das necrolóxicas e as enciclopedias.

Podo precisar con exactitude cando foi a primeira vez que eu falei con Xabier. Foi o domingo 21 de marzo de 1999, pola mañá na libraría do Suso, Azeta. Sei ben a data porque unhas horas despois tiña lugar a cerimonia dos Oscars e esa foi a escusa da nosa primeira conversa. O asunto, na verdade, non eran os Oscars senón a escasa simpatía que tiñamos os dous por La vita è bella de Roberto Benigni, e a absoluta admiración que sentiamos, porén, por A delgada liña vermella de Terrence Malick. É curioso que fose Malick un punto de unión, pois Malick, ou polo menos a película del que máis amo, A árbore da vida, ficará sempre asociada para min a unha correspondencia que crucei con Agustín e Xabier.

A esa primeira conversa sucedéronlle outras, máis ou menos casuais. E non tardaron en deixar de ser casuais para se tornaren xuntanzas deliberadas, con pauta horaria, arredor das 11 da mañá dos domingos na mesma libraría do Suso,  que daquela era ben máis pequena do que hoxe é. O ritual comezaba indo a buscar cafés a algún bar da contorna, empregando as máis das veces a tapa dunha caixa de follas DIN A4 como bandexa (para os millenials: estabamos aínda no século XX e nas tendas pagábase en pesetas). Logo, de pé dentro da libraría, coas cuncas de café apoiadas onde for posíbel, abríamos a tertulia, pois iso era, unha tertulia. Desde moito atrás, Xabier os sábados participaba noutra na libraría Lume, e a esa acabei indo algunha vez como ouvinte con dereito a café; mais para min “a tertulia”, así, sen máis nada, era a dos domingos en Azeta. E houbo ben delas, abofé que si.

Chegou o día en que os cafés empezamos a tomalos fóra, nos bares. E en 19 anos de amizade podo dicir que foron moitos centos. Son moitos centos de horas, moitos centos de horas de conversa. Porque, e parecerá unha parvada mais non o é, Xabier e máis eu quedabamos para falar. Non nos atopabamos e falabamos -que tamén-, senón que as máis das veces facíamos por vernos e conversar. Nos últimos días déuseme por pensar que iso non é tan común como parece. Conversar non é intercambiar frases de cortesía, conversar é cruzar ideas e formas de entender o mundo, contar historias, propias e alleas, discrepar e discutir. Sei de moita xente que, a diario, non ten con quen falar. Con quen falar devagar, de asuntos grandes e pequenos, alegres e tristes. Hai xente que foxe da conversa, porque conversar supón, antes ou despois, aceptarmos a complexidade das cousas, aceptarmos que non todo é sinxelo e confortábel, que non sempre tes a razón. Hai, pola contra, xente disposta a meter os pés nas pozas. Xente disposta a aprender, no marabilloso dobre sentido que o verbo ten en galego: adquirir coñecemento mais tamén transmitilo.

A min Xabier aprendeume moito. Aprendeume case todo o que sei de libros e de literatura, nomeadamente desa literatura infantil e xuvenil que algúns, aínda que disimulen, seguen mirando con displicencia. Abriume ducias de portas, de Gianni Rodari a Lucia Berlin. Puxo no meu camiño a Agustín e a Mariasun Landa; pola súa culpa namoreime sen remedio dun conto dela sobre o encontro dunha mestra coa morte. O día que Xabier morreu falei por teléfono con Mariasun e recordoume que cando es mozo ninguén che dá aviso de que ao te faceres maior vas ir enterrando amigos. Dinche das engurras e doutros detalles sen importancia que veñen coa idade, mais non che contan que co andar dos anos vas ir perdendo necesariamente persoas que queres. Que che van ir faltando voces amigas. Aceptarmos a complexidade tamén consiste niso.

Un mesmo libro, dúas ausencias.

Agora fáltasnos ti. Sei que faltas e ao mesmo tempo paréceme imposíbel que tal suceda, que non te verei nunca máis, que non estarás á volta dunha chamada de teléfono ou dunha mensaxe; bastaban cinco caracteres: Café? Que non volveremos a maquinar conspiracións felices e por suposto equivocadas. Que non nos atoparemos, coma sempre, en Azeta, o noso centro, ben o sabe Yolanda Castaño.

Que non falaremos máis de cinema.

Eras un grande cinéfilo. Máis de Historias de Filadelfia que de James Benning, para que negalo (mais acabaches vendo unha sesión de Tacita Dean da que fun orgulloso culpábel). Moitas veces che escoitei aquilo de que, cando erades novos, ao teu querido Tuto Vázquez se lle deu por gardar os billetes de todos os filmes que vistes no cinema nun mesmo ano e contou máis de trescentos. E como O ladrón de bicicletas che descubriu que o cinema falaba de ti. E logo tamén falaban de ti, de nós, Abbas Kiarostami, cineasta supremo, e a Paz Encina desa Hamaca paraguaya que vimos xuntos no CGAI, ou calquera grande cineasta que no mundo houbo e hai. O cinema foi unha devoción e acabou sendo capital na túa derradeira novela, esa novela que nos debías e que te debías a ti mesmo desde hai quince anos. Vivín con xenuíno deleite a escrita final dese monumento literario. Escoitei con entusiasmo os teus avances, como fuches resolvendo as dificultades que traía canda si o relato. Fun un dos primeiros lectores da novela, mais no fondo xa a escoitara enteira na túa voz, aos poucos, durante meses. Sei que estabas orgulloso dela mais sei, sobre todo, que ao final gozaches escribíndoa. Que gozaches pensando o cinema a través do cinema da novela. Moitas das nosas conversas do último ano e medio xiraron arredor d'A nena do abrigo de astracán mais, sobre todo, dos fíos que dela nacían, e boa parte deses fíos eran cinematográficos. Falar d'A nena era falar de John Ford, John Ford e John Ford, ou da importancia que ten a escaleira n'A Loba de William Wyler. Agora son plenamente consciente de que tamén para ti, igual que para a Susana da novela, o cinema foi un refuxio en tempos duros. Non un lugar para escapar, senón un lugar para coñecer, para coñecérmonos.

De A delgada liña vermella a O fío invisíbel de Paul Thomas Anderson que tanto nos fascinou hai só uns meses -velaí outro filme que gardarei unido a ti-, foi un honor, mestre, compartir contigo tanto cinema. Fixéchesme mellor. Fixéchesme rir moito, ademais. Fuches un piar intelectual e ético, aínda o es, o serás. Unha referencia: non vou ter outra igual.

Que pena sinto polos que non te coñeceron, as que non te trataron!

Como pode ser que xa non esteas, se estabas sempre tan perto?

Martin Pawley. Xabier P. DoCampo finou o 26 de xuño de 2018. Texto (lixeirisimamente) revisado e corrixido o 26 de xuño de 2023. O primeiro Grazas, mestre, foi publicado á morte de Agustín Fernández Paz, o 12 de xullo de 2016. 

Cinema cirúrxico

A filmación de “acontecementos de actualidade” foi un dos camiños para os cales o cinema demostrou ser útil desde moi cedo, con verdadeiros prodixios técnicos como a gravación completa polo pioneiro Enoch J. Rector, xa en 1897, dun combate de boxeo, The Corbett-Fitzsimmons Fight. O filme orixinal duraba arredor de 100 minutos e contiña os catorce asaltos e a presentación das celebridades asistentes, mais na actualidade só se conserva unha parte. Foi filmada en formato panorámico 1,65:1 e cun largo singular, 63 mm, o sistema "Veriscope", que obrigaba ao uso dun modelo especial de proxector; iso permitía controlar a exhibición da película e dificultar a difusión de copias piratas, que son tan antigas coma o cinema. Tivo un enorme éxito de público e facilitou, ademais, que moitas mulleres puideran ver cos seus propios ollos, aínda que fose nunha pantalla, un combate de boxeo, nunha altura en que en xeral non se lles permitía asistir a estes espectáculos; así, sábese que en Chicago as espectadoras representaron o 60% da audiencia [1], o cal ten moitas lecturas. Da pelexa, que por certo gañou Fitzsimmons, fixo crónica para o xornal New York World Wyatt Earp, o lendario "marshal" de Tombstone e o duelo en O.K. Corral que deu orixe a varias películas.”Considero que hoxe fun testemuña da maior pelexa con luvas que se celebrou nunca neste ou noutro país”, escribiu.

As imaxes en movemento atraen xente moi diversa. Un dos seus primeiros grandes valedores é o polaco Boleslaw Matuszewski (1856-1944), que ten a honra de ser o autor dalgúns dos primeiros ensaios escritos sobre cinema, se non os primeiros, nomeadamente o entusiasta panfleto de 12 páxinas Une Nouvelle Source de l'Histoire, publicado en París en marzo de 1898, no que afirmaba que a fotografía animada deixaría de ser un pasatempo para transformarse nun método de estudo do pasado que, a través da visión directa dos feitos, mesmo aforraría o traballo de investigación. Para Boleslaw, o cinema rexistraba a verdade, quizais non completa, mais o que estaba gardado na película era verdade sen manipulación. Fronte á fotografía, que podía ser retocada, o cinema tiña que ser sempre verdadeiro, pois sería imposíbel, pensaba el entón, manipular da mesma maneira miles de fotogramas.

Ese valor documental do cinema apaixonou ao polaco, que durante algún tempo chegou a ser cámara do tsar Nicolao II. E entre as cousas que filmou Matuszewski está, xa en 1897, unha operación cirúrxica, Operacje chirurgiczne w Warszawie. Porque o cinema tamén atrae os profesionais da medicina, que ven nas imaxes en movemento un xeito de preservar os procedementos médicos para difundilos, explicalos aos alumnos e -por que non- engordar un pouco o ego.

O campión do cinema cirúrxico é o doutor francés Eugène-Louis Doyen (1859-1916). Interesado pola fotografía e polo cinema, Doyen contratou a Clément Maurice Gratioulet e Ambroise-François Parnaland como cámaras para filmar as súas operacións, vencendo dificultades técnicas como a limitada iluminación dun interior de hospital, nun tempo no que a intensa luz do exterior era case esencial para o rexistro de imaxes (a hipótese de operar sobre un cadáver ao aire libre foi rexeitada polo doutor Doyen). Fixeron ducias de filmes dese tipo e entre os que se conservan está o formidábel Séparation des sœurs xiphopages Doodica et Radica en 1902, cuxo título desvela con claridade de que vai. Pode verse aquí (a partir do minuto 4:22). Nacidas na India, as irmás siamesas Doodica e Radica chegaron a Paris formando parte do circo Barnum & Bailey. Enferma de tuberculose, Doodica empeorou cunha peritonite e nese momento a separación das nenas converteuse nunha urxencia. O 9 de febreiro de 1902 o doutor Doyen procedeu a efectuar a arriscadísima cirurxía, que foi filmada integramente por Clément-Maurice. A operación saíu ben, aínda que Doodica non superou a enfermidade e morreu aos poucos días, o 16 de febreiro [2]. Radica sobreviviu un ano e medio; morreu, tamén, de tuberculose,

Os filmes cirúrxicos de Doyen foron obxecto dun curioso conflito legal, un dos primeiros procesos relativos á autoría. O doutor descubriu que o cámara Parnaland fixera copias e as vendera sen autorización en espectáculos de feira moi afastados do uso científico e educativo orixinal. Doyen iniciou un proceso xudicial en contra do cámara que se resolveu ao seu favor: no caso Doyen vs. Parmaland e a "Société générale des phonographes et des cinématographes" [3] o Tribunal de Primeira Instancia do Sena recoñeceu a Doyen como xenuíno autor dos filmes, en canto a que era o dono da idea e dera instrucións precisas aos cámaras, e só a el lle correspondía decidir sobre a súa exhibición. O tribunal condenou a Parnaland e a Société a pagar 8000 francos ao doutor e exixiu a incautación das copias piratas e a publicación da sentencia en quince xornais elixidos por Doyen.

Non é o único cirurxián que filmou as súas operacións. Do outro lado do Atlántico, na Arxentina, estaba o doutor Alejandro Posadas (1870-1902), cuxo pai, Alejandro Posada (sen “s” final) era galego, de Vigo. Posadas contou coa colaboración detrás da cámara do francés Eugène Py (1859-1924), un dos pais do cinema na Arxentina, para filmar as súas operacións cirúrxicas. Podemos velo en acción na metraxe que del se conserva. A súa carreira médica e cinematográfica tivo un final prematuro: morreu de tuberculose aos 31 anos.

Martin Pawley

Notas

[1] The Emergence of Cinema: The American Screen to 1907, Charles Musser, University of California Press
[2] Máis información no artigo La séparation de Doodica et Radica de Thierry Lefebvre, en La Revue du Practicien.
[3] O texto da sentencia está dispoñíbel en liña nesta publicación en PDF.

Proxecto NIMBOS: Coma brasas (Jorge Suárez-Quiñones Rivas, 2015)

Curtametraxe de Jorge Suárez-Quiñones Rivas para o Proxecto NIMBOS, serie de filmes inspirados nos poemas do libro Nimbos de Xosé María Díaz Castro, autor homenaxeado no Día das Letras Galegas 2014. En palabras de Carlos Rivero, “Son tres planos que bien podrían ser tres relatos diferentes, pero que, por alguna razón mágica (ahí está el cine), se conectan y dialogan a partir de su misterio. Solo el cine hace posible devolverle a las cosas la dignidad que el destino les niega. Y por supuesto a través del tiempo”. Este filme formou parte do catálogo Rencontres Intertionales Paris 2015-2016.

Coma brasas

Poeta ou non, eu cantaréi as cousas
que na soleira de min mesmo agardan.
Alumaréi con fachas de palabras,
ancho herdo meu, o mundo que me deron.

Ehí están, coma brasas contra a noite,
as vellas cousas, cheas de destinos.
Ollos que piden, de famentos nenos.
Ollos que esperan, dunha adolescente.

Galiza en min, meu Deus, pan que me deron
leite e centéo e sono e lus de aurora!
Longa rúa da mar, fogar da terra,
i esta crus que nos mide de alto a baixo.

Con este alento, eu lles daréi ás cousas
o drama cheo que lles nega a vida:
dareilles rostos, pra que se conozan,
palabras lles daréi pra que se entendan...

Nimbos, Xosé María Díaz Castro.
Poema reproducido da edición bilingüe publicada en 1982 por Editora Nacional, con supervisión e tradución ao castelán do autor.

El Penalti (Alonso Valbuena, 2018)

Actor joven en paro busca trabajo en sector de hostelería. La sinopsis de El Penalti podría parecer un anuncio por palabras, pero el tono va más allá de la estampa desencantada de una de tantas odiseas laborales contemporáneas: se abre camino la ironía y el humor inherente al absurdo, empujada por la humanidad perpleja y flemática del actor Fram Capa. En tiempos difíciles no queda más remedio que ofrecerle al mundo nuestra mejor sonrisa, aunque sea tan falsa como un currículum vitae. 

Martin Pawley. Texto para o catálogo do festival Filmadrid, que se celebra do 7 ao 16 de xuño.

Kunda (Pablo Teijón, 2018)

Siempre afín a la experimentación en cuanto a géneros y formas, Pablo Teijón sorprende ahora con una suerte de sinfonía urbana moderna que huye del elogio de la velocidad y el vértigo tecnológico de antaño para mostrarnos una ciudad en ralentí y prestar atención a sus detalles, a los reflejos inesperados, los desenfoques y las sombras. Sobre esas imágenes robadas al tiempo se alza una cuidada banda sonora que insinúa las ficciones que nos rodean a diario sin que apenas seamos conscientes.

Martin Pawley. Texto para o catálogo do festival Filmadrid, que se celebra do 7 ao 16 de xuño.

Optimism (Deborah Stratman, 2018)

Un encargo artístico lleva a Deborah Stratman a Dawson City, espacio central de la fiebre del oro que a finales del siglo XIX arrastró a esas tierras remotas de Canadá a decenas de miles de personas. Aquella pesadilla de la razón y de la ambición encuentra hoy espejo (nunca mejor dicho) en un quimérico proyecto para arrancar el lugar de las sombras invernales. Del retrato espontáneo y desenfadado de un territorio y sus habitantes acaba emergiendo así una poética reflexión sobre el deseo.

Martin Pawley. Texto para o catálogo do festival Filmadrid, que se celebra do 7 ao 16 de xuño.