Abbas Kiarostami

O pasado ano Tamara Pachado e Matías Lapezzata fundaron en Córdoba, Arxentina, unha pequena editorial chamada Los Ríos. Unha das coleccións está especificamente dedicada ao cinema e ten por director ao crítico Roger Koza. O primeiro volume publicado é unha tradución ao español (a cargo de Luciana Borrini e Julián Aubrit) dun libro sobre Abbas Kiarostami escrito a catro mans por Jonathan Rosenbaum e Mehrnaz Saeed-Vafa dez anos atrás, en 2003. A iniciativa, que é de seu moi meritoria e ilusionante, resulta aínda máis valiosa polos engadidos que a edición española ofrece respecto da versión orixinal inglesa, que malia manter un enorme interese quedou inevitabelmente desactualizada por ser o obxecto de comentario un creador mutante (e ao mesmo tempo, absolutamente coherente) coma o iraniano.

Catro seccións conformaban o corpo do libro de 2003: un artigo longo de Rosenbaum e outro de Mehrnaz Saeed-Vafa sobre Kiarostami, unha serie de entrevistas co director e, antes, un rico diálogo entre os autores que se produce en Chicago en dous tempos, o 3 de setembro de 2001 e o 9 de xuño de 2002. Indico as datas porque, neste caso, teñen gran importancia. Oito días despois da primeira conversa de Chicago pasou o que pasou. Pouco antes da segunda Abbas presentaba o seu filme Ten e sorprendía con outro cambio de marcha na súa filmografía. O deseñador gráfico e publicista -fixo máis de 150 anuncios de televisión nos 60- reinventouse coma cineasta no Kanun, Centro para o Desenvolvemento Intelectual de Nenos e Mozos, a partir da fundacional O pan e a calella (1970). Nesa época, e canda curtas eficaces e intelixentes coma Dúas solucións para un problema, Abbas Kiarostami crea obras máis longas con nenos coma protagonistas que asentan os seus métodos de traballo -coa participación case sempre de actores non profesionais- e anticipan trazos de estilo. É doado establecer paralelismos entre a devolución do traxe -e en que estado- de Un traxe para a voda (1976) e o desenlace de Onde está a casa do amigo? na admirábel maneira en que crea unha tensión electrizante con recursos mínimos. Xa dende os 70, e sempre de xeito sutil, o tantas veces acusado de non facer un cinema "político" Abbas Kiarostami soubo expoñer de maneira explícita as diferenzas de clase -no citado Un traxe... ou n'A experiencia- e o absurdo do exercicio de poder, por exemplo o dos adultos sobre os nenos, obrigados a cumprir rutinas caprichosas que ás veces non teñen outra xustificación que deixar claro que uns mandan e outros obedecen.

Onde está a casa do amigo? representa o cumio desa etapa e é o filme que nolo descobre en Occidente. Afectado polo terremoto que provocou ducias de miles de vítimas mortais, o director regresou á vila onde o rodou para saber que foi dos dous nenos protagonistas; de aí nace a ficción E a vida continúa e dela logo un novo xiro en A través das oliveiras. Polo medio fixera Primeiro plano, título capital do cinema contemporáneo. O Kiarostami dos exercicios de representación, o que serpea entre a ficción e a realidade, o que gusta dos personaxes “que fan que fan”, nace aí e perdura na súa obra máis recente. Con O sabor das cereixas gaña a Palma de Ouro en Cannes e consolídase coma un autor de referencia. Experimenta co vídeo con ABC África, un encargo documental sobre orfos da SIDA en Uganda cualificado a miúdo -penso que de forma inxusta- coma unha obra menor. É con ela que conclúen os artigos de Jonathan e Mehrnaz. O visionado de Ten inspira un necesario novo diálogo, mais é nese punto que remata a edición da Universidade de Illinois.

Logo de Ten vén Five Dedicated to Ozu, sublimación da experiencia de mirar e escoitar. E máis adiante Shirin, un relato clásico persa que vivimos sobre todo a través das emocións das espectadoras que o contemplan; “como si Kiarostami estuviera respondiendo al consejo que varios críticos y colegas le han dado de hacer una película “de verdad”, con actores famosos, una trama fácil de seguir, música, etc, y crea un objeto imposible que es al mismo tiempo todas esas cosas y ninguna de ellas, engañándonos con tanta habilidad como el ilusionismo de Hollywood”, escribe Rosenbaum. Shirin é unha magnífica trampa, mais non hai nela a máis mínima sombra de cinismo. Despois regalounos trampas aínda maiores, as viaxes a Italia de Copia certificada -cunha xenuína estrela, Juliette Binoche- e ao Xapón de Like someone in love, que volveron a collernos a todos co pé cambiado: era outro e era o mesmo, o director fascinado polos coches (e polos teléfonos móbiles) que nos enreda coas artes da simulación e se envolve en disfraces aparentemente máis "comerciais" para sabotear dende dentro, en plan Cabalo de Troia, o progreso convencional dun relato fílmico e/ou esnaquizar as nosas expectativas do que "debe ser" un final.

É por iso que un libro de 2003 xa non serve para falar de Kiarostami, hoxe. Precisa ser revisado, esixe engadidos que exploren, aínda que sexa brevemente, esta última década prodixiosa. Koza e Los Ríos cobren esta necesidade cun espléndido texto adicional de Rosenbaum, Viendo las películas de Kiarostami en casa, e un artigo-entrevista de Mehrnaz, Reflexiones sobre Like someone in love. O único reproche que se lle pode facer a esta edición modélica é que non apareza actualizada a filmografía de Abbas. Porén agradécese, e moito, o útil índice temático-onomástico das páxinas finais, unha ferramenta esencial e infelizmente non xeralizada nesta clase de publicacións.

Martin Pawley