Despois do diario de Anne Frank

Por moito que un saiba sobre o Holocausto, calquera relato que se lea sobre o sadismo do réxime nazi produce unha e outra vez o mesmo arreguizo de tristeza, a mesma inevitábel indignación pola súa vileza extrema. Non pode haber xamais espazo para a indiferenza perante as execucións masivas, o traballo escravo, as humillacións cotiás. Os corpos nus á intemperie, os números tatuados nos brazos, a alimentación miserábel, a roupa cotrosa, os cuartos lordentos. A absoluta e deliberada negación da dignidade, en suma. O espanto xa non sorprende, mais o espanto persiste. Como non estremecerse ao pensar no asasinato dun transporte completo de meniños húngaros, a camiñaren da man cara á cámara de gas en Birkenau despois de pasar horas e horas espidos baixo a chuvia? Como non preguntarse polo que resta de humanidade nos miles de persoas que, dun xeito ou doutro, participaron de maneira directa no funcionamento regular dos campos de exterminio, nos gardas -homes e mulleres- que daban malleiras ou mataban de forma aleatoria, nos médicos de infame recordo que practicaron experimentos atroces? 

No extraordinario Despois do diario de Anne Frank, o historiador neerlandés Bas von Benda-Beckmann fai a crónica o máis precisa posíbel do destino que tiveron as oito persoas agochadas na Casa de atrás do célebre diario logo do seu arresto o 4 de agosto de 1944. O volume, exemplarmente ben editado por Kalandraka con multitude de documentos gráficos, expón unha e outra vez, xa sexa no campo de tránsito de Westerbork ou máis adiante en Auschwitz ou Bergen-Belsen, a tétrica "burocracia da barbarie", os procedementos de rutina de recepción das persoas detidas e a normalización da infamia en mans dun funcionariado fiel a un sistema criminal coa complicidade dalgunhas vítimas convertidas en verdugos dos seus pares. Nun dos capítulos cítase a un sobrevivente, Sal de Liema, que contou en 1995 o que lle dixo un soldado alemán mentres pasaban revista: “De aquí non vas saír vivo e ti xa o sabes. Pero se sobrevivises -que xa me encargo eu de que iso non suceda-, ninguén vos vai crer o que vos fixemos. Ninguén”. É arrepiante ese grao de abxección consciente, o resultado de que “o que vos fixemos” é tan atroz que ningún ser humano sería quen de crelo se non houber probas. E todo xenocidio intenta a ocultación dos seus crimes. Que non quede rexistro na historia.

Para alén do obvio interese que ten a reconstrución minuciosa que efectúa o libro, o seu exercicio de memoria convértese, tamén, nunha análise fascinante dos límites da narración histórica. O rigor de Bas von Benda-Beckmann lévao a facer explícitas en todo momento as contradicións entre as testemuñas que existen, as fraquezas das súas lembranzas, quizais adulteradas polo paso dos anos ou pola propia necesidade de agochalas para simplemente seguir vivindo, o risco inevitábel de contaminación duns relatos con outros, mesmo a proxección duns personaxes e as súas peripecias noutros diferentes. A nosa necesidade de saber máis choca, con frecuencia, coa absoluta ausencia de datos ou coa escaseza de datos fiábeis. Non dispoñemos, nin dispoñeremos nunca, de todos os detalles do horror. Os que si temos deberían ser suficientes para aprendermos a recoñecer as raíces do mal e acoutalas antes de que sexa demasiado tarde.

Martin Pawley

Zoocities. Animais salvaxes na cidade.

A colección Vitamina N de Kalandraka, unha das máis estimulantes aparecidas nos últimos anos no ecosistema editorial galego, suma un novo título de lectura recomendabilísima: Zoocities – Animais salvaxes na cidade, da filósofa, escritora e tradutora francesa Joëlle Zask. Coa xente confinada nas casas pola pandemia, na primavera de 2020 asistimos ao inesperado espectáculo das cidades recuperadas pola fauna salvaxe, dos xabarís presentes nas vilas do noso país aos monos, corzos e canguros vistos alí e acolá. Deste feito, e da mesma COVID-19, unha enfermidade transmitida de animais a persoas, xorde unha pregunta capital que alenta o libro: como compaxinar as sociedades humanas urbanas cunha relación saudábel, en todos os sentidos, coa natureza non domesticada nin reducida a paisaxe.

Joëlle Zask elabora unha documentada reflexión sobre o propio concepto de cidade, ou da colonización humana como antagonista da natureza, unha natureza que debía ser conquistada e dominada. Iso valía tamén para os pobos orixinarios habitantes deses territorios, descritos no pasado como animais daniños cuxa existencia se toleraba só como forza de traballo ou como testemuña exótica dun primitivismo xamais ben comprendido e as máis das veces inventado, como acontecía co infame teatro dos zoos humanos aínda comúns no XIX. A misión do home branco era “sacar as poboacións atrasadas da súa condición primitiva e, tomando o lugar da Historia, acelerar a súa evolución cara a un estadio final de florecemento pleno”, e, en xeral, defender a superioridade da "vida espiritual" fronte á "bestialidade" propia da natureza. 

Esa visión errada e mutuamente excluínte do doméstico e o salvaxe persiste por desgraza entre nós, mais unha conciencia ecolóxica sensata e moderna exixe superala en favor das “interaccións equilibradas entre seres diferentes”, como propón a autora. Contra o urbanismo que “vexetaliza” as vilas poñendo árbores en testos, árbores que perden así a súa condición de silvestres para se converter en engadidos decorativos ás edificacións (e “cuxo risco de que evolucionen cara a un estado imprevisto é limitado, xa que, para librarse delas, abonda con deixar de regalas”), Joëlle fai unha apaixonada defensa da diversidade, da pluralidade e da desorde na que os animais e as plantas sexan tamén “veciñas” e dispoñan de espazos para o seu libre desenvolvemento. Unha defensa, pois, da cidade concibida coa natureza e non contra a natureza, da cidade que busca “coñecer a natureza e adaptarse a ela sen escorrentala”. Dada a vergonzante mediocridade da política municipal do noso tempo vexo difícil que ideas coma estas poidan ser non xa postas en marcha senón simplemente lidas e entendidas, mais confío en que veñan tempos menos cativos e, nesa altura, libros coma este serán unha suxestiva referencia.

Martin Pawley

Ciudades y pueblos con estrellas

Un tercio de los municipios de Francia apagan al menos parte de su alumbrado en las horas centrales de la noche.

* * *

Montbazin es una pequeña comuna de casi 3000 habitantes en la Occitania francesa. Su alcalde, Josian Ribes, presentó en la reunión del Consejo Municipal del 14 de abril de 2021 un proyecto de apagado del alumbrado público en las horas centrales de la noche para ahorrar energía (y en consecuencia dinero) y reducir el impacto de la contaminación lumínica sobre la biodiversidad. Según se puede leer en el acta de la reunión, el alcalde destacó específicamente que la medida no supondría un aumento de los robos ni afectaría al funcionamiento de los sistemas de vídeo protección y que para concretar los horarios de apagado se realizará una consulta a la ciudadanía. El pleno municipal aceptó la propuesta por unanimidad.

El acuerdo de Montbazin no es, ni mucho menos, excepcional. No es excepcional en Francia, quiero decir. En el sitio web de ANPCEN, Asociación Nacional para la Protección del Cielo y el Medio Ambiente Nocturno, se explica que hay alrededor de doce mil «communes» que han decidido renunciar a parte de su alumbrado nocturno atendiendo a criterios de sostenibilidad, protección de la naturaleza y aumento de la calidad de vida de las personas. Puesto que el número total de entidades municipales francesas no llega a treinta y cinco mil, eso significa que una de cada tres apuesta ya por mejorar su noche. La distribución territorial es irregular, de forma que en las regiones de Normandía o Provenza-Alpes-Costa Azul el apagado se practica en menos del 10% de las comunas, mientras que en Bretaña y Países del Loira cuidan la noche más de la mitad de los municipios. En la región del Loira encontramos un ejemplo pionero de éxito, Saumur, con 26000 habitantes, que apostó ya en 2012 por la reducción de la iluminación nocturna. El primer año se ahorraron 1817 horas de luz y 84000 euros de gasto y no hubo aumento significativo ni de los accidentes de tráfico ni de hechos delictivos durante esos tramos horarios. Saumur se anticipó casi un año a la obligatoriedad, establecida en verano de 2013 por el gobierno francés, del apagado de la iluminación interior de edificios de oficinas y escaparates y de las fachadas de edificios no residenciales.

La asociación ANPCEN creó el sello «Villes et Villages Étoilés» (Ciudades y Pueblos con Estrellas) para poner en valor el esfuerzo local en favor de un mejor ambiente y paisaje nocturno. La distinción, válida por cinco años, evalúa tanto las buenas prácticas como los cambios normativos, así como las estrategias de divulgación y sensibilización. El resultado es una colección de 722 comunas que han ganado el distintivo, como Bouafles, con 658 personas censadas, que dedicó los 7000 euros de ahorro energético derivados de desconectar farolas a instalar bancos y juegos para la infancia cerca del lago. Uno más entre muchos otros pueblos que quieren decir con orgullo «mon village est beau la nuit».

Martin Pawley. Artigo publicado na sección «La noche es necesaria» da Revista Astronomía, nº 265-266, xullo-agosto de 2021.

Cuando sueña el cerebro

A acción sitúase en Pamplona mentres se celebra o Festival Punto de Vista. O meu amigo e cineasta Alberto Gracia presenta un filme nunha aula pequena, non é unha sala de cinema, mais ben debe tratarse dunha sesión de “pitching” ou unha conferencia. Non sei como é o filme, mais sei que me gusta. Un pouco despois estamos os dous nun piso da cidade navarra que é idéntico ao piso no que eu vivo na Coruña; estamos de paso, probabelmente subimos a coller un paraugas ou algo polo estilo. Niso é que Alberto perde o coñecemento e empeza a sangrar abundantemente. Chamo a urxencias mais non consigo que reaccionen como é debido, non entenden o que lles digo, fanme preguntas innecesarias coas que perden un tempo valioso. Alberto leva xa demasiados minutos inconsciente e perdendo sangue e todo apunta a un desenlace fatal. É entón que eu, con total naturalidade, asumo que o que estou vivindo é un soño, un que non me está gustando nada, en particular o seu previsíbel final, así que deliberadamente deteño o relato. Non quero que siga o soño, que se interrompe nese punto.

Uns días antes tiven outro soño, felizmente menos tráxico, cuxo final tamén precipitei. Estou no Porto, noutro festival de cinema, o Porto/Post/Doc. Unha banda que non coñezo actúa no Coliseo ou no Passos Manuel, dous recintos que están na mesma rúa. Asisto ao concerto e pásoo moi ben, a banda baixa do escenario e toca entre o público, gústame o espectáculo. Ao saír xa é de noite; atopo na porta un coñecido que me conta que toda a xente vai ir de festa a un bar e eu respondo que non vou, que prefiro ir ao hotel. Mais hai un detalle curioso: eu levo na man unha bolsa do lixo ben cargada, é practicamente redonda, e teño que deitala nun contedor. Póñome a buscar un contedor de lixo na contorna mais non o atopo, así que dou unhas cantas voltas e chego até unha igrexa. Métome por unha calella pegada á igrexa e vou avanzando coa bolsa, mais a rúa faise a cada paso máis baixa e estreita, co cal teño que irme agachando cada vez máis para avanzar. Cando alcanzo o final da rúa vexo que hai un muro: é unha rúa cega. Non me queda máis remedio que desandar o camiño, aínda coa bolsa, mais é aí que son consciente de que é un soño e non me apetece nada repetir todo o traxecto de novo, non quero, non me divirte, así que, tamén aquí, deliberadamente interrumpo o soño. 

Os dous casos encaixan na categoría dos “soños lúcidos”, aqueles nos que a persoa se dá conta, nalgún punto, de que o que está experimentando é un soño. Algunha xente é capaz, ademais, de controlar e alterar algúns elementos do soño (no meu caso o control foi máis ben pequeniño). Mesmo hai experimentos de laboratorio nos que persoas soñadoras lúcidas con grande habilidade chegan a “comunicarse” co equipo de investigación correspondente. Deste tema trata o capítulo 14 do libro Cuando sueña el cerebro, editado por Pasado y Presente; nesa altura eu levaba máis de 200 páxinas coa boca aberta. Os autores son Antonio (Tony) Zadra, profesor de psicoloxía na Universidade de Montreal, e Robert (Bob) Stickgold, profesor de psiquiatría en Harvard, investigadores de longa e sólida traxectoria que comparten neste volume o actual estado da arte do fascinante ámbito da “oniroloxía”, a ciencia dos soños. E o primeiro desafío é definir que é un soño, pois non hai un consenso claro ao respecto. Tony e Bob optan por un criterio amplo, segundo o cal baixo a etiqueta de soños entran desde a actividade mental onírica “pasaxeira e fragmentaria” até as “aventuras nocturnas máis dramáticas e épicas”. 

Fan, a seguir, un repaso sucinto máis esclarecedor da historia do estudo dos soños, con Freud como personaxe inevitabelmente destacado. Mais o verdadeiro salto científico chega a mediados do século XX coa tecnoloxía que permite rexistrar os sinais da actividade cerebral. Así, en 1953 Eugene Aserinsky e Nathaniel Kleitman dan a coñecer a existencia do sono de movementos oculares rápidos (sono REM) e con iso se abre un mundo novo: o sono admite unha exploración científica moderna máis alá da descrición e a interpretación, máis ou menos disparatada, dos relatos oníricos. Chega o momento de caracterizar con rigor a estrutura do sono, as súas diferentes fases e o que sucede en cada unha delas. Ao longo da noite vanse alternando períodos REM (con intensa actividade cerebral e total atonía muscular) e non REM, e nos dous soñamos. A gran pregunta é: por que? Ou, máis ben, para que?

Non hai hoxe dúbida ningunha do papel fundamental do sono para a vida; non existe, para empezar, ningunha especie animal que non durma. A perda de facultades cognitivas e físicas no ser humano por falta de sono está sobradamente estudada, por máis que aínda existan persoas insensatas que presuman de durmir pouco, froito quizais dunha tradición cultural que contemplou as horas de descanso como horas perdidas. Durmir favorece o crecemento na infancia, a regulación da insulina e a produción de anticorpos. O sono é, ademais, decisivo para a organización da información no cerebro e a consolidación da memoria. “Pasamos as horas prestando atención ao noso redor, absorbendo información nova e almacenándoa, agardando até o momento do sono para revisar e repasar toda esa información e desentrañar o seu significado”, recordan os autores. “Por cada dúas horas que pasamos espertos, almacenando nova información, o noso cerebro precisa unha hora de sono para aclarar o seu significado e importancia; unha hora desconectados do mundo exterior e con todos os mecanismos de regulación descendente, que guían as nosas accións e pensamentos en vixilia, desconectados. Esa é a tarefa crucial que a evolución lle asignou ao sono”.

Está claro que necesitamos durmir, mais cal é a función de soñar? A Elias Howe serviulle para inventar a máquina de coser e a August Kekulé para descubrir o anel do benceno, mais son exemplos excepcionais. Cal é a vantaxe evolutiva dos soños? Os autores expoñen un modelo innovador para explicar o porqué: o modelo NEXTUP, acrónimo de Network Exploration to Understand Possibilities, “exploración en rede para comprender posibilidades”. Segundo o NEXTUP, os soños procuran asociacións novas e creativas que o cerebro en vixilia non tería en conta mais que poden ser útiles no futuro. En xeral, o cerebro combina nos soños recordos recentes, novos, con outros debilmente asociados a este máis afastados no tempo e constrúe unha narrativa que tece ligazóns inesperadas entre eles para seleccionar e reforzar as máis significativas. Eses relatos oníricos “non son creacións fellinianas nas que a túa nai se balancea nun trapecio” e polo usual teñen pouco ou nada que ver coa imaxe que o cinema dá dos soños, seguramente herdada do discurso freudiano e a mitoloxía surrealista. A súa lóxica interna tende a ser plenamente convincente, por máis que estea chea de elementos estraños, mais convén insistir en que de acordo co NEXTUP é a xustaposición de elementos estraños e a busca de vínculos febles o obxectivo dos soños. “O cerebro soñante”, din no memorábel epílogo, “só intenta mostrarnos o que foi e o que podería ser. E faino igual que faría unha figura xenial da pintura, da música, da novela ou do teatro: mostrándonos o que non podemos explicar completamente. Podemos dicir que esa é a función da arte, e cremos que tamén é a función dos soños. E, tal e como acontece coa boa arte, soñar enriquece a nosa vida e nos axuda a navegar por ela”. Mentres durmimos, o cerebro segue traballando. Dalgún xeito, nunca dorme de todo, conclúen, “sempre soña”.

Martin Pawley

Bullshit: contra la charlatanería

Entusiasmoume Bullshit: contra la charlatanería, libro escrito por Carl T. Bergstrom e Jevin D. West que editou en España Capitan Swing. O volume é unha argumentada viaxe polas moitas maneiras en que as mensaxes trapalleiras, sexa cal for a súa intención, circulan entre nós. Ao longo dos capítulos os autores explican os riscos de confundir correlación e causalidade, a fraxilidade que emana dunha mala selección de individuos para os estudos, o manexo de cifras sen rigor ou as visualizacións de datos que inducen interpretacións equivocadas dos feitos. Tamén as limitacións da ciencia de datos e a intelixencia artificial, que ás veces se venden como solución máxica aos problemas do mundo, un perigo que resumen nunha frase brillante: "só necesitamos lembrar que o big data non é o mellor, só é o máis grande".

Agradecín especialmente o capítulo no que se ocupan de como a ciencia non está libre de pecados nin de condicionamentos. Que a ciencia en conxunto tenda a funcionar ben non significa que sempre funcione ben, e así é bo ter claro que por rigorosos que sexan os procedementos de comprobación "non hai unha forma segura de que unha persoa saiba, sen sombra de dúbida, que un artigo científico é correcto" e polo xeral, no mellor dos casos, o que podemos agardar é que sexa "lexítimo", entendendo por tal que foi escrito de boa fe, se fixo coas metodoloxías axeitadas e foi tomado en serio pola comunidade científica correspondente. A ciencia pode fallar e iso é bo: está permanentemente sometida a comprobación. Non hai que asustarse polas revisións, correccións e retractacións. O éxito da ciencia está na súa falibilidade. 

Os dous capítulos finais son particularmente prácticos. O décimo, "Señalar el bullshit", enumera estratexias útiles para identificar as trapalladas: cuestionar as fontes de información, pararse a pensar nas afirmacións que establecen comparacións inadecuadas, avaliar os números que lemos facendo contas sinxelas que consideren apenas as ordes de magnitude para comprobarmos se son verosímiles ou non... Tamén nos lembran a inclinación a crermos acriticamente aquelas mensaxes que coinciden coas percepcións que xa tiñamos de antemán. Os autores fan unha listaxe de consellos básicos para non naufragarmos no mundo en liña, incluíndo un que convén ter sempre presente: reduzamos o consumo de información. Non é preciso estar o día enteiro pendente das mensaxes que circulan, é bo parar para mantermos en forma os nosos sistemas de alarma. Celebremos o aborrecemento. 

O capítulo final, "Refutando el bullshit", propón algunhas ideas para axudarnos a combater as trapalladas con elegancia, procurando que convencer non sexa sinónimo de asustar ou humillar. Para lidar contra a desinformación cómpre sabermos de que falamos e termos argumentos claros e ordenados: se nós mesmos pisamos terreos esvaradíos non poderemos axudar outras persoas a camiñaren con paso firme. Asumamos os nosos erros e que nós mesmos propagamos máis trapallada da que nos gustaría recoñecer. E, por suposto, facerse entender implica certo grao de sutileza social: a denuncia efectiva do bullshit debe ter como obxectivo non demostrar que nós somos moi listos, senón conseguir que as outras persoas comprendan as razóns polas que estaban enganadas. Aceptando, iso si, que hai xente que non está disposta a cambiar as súas crenzas por moi convincentes que sexan os nosos argumentos e que, en consecuencia, quizais sexa bastante máis útil "dedicar o noso tempo e o noso esforzo á xente que estea disposta a escoitarnos". Para os autores, enfrontarse ao bullshit é "un imperativo moral" pois boa parte desas trapalladas teñen "serias consecuencias para a saúde e a prosperidade dos seres humanos, para a integridade da ciencia e para a toma de decisións democráticas". Non é unha cuestión de liderados, de ser máis ou menos influentes, de cultivarmos os egos (e as carteiras). É outra cousa, moito máis importante: combater o bullshit é un exercicio de pura solidariedade entre iguais.

Martin Pawley