Os lugares da mirada

Atópase nas librerías máis audaces Ver y poder. La inocencia perdida: cine, televisión, ficción, documental, suxerente conxunto de ensaios escrito polo francés Jean-Louis Comolli (1941), crítico de cine e jazz, teórico, director, documentalista captador de vidas (Durruti, Totó) e mesmo campañas electorais da ultradereita francesa. Publicada no 2004, recibimos unha traducción arxentina (2007) que adxunta unha (preclara) introducción de Eduardo A. Russo, redactor da revista El Amante.

A carreira de Comolli é unha das máis impresionantes do cine moderno. O seu paso por Cahiers du Cinema, xefe de redacción e autor de seis artigos influentes, Técnica e ideoloxía (1971-1972), é histórico. Frecuentador de artistas e mundos inesquecibles, reivindicador de pensadores tutelares (Bazin, Daney, Foucault, Deleuze, Rancière), a súa suma de procura moral, estética e política vertebra un proxecto maior que se extende por estas páxinas.

Textos escritos entre 1988 e 2003, Comolli establece unha transversalidade mutante encadeada, unha alternancia de diario e declaración de amor, ensaio e folla de ruta, proposta didáctica e peza de reflexión. Son moitos os aspectos tratados de xeito brillante na rede tecida –froito de artigos, notas, conferencias, debates–: o cine-ensaio, a pulsión escópica, a (predominante) representación do real, a ética da imaxe, a complexidade dos creadores, a mirada do outro, a dualidade escritura/espectáculo ou as solucións de posta en escena. As tomas de partido non poden ser pois casuais, de Kramer, Costa, Claire Simon, Philibert, Rouch, Cassavetes a Pasolini, Rossellini, Kiarostami, Godard, Renoir ou Vertov. Imprescindible.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 30 de xullo de 2011

Neil Young escribe sobre Vikingland de Xurxo Chirro

Nunha ampla crónica sobre o FIDMarseille, o prestixioso crítico Neil Young destaca de maneira eloxiosa o filme de Xurxo Chirro Vikingland. Aquí lles deixo unha tradución apresurada das palabras de Neil Young (o orixinal en inglés, aquí):

(...) De feito, a práctica totalidade das obras seleccionadas para o FID son rarezas mesmo para a maioría dos centros culturais de Gran Bretaña -dados os imperativos económicos do sistema de distribución, é realmente o único dos festivais de cinema que se pode permitir darlle unha oportunidade a un proxecto que soa tan salvaxemente esotérico coma, por exemplo, Vikingland de Xurxo Chirro.

Despois de descubrir por casualidade un lote de fitas VHS na sección de estudios locais da biblioteca da súa vila, Chirro decatouse de foran filmadas durante 1993/94 por Luís Lomba -coma Chirro, nativo da rexión española de Galicia- durante o tempo que traballou baixo cuberta nun ferry danés/alemán. O que comeza coma unha broma inxenua e banal con estilo de vídeo caseiro (e que provocou varias escapadas antes da metade na segunda proxección pública) medra con forza para volverse máis intrigante a medida que Lomba explora as capacidades da cámara. As imaxes sen cortes do seu traballo que rexistra recordan o vídeo-arte experimental -e durante os enigmáticos interludios no camarote intuímos un individuo máis introspectivo que o nacho despreocupado que coñecen os seus compañeiros.

A Vikingland deulle forma evidentemente Chirro -en capítulos inspirados (mesmo no título) polos interludios de non-ficción do clásico mariño de Herman Melville Moby-Dick. Mais isto é un Moby-Dick sen balea, sen Ahab -e os seus inquietantes e inesperadamente resoantes resultados quizais lle deban como mínimo outro tanto ás parábolas psicolóxicas do mariñeiro-escribán Joseph Conrad.

Aínda que perdura con sorprendente forza na memoria (para todos aqueles que a vimos até o final, un segundo visionado pareceu inmediatamente desexábel), Vikingland non foi o máis logrado debut do FID 2011. Esa honra perténcelle a How I Filmed The War de Yuval Sagiv, que foi -por incríbel que pareza- exhibido por primeira vez fóra do seu país de orixe, Canadá, onde se estreou en maio de 2010 (...)

Tradución: Martin Pawley 

Donostia, o curmán pobre

A Mostra de Venecia fixo pública onte a súa inabarcábel programación completa, cunha sección competitiva que combina grandes autores –Cronenberg, Ferrara, Garrel, Polanski, Friedkin, Sokurov– e cineastas que se incorporaron á pasarela festivaleira nos últimos anos –Giorgos Lanthimos, Steve McQueen, Andrea Arnold–. O luxo cinéfilo prosegue fóra de concurso con Chantal Akerman, Marco Bellocchio, Ermano Olmi, Victor Kossakovsky ou Al Pacino, mais a volta da parella Claude Nuridsany & Marie Perennou, autores de Microcosmos e Xénese. En Orizzonti, a portuguesa Teresa Villaverde (Cisne) e o chileno José Luis Torres Leiva (Verano) nunha ampla listaxe na que tamén resoan os nomes de Michael Glawogger, Ross McElwee e Ben Rivers.

Unhas horas antes o Festival de Donostia daba a coñecer once títulos da súa sección oficial, e o anuncio revela con claridade as dificultades para facerse un oco nun calendario no que por orzamento e por historia son o curmán pobre. Con Venecia coma meta inalcanzábel, a estratexia pasa por acoller filmes que teñen a súa verdadeira premiere en Toronto, caso dos de Terence Davies –a gran figura desta edición–, Sarah Polley e Mathieu Demy, o fillo de Jacques, a quen se lle dedica unha retrospectiva. Posto que pasaron por salas nos seus países de orixe tampouco son presentacións mundiais nin a comedia Los Marziano de Ana Katz, estreada con éxito na Arxentina a finais de abril, nin Kiseki de Hirokazu Kore-eda, un habitual do certame sempre derrotado, a diferenza de Arturo Ripstein, que gañou dúas veces a Cuncha de Ouro e agora proba sorte con Las razones del corazón. É un programa de transición, continuísta. Polos cambios, se os houber, aínda haberá que agardar.

Martin Pawley. Artigo publicado o venres 29 de xullo en Xornal de Galicia

Actualización: outros dous filmes aínda non anunciados oficialmente mais si seguros na sección oficial de Donostia son No habrá paz para los malvados de Enrique Urbizu e Los pasos dobles de Isaki Lacuesta. Isaki presentará ademais un documental en Zabaltegi relacionado con ese mesmo proxecto, e tamén con Miquel Barceló coma inspirador: El cuaderno de barro.

Actualización 2 de agosto de 2011: o festival deu a coñecer a listaxe de filmes españois seleccionados nas diferentes seccións, entre os cales hai dous con produción galega: Tralas luces de Sandra Sánchez (Tic Tac Producciones) e Arrugas de Ignacio Ferreras (Perro Verde Films)

Viaxe ao reino onírico

Varios aspectos destacan en When You’re Strange (2009), documental sobre a traxectoria de The Doors, a mítica banda de rock californiana –un legado esencialmente expresado en 54 meses, entre 1966 e 1971– formada por Ray Manzarek, Robby Krieger, John Densmore e Jim Morrison. Un deles é tan inusual como afortunado: o afán didáctico e a análise musical sitúanse por enriba da biografía ao uso. Isto non representa obstáculo para un entretido repertorio (cronolóxico) salpicado das fitas, incidentes, censuras e angustias acontecidas ao grupo coa figura do malogrado Morrison como núcleo.

Rebobinado dinámico pola conciencia dunha época complexa –a psicodelia, os movementos sociopolíticos, a adicción á violencia dun país, Vietnam, a segregación racial, a clausura final dos soños–, a renuncia a entrevistas e a construción con substancial material da época permite unha narración precisa que, sen abdicar da subxectividade, aparece conducida pola lúcida e omnipresente voz do actor Johnny Depp, experto en relatos contraculturais.

Aproximación ao eclecticismo autodidacta do grupo, o despregamento dos temas memorables –The End, Riders on the Storm, Light My Fire, Break on Through (to the Other Side), Touch Me– condensa un traballo realizado con autenticidade por Tom Dicillo (1953), cineasta de estirpe independente autor de filmes como Johnny Suede e Delirious que iniciou a súa traxectoria como camarógrafo de Jim Jarmusch. Presente en Berlín, Sundance e San Sebastián, premio Grammy, a empresa española Avalon prosegue coa súa brillante colección de biopics musicais –Joe Strummer, Joy Division, Scott Walker, Neil Young, Chet Baker ou Daniel Johnston–.

José Manuel Sande. Publicado o sábado 23 de xullo en Xornal de Galicia.

A superioridade de Pedro Costa

A organización do festival de curtametraxes de Vila do Conde ten razóns de sobra para estar ben satisfeita: a décimo novena edición pechou con máis de vinte mil espectadores, aos que haberá que sumar os que se acumulen nas extensións que se celebran en diferentes vilas e cidades portuguesas. A cifra revela o alto grao de consolidación dun certame que asenta o seu éxito nuns contidos sempre excelentes nos que hai sitio para moitas das mellores producións da tempada, elixidas con intuición e coraxe polo equipo de programación. O prestixio acumulado ano tras ano facilita a visita de grandes nomes do cinema actual, dende o romanés Corneliu Porumboiu, obxecto dunha retrospectiva, até o ilustre Thom Andersen ou o actor-director Louis Garrel, presentes os dous nun palmarés final coroado pola subxugante Boro in the box de Bertrand Mandico, unha curta longa –40 minutos– que fai un singular achegamento á figura do polaco Walerian Borowczyk, autor que gozou de certa celebridade nos setenta pola pegada erótica de filmes coma A besta ou Interior dun convento.

Dentro da competición nacional o gran triunfador foi Pedro Costa con O nosso homem, nova demostración da súa superioridade intelectual e artística. O de “nova” é un dicir, por canto a peza é o resultado da remontaxe de dous traballos anteriores, Tarrafal, un encargo da Fundação Calouste Gulbenkian coa deportación dun mozo caboverdiano ao fondo; e a máis fantasmal A caça ao coelho com pau, producida co apoio do Festival de Jeonju. Dúas obras concibidas de maneira independente cuxa fusión permítelle ao mestre erguer outro retrato poético da crueldade dun sistema que converte os que están nas súas marxes en espectros.

Martin Pawley. Artigo publicado o venres 22 de xullo en Xornal de Galicia

Invención da imaxe e centros de arte

A diversificación da actividade do cineasta barcelonés José Luis Guerín (1960) permítelle nos últimos anos o aumento do volume do traballo ao tempo que a entrada noutras canles de difusión, os centros de arte. O autor de grandes títulos da historia do cine, de Tren de sombras (1997) a En la ciudad de Sylvia (2007), ofrece nestes días –desde decembro de 2010 e ata o 28 de agosto– unha exposición a modo de instalación audiovisual, La Dama de Corinto. Un esbozo cinematográfico, dentro do Museo de Arte Contemporáneo Esteban Vicente de Segovia.

Despois de gozar na Bienal de Venecia 2007 da montaxe fotosecuencial Las mujeres que no conocemos, a historiadora da arte –ex directora do Reina Sofía– Ana Martínez de Aguilar queda fascinada por esta vertente creativa de Guerín. Contactan e xorde unha proposta específica para o museo segoviano, unha instalación en varias salas –cadros proxectados– acompañada dunha publicación. No libro, con textos de Martínez de Aguilar e Calvo Serraller, inclúese, establecido Guerín na epístola fílmica –quente a correspondencia (CCCB) con Jonas Mekas–, a obra fílmica central en DVD, Dos cartas a Ana.

A peza –media hora– profundiza no presuposto previo, o proveito das relacións pintura-cine e a constitución das imaxes en Occidente. Conto de esbozos e sombras, Guerín constrúe en ton didáctico e poético o paralelismo pantalla-lenzo mentres indaga na súa querencia polas orixes, a esencialidade e a decantación por unha arte austera, onde a presenza do mito, as imaxes desaparecidas e a invocación a Plinio o Vello –Historia Natural– comportan unha explicación da arte impregnada de ilusión, frescura e sabedoría.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 16 de xullo de 2011

A árbore da vida

Premiado en Cannes cunha Palma de Ouro que soa a “agora ou nunca”, The tree of life, o agardadísimo novo traballo de Terrence Malick, sobrepasa as non precisamente pequenas expectativas xeradas ao seu redor para confirmarse coma o seu filme máis ambicioso, libre e valente. Incómodo dentro dunha estrutura narrativa convencional, Malick non renuncia a ela mais si se desprende das súas preguiceiras carcasas; escolle ser elíptico e sutil até extremos superlativos, froito dun abraiante exercicio de depuración na montaxe –son cinco os editores acreditados– que deconstrúe un relato familiar clásico para prestarlle atención aos detalles e ás asociacións sensoriais na liña dunha sólida tradición espiritual do cinema experimental americano, de Jordan Belson a Nathaniel Dorsky.

Denso e complexo, o filme confronta a maternal figura de Jessica Chastain, que transmite aos fillos unha crenza cega no amor, coa do pai, un sensacional Brad Pitt que acada ese grao de presenza escénica reservado aos grandes, que os educa con rigor para sobrevivir nun mundo hostil. Un conflito caseiro que Malick pon en paralelo, aí queda iso, coa formación do universo e a orixe da vida, nun bloque científico cun momento especialmente revelador: o encontro de dous dinosauros –si, leron ben, dinosauros– nun río, episodio que dá para longos debates. Mais na vida hai amor e sufrimento, beleza e traxedia, e todo suma, todo debe ser aceptado. A actitude obsesiva do pai non impide a súa propia derrota, que é tamén a do "American way of life", e así A árbore da vida acaba por ser, dalgunha maneira, unha visión poética sobre o colapso do sistema, máis alá dos caprichos das axencias de rating.

Martin Pawley. Artigo publicado o venres 15 de xullo en Xornal de Galicia

Ganancias privadas, perdas públicas

Gañadora do Oscar ao mellor documental e presente no Festival de Cannes 2010, Inside Job (Sony Pictures, 2010), dirixida por Charles Ferguson, empresario tecnolóxico e autor doutro filme a descubrir, No End in Sight: The American Occupation of Iraq (2007), é, sen dúbida, unha das estreas máis pertinentes da temporada. Unha narración sobre a historia económica recente dos Estados Unidos, coas orixes e consecuencias da crise desatada en outono de 2008, como epicentro, na que Ferguson, coa entrevista –mesmo os suxeitos que declinan aparecer- como núcleo da intervención, non oculta as súas intencións: un traballo didáctico, áxil, envolvente, de asumida preeminencia informativa, presidido pola voz do actor Matt Damon.

Dividida en cinco partes, cun revelador prólogo situado en Islandia, o uso de suxestivas imaxes (aéreas) corporativas, segmentos musicais e significativo material de recurso plantexa un retrato da depredación, unha denuncia da mala fe –óptica liberal, non revolucionaria-, impunidade, conflitos de intereses e repartos de poder derivados da cobiza dun entramado de bancos de inversión, conglomerados financieiros, aseguradoras e axencias de calificación.

Un mundo polo que pululan analistas, funcionarios, xornalistas, políticos, executivos, inversores e académicos capaces de apoiar temeridades especulativas, incentivos millonarios, fraudes hipotecarios, evasións de impuestos, blanqueos de capital ou financiacións políticas, unha eficaz crónica do desastre desregulador, do desdén pola sociedade e do colapso dun sistema. Entre o material adicional destacan os valiosos audiocomentarios a modo de conversa entre Ferguson e a súa produtora, Audrey Farrar.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 9 de xullo de 2011.

Patrimonio Nacional

O Códice Calixtino é unha obra de valor incalculábel e capital importancia histórica e simbólica; por iso estaba gardado baixo chave nunha sala á que só tiñan acceso tres persoas e había cinco cámaras de seguridade no recinto. O malo é que ningunha das cámaras enfocaba o libro e que o control das chaves era “bastante laxo”, segundo dicía onte a prensa; a este paso acabaremos sabendo que tiña copia delas até Cipriana, la de los títeres. Oxalá as investigacións sirvan para recuperar o Códice en boas condicións, mais haxa ou non final feliz a pregunta a facérmonos é se un material tan valioso debe estar en mans dunha Igrexa que demostra ter un comportamento absolutamente irresponsábel: pouca atención lle debían prestar se durante catro ou cinco días ninguén reparou en que xa non estaba no seu sitio.

Unhas horas antes de que se desvelara este delirante asunto, un grupo de expertos do Consello de Europa constataba en Madrid a debilidade do elemento máis precioso do noso patrimonio inmaterial, a lingua galega. De acordo co mandato da Carta Europea de Linguas Rexionais e Minoritarias viñan comprobar o estado das medidas de protección do noso idioma e descubriron a brutal regresión dos dous últimos anos e como os tímidos xestos en defensa do galego que eloxiaran en anteriores informes -das galescolas ao decreto de educación- foran fulminados por decisión da Xunta actual. A pregunta a facer, aquí tamén, é se un material tan valioso coma a lingua debe estar ao coidado de quen arrisca a súa desaparición.

Por sorte, estas aldraxes teñen sempre a debida resposta dunha sociedade civil atenta e esperta, afeita a defender con enerxía a cultura e a creación artística e científica. Va que si?

Martin Pawley. Artigo publicado o venres 8 de xullo en Xornal de Galicia

Bazin + Brecht + Marx

Crónica de Anna Magdalena Bach

Coñecidos desde Crónica de Anna Magdalena Bach (1967), Danièle Huillet (París, 1936-Cholet, 2006) e Jean-Marie Straub (Metz, 1933), parella de cineastas rigorosos, exquisitos, posúen unha particular poética do cine baseada na procura de esencialidade, o desposuimento e a representación. Ferozmente políticos, Pedro Costa realiza en 2001 un magnífico documental sobre eles, Onde jaz o teu sorriso, relato do proceso de montaxe da súa película Sicilia! (1998), mostra viva da coherencia dos seus métodos, da súa loita –fóra de compracencias– contra “os clixés estéticos e morais”, a combinación de minuciosidade e liberación que emana da posta en escea.

Influentes na súa radicalidade (mais sen herdeiros), atopamos un libro que recompila parte da súa produción escrita, Jean-Marie Straub y Danièle Huillet. Escritos, edición de Manuel Asín para Intermedio, a exemplar editora videográfica nunca suficientemente louvada, tanto pola selección de títulos e autores como polo coidado con que realiza as súas tarefas. A calidade (e accesibilidade) dos textos de Straub-Huillet facilita a adquisición independente do libro –sae no cofre tres dos catro dedicado a eles, acompañada dos filmes Crónica…, Lecciones de historia (1972) e Antígona (1991)–, inmersa Intermedio na recuperación dun material antes soterrado. Unha lúcida miscelánea de materiais axusta o volume, escindido en catro partes: as anotacións sobre mestres alleos (“Outros”), a reflexión propia (“Nós”), un detritus de expropiación (“Montaxes”) e o guión anotado (por Huillet) de Una visita al Louvre (2003), colofón a esta imprescindible antoloxía, a máis completa editada en calquera idioma sobre o belixerante e xenial dúo.

José Manuel Sande. Publicado en Xornal de Galicia o sábado 2 de xullo de 2011

A cultura que apoiemos

Na segunda metade dos 40, á volta da II Guerra Mundial, nunha altura na que o cinema era a principal oferta de lecer, os cidadáns estadounidenses acudían ás salas unhas trinta veces por ano e a venda de entradas acadou picos de noventa millóns por semana. Esas cifras que hoxe nos parecen extraordinarias implicaban uns ingresos igualmente fabulosos para a industria; facíanse moitos e moi variados filmes e había un público detrás que respondía por eles. A era dourada de Hollywood existiu porque ademais de talento creativo había unha forte demanda por parte dos espectadores.

A costa abaixo empezou axiña, a medida que a televisión foi ocupando o espazo de privilexio dos fogares. Aqueles 4500 millóns de billetes anuais dividíronse hoxe por tres; ao longo destas seis décadas duplicouse a poboación do país, co cal a asistencia media anda agora por debaixo das cinco entradas por persoa e ano. Máis do triplo que en Galicia, que queda nun miserento 1,3.

Podemos inventar mil escusas, mais o caso é que imos pouco ao cinema. Queixámonos de que é caro e a oferta non sempre satisfactoria, mais tampouco facemos esforzos para apoiar as boas iniciativas que xa existen. Pasan cousas diante dos nosos fuciños mais procuramos mirar para outro lado porque “hoxe non me vén ben e seguramente haberá outro que vaia por min”. Actuamos coma se os bos filmes, os bos libros e mesmo os bos xornais se fixeran sós, coma se non precisaran nunca do noso apoio e fose abondo con dar de cando en vez unha palmada nas costas. Só reaccionamos cando é demasiado tarde, para chorar hipocritamente. Non damos entendido que non haberá máis cultura que a cultura que sexamos capaces de defender.

Martin Pawley. Artigo publicado en Xornal de Galicia o venres 1 de xullo