Libros que nos fan mellores (e II): "A clase" de François Bégaudeau

Cales son os valores da escola e como facer para que a sociedade os recoñeza? Cal debe ser a función da escola, na hora de Europa e para os decenios vindeiros? Que base común de coñecementos, de competencias e de regras de comportamento, debe prioritariamente dominar o alumnado ao remate de cada etapa da escolaridade obrigatoria? Como debe adaptarse a escola á diversidade do alumnado? Cales deben ser as funcións e as modalidades da avaliación do alumnado, das notas e dos exames? Como ocuparse do alumnado con grandes dificultades? Que relacións establecer entre os membros da comunidade educativa, en particular entre pais e nais e profesorado e entre profesorado e alumnado? Como mellorar a calidade de vida do alumnado na escola? Como definir e repartir os roles e as responsabilidades respectivas do Estado e das colectividades territoriais en materia de educación?

Estas son algunhas das vinte e dúas preguntas que François Bégaudeau formula nun momento determinado do seu libro Entre les murs, que se presenta na edición galega de Xerais co título A clase, que é como se coñece internacionalmente a adaptación cinematográfica que del fixo Laurent Cantet e que levou o pasado ano a Palma de Ouro no Festival de Cannes, a primeira para o cinema francés desde que en 1987 triunfara Maurice Pialat con Baixo o Sol de Satán. Son vinte e dúas preguntas esenciais que deberan ocupar unha posición central no debate público, que expresan dúbidas sobre o funcionamento cotián das institucións educativas, mais tamén, e iso é o verdadeiramente decisivo, sobre o xeito en que a escola se insire na sociedade, sobre o papel que debe cumprir aquí e agora, nun mundo que celebra de boca para fóra a diversidade coa mesma enerxía coa que a combate na práctica.

As preguntas de Bégaudeau nacen da experiencia, do seu paso como docente por un instituto multiétnico de París. Rachando coa representación estereotipada que adoitan dar os medios de comunicación, unha imaxe que moitas veces agacha un tan avergoñante coma perigoso “medo ao outro”, François Bégaudeau non vén contarnos unha historia de adolescentes rabiosos, de bestas salvaxes que necesitan ser domesticadas. Non quere sinalar co dedo culpábeis absolutos porque é ben consciente de que a realidade é sempre complexa e non admite clasificacións taxonómicas moralistas. O escritor presenta de maneira fragmentaria e discontinua escenas da vida diaria dun instituto, desde o traballo na aula até as conversas nos claustros, cun estilo moi áxil e dinámico, sen un fío narrativo convencional, case coma nun documental rodado coa cámara ao ombro.

Bégaudeau retrátase coma un profesor que gusta de enfrontarse dialecticamente aos seus alumnos, que os trata de igual a igual, que non se preocupa por ser politicamente correcto e que por esa razón pode botar man da ironía e a retranca para amosarlles as súas contradicións e os seus prexuízos sen caer no didactismo. A clase é unha obra dialogada case de principio a fin, que amosa con sinceridade e sen complexos tanto as demostracións de elocuencia como a incapacidade dos rapaces para expresar o que quizais quererían dicir, e por iso podemos ver a novela tamén como unha celebración da comunicación e da lingua, da necesidade de posuírmos as palabras necesarias que nos permiten relacionarnos co resto sen estar en inferioridade de condicións.

A escrita de Bégaudeau é sincera e profunda, nin pesimista nin bucólica, e fai do instituto un microcosmos pluricultural que reproduce a maneira de preciso altofalante os conflitos identitarios, os desequilibrios de poder, a desigualdade de oportunidades e as dificultades para integrar o diferente. Un lugar onde poden xurdir situacións xeniais pero que non é capaz de corrixir as inxustizas e en ocasións mesmo contribúe a amplificalas. Un espazo real, en suma, tan bo ou tan malo como a sociedade da que forma parte.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 21 de marzo de 2009.

Libros que nos fan mellores (I): "Mal de escola" de Daniel Pennac

Unha muller case centenaria contempla na televisión un documental sobre un escritor francés, ao cal amosa na vida cotiá, rodeado de libros na súa biblioteca, falando do oficio literario e do seu pasado como mestre. O escritor chámase Daniel Pennac e a muller que mira o documental é a súa anciá nai. Ela sabe que Daniel é unha figura respectada e está ao tanto do seu éxito profesional, mais dentro dela ficou para sempre o recordo da tristeza e a preocupación polo fi llo que de mozo respondía ao prototipo de mal estudante. Un mozo que cada anoitecer regresaba á casa “perseguido pola escola”, angustiado polas súas dificultades aparentemente insalvábeis para memorizar as leccións e manexarse con algo de fortuna coa lingua e as matemáticas. Un adolescente “sen porvir”, un “problema” para calquera familia que antes ou despois acabará por preguntarse “que vai ser do noso rapaz?” Por iso, nunha altura na que a cabeza da nai se move mellor polo pasado que polo presente, a inquietude polo fillo, obviamente xa innecesaria, rexorde unha e outra vez en forma de pregunta: “Ti cres que chegará a algo?”.

A calculada contención emocional das primeiras páxinas de Mal de escola, publicado hai pouco pola editorial Xerais, marca con precisión o ton do libro, que mestura de maneira eficacísima o recordo autobiográfico e o rexistro ensaístico para abordar cuestións referidas á pedagoxía e ás institucións educativas. Pennac explora a súa experiencia nos dous lados da fronte, como (mal) alumno primeiro e logo como profesor de instituto durante vinte e cinco anos, para compoñer un discurso esperanzado sobre o papel revolucionario da educación, entendida non como transmisión robotizada de coñecementos senón como ferramenta formadora e transformadora que actúa un a un sobre cada individuo para facer del un ser máis libre e independente. O autor repara nos malos estudantes desde a certeza de que son eles os que verdadeiramente xustifican a necesidade do profesor; achégase ao seu illamento, ao seu desexo de saber combinado coa “dor de non comprender”, sentimentos que el tamén viviu, e sobre todo á súa vontade de salvación, de ser rescatados por alguén que veña buscalos e os leve da man guiado pola paixón por comunicar e por algo que está por riba de toda sorte de métodos, teorías e prácticas docentes: o amor. Un termo subversivo “que non podes nin tan sequera pronunciar nunha escola, nun instituto, nunha facultade ou en calquera lugar semellante” e que ten dentro de si o potencial para cambiar o mundo. O peor que lle podería pasar a este texto excepcional, editado por Xerais nunha espléndida versión de Xavier Senín e Isabel Soto –autores tamén da tradución d’A clase de François Begaudeau, obra tan diferente coma complementaria desta, e que merecerá comentario á parte– é ficar sepultado baixo a etiqueta de manual de autoaxuda para ensinantes. Porque Mal de escola deben lelo todos os profesores, claro, mais tamén todas as nais e pais, e todos os fillos; debería lelo todo o mundo, como corresponde aos grandes libros, os que nos fan mellores.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 14 de marzo de 2009 en Nós, suplemento de cultura de Xornal de Galicia

Residente privilexiada

“Nostalxia? Non teño tempo para iso. Non teño tempo tampouco para pensar no futuro”. Isto dicía a actriz galega María Casares nunha entrevista concedida a Manuel Rivas hai cousa de quince anos, dous antes de morrer. Na mesma conversa en que negaba a morriña confesaba a súa incapacidade para regresar a Galicia e “poñerse en orde” co país da súa nenez, a súa verdadeira patria. Tiña medo de perder “ese tesouro da infancia que me nutre sen parar”, de que desaparecese ao tocalo, coma nos contos tristes. “O odio é algo que non coñezo”, engadía, mais todos sabemos que hai feridas que é imposíbel que as dea curado o tempo.

María Casares foi unha gran dama do teatro en Francia. Tamén fixo películas, non demasiadas, mais si algunhas de inmensa calidade. A filla de Santiago Casares Quiroga debutou na gran pantalla nun filme de Marcel Carné que acabou por convertirse nun dos clásicos de referencia do cinema francés, Les enfants du paradis; era en 1945, tan só nove anos despois de fuxir de España co seu pai tras o alzamento fascista que acabou co soño da República. Traballou logo ás ordes dun cineasta excepcional, Robert Bresson, en Les dames du Bois de Boulogne, e a seguir encarnou o personaxe de Sanseverina na máis que correcta versión de La Chartreuse du Parma que rodou Christian-Jaque, co lembrado Gerard Philipe coma protagonista. Jean Cocteau viu nela a Morte que requería o seu memorábel Orfeo, e nesa mesma altura púxolle voz e sentida emoción á curtametraxe Guernica de Alain Resnais. Calquera deses títulos é razón abondo para que ocupe un posto de privilexio na memoria cultural dos galegos, mais o caso é que a María Casares aínda non se lle tributou aquí un recoñecemento como é debido, por máis que o seu nome sexa o que levan os premios do teatro. A editorial Trifolium vén de publicar na nosa lingua o seu libro de memorias, Residente privilexiada; oxalá sirva para que empece a ocupar o lugar que lle corresponde.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós do Xornal de Galicia o sábado 14 de marzo de 2009.

Bruno Ganz ou Jia Zhang-ke

O de Las Palmas non é un festival: son dous. Dunha banda temos o certame con curiosidade polo cinema contemporáneo, pioneiro no recoñecemento a autores como Apichatpong Weerasethakul e capaz de producir retrospectivas memorábeis como a de Chris Marker que puidemos ver no CGAI en 2006. Doutra está o festival mediático que convida a ilustres estrelas de Hollywood coma Tippi Hedren, Susan Sarandon ou Ed Harris, aos que se lles outorga un galardón especial, a “Lady Harimaguada de Honor”, en galas celebradas no espectacular auditorio Alfredo Kraus para felicidade de políticos fascinados polas alfombras vermellas. Os homenaxeados da décima edición que comeza hoxe reflicten á perfección estas dúas tendencias: os flashes dos fotógrafos iluminarán sobre todo os rostros de Vannesa Redgrave e Bruno Ganz, que participa no filme inaugural Der Baader Meinhof Komplex de Uli Edel, e os cinéfilos repararán ademais na visita do director chinés Jia Zhang-ke, un dos preferidos dun festival que premiou en 2005 a fascinante O mundo e lle dedicou o ano seguinte un apartado específico.

Non están os tempos para alegrías orzamentarias así que tamén Las Palmas houbo de apretar o cinto. Algúns ciclos inicialmente anunciados caeron dunha programación sempre excesiva, que se de algo peca é de exceso de ambición. Permanecen a Carta blanca outorgada a Adrian Martin e á redacción de Rouge, o de Craig Baldwin e D-Generaciones II, mostra que compila obras próximas á experimentación e o vídeo-arte, entre elas París #1 do galego Oliver Laxe. A retrospectiva máis potente é a que revisa o último cinema arxentino, coordinada por Jaime Pena. Ademais de La mujer rubia de Lucrecia Martel, filme xa reseñado neste suplemento, poderán verse outros inéditos en Galicia como a obra mestra de Lisandro Alonso Liverpool e a estimulante Iraqi short films de Mauro Andrizzi. Vencellada a este ciclo está a retrospectiva dedicada a Mariano Llinás que reúne os filmes que dirixiu, escribiu e produciu o aínda novo cineasta bonaerense. Complementa a serie de proxeccións a publicación da monografía Historias extraordinarias. El nuevo cine argentino (1999-2008), unha das dúas que lanza este ano o festival xunto ao libro En tránsito de Carlos Losilla, que explora a fértil circulación de creadores entre Europa central e Hollywood a partir dos anos vinte (Max Ophüls, Fritz Lang, Robert Siodmak e Ernst Lubitsch entre outros).

Aquele querido mês de agosto

A sección oficial, coa francesa Un conte de Nöel de Arnaud Desplechin como unha das máximas favoritas, ten este ano a lingua portuguesa de inesperada protagonista: cinco dos dezaoito títulos a competición chegan de Portugal e Brasil. Um amor de perdição de Mario Barroso e Filmefobia de Kiko Goifman veñen avalados pola súa boa acollida o pasado verán no Festival de Locarno. Exhibida na Quincena de Realizadores de Cannes, a magnífica Aquele querido mês de agosto de Miguel Gomes é unha obra esencial para entender algunhas das cousas que están pasando no cinema do noso tempo. Despois de corenta anos facendo películas o brasileiro Júlio Bressane adquiriu a condición de autor de culto trala proxección de Cleópatra en Venecia 2007, e agora concursa en Las Palmas con A erva do rato, inspirada nun texto de Machado de Assis. Pecha o quinteto o incansábel centenario Manoel de Oliveira coa recén rematada adaptación do conto de Eça de Queirós Singularidades de uma rapariga loura.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 7 de marzo no suplemento de cultura Nós de Xornal de Galicia

Signos de vida

"The musical is back”, berrou Hugh Jackman ao final dun dos números musicais da cerimonia dos Oscars. Menos retranca e máis cancións; traian unha orquestra porque comeza o espectáculo, que hai que levantar os ánimos e para iso non hai nada tan eficaz como unha coreografía sofisticada. Na procura dun novo New Deal Hollywood regresou ás esencias e cambiou a Jon Stewart por Busby Berkeley, premiou o Gus van Sant máis didáctico e fixo de Slumdog millionaire a triunfadora do ano. O filme de Danny Boyle é world cinema no peor sentido, si, mais custou quince millóns de dólares e xa leva recadado máis de cen nas salas estadounidenses: iso si que son bos investimentos e non os de Bernard Maddof. En tempos de crise a industria soña co éxito inesperado e por iso aposta pola fábula optimista que canta o triunfo do amor e a globalización de pega e de paso chíscalle o ollo ao cinema indio, que ten moito capital para gastar, unha morea de profesionais fabulosos ao dispor de quen os precise e o que é máis importante, mil millóns de potenciais consumidores.

Foi unha noite de premios anunciados cunha única sorpresa relevante na categoría de película de fala non inglesa, o premio para Okuribito (Yojiro Takita, 2008) que criamos destinado ao excelente Valse con Bashir de Ari Folman. Outro Oscar sabido era o de mellor documental para Man on wire de James Marsh, que é un bo traballo, non o vou negar, mais se de min dependera a dourada figura levábaa para a casa o colosal Werner Herzog, candidato por primeira vez na súa vida grazas á impagábel Encontros na fin do mundo. Non me chegan os dedos para contar as obras mestras creadas polo autor alemán, un dos cineastas máis lúcidos e brillantes que temos hoxe en activo, así que me alegra que fose un dos dous “heróis independentes” elixidos pola organización do Indielisboa, o excelente festival de cinema que o próximo mes de abril nos proporcionará unha escusa perfecta para viaxar á capital portuguesa. Será daquela cando teñamos ocasión de ver a Herzog e tributarlle a merecida homenaxe que os académicos ianquis non lle quixeron dar.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 28 de febreiro en Nós, suplemento de cultura de Xornal de Galicia

Alicia no país da fame

Nos seus primeiros cinco anos de vida o Festival Internacional Punto de Vista de Navarra consolidou un prestixio a estas alturas innegábel que o converte nunha das principais referencias europeas no ámbito do documental de creación. Grazas a Punto de Vista Pamplona é cada mes de febreiro un territorio de descubrimento, un lugar onde achegarse a directores que non coñecíamos, onde reivindicar autores excepcionais ignorados polo sistema. O seu interese pola periferia do cinema, polos espazos menos visitados e máis audaces, derivou na creación dunha sección específica, La Región Central, quizá o único apartado verdadeiramente imprescindíbel do calendario español de festivais. Este ano ofreceunos un froito sublime que fixo por si só que ir a Pamplona pagase a pena: Lunch break de Sharon Lockhart, un dos fitos polos que recordaremos este 2009. O filme retrata os traballadores dun asteleiro en Maine durante a hora da comida, cunha cámara que avanza ao longo dun corredor para amosarnos os obreiros mentres comen, falan, len ou dormen. Sharon Lockhart ralentizou esas imaxes e transformou os once minutos de descanso en oitenta, producindo un efecto hipnótico reforzado polo soundtrack creado por Becky Allen e James Benning, coas voces orixinais a se mesturaren con ruídos industriais e outros sons cun resultado abraiante.

A audaz aposta do comité de selección para configurar unha Sección Oficial modélica non sempre se ve reflectida no palmarés final, que este ano deixou fóra a obra mestra de Hartmut Bitomsky Staub (Dust), documental de incríbel riqueza que sabe tecer un discurso ao mesmo tempo enciclopédico, ético e poético. A gañadora foi Alicia en el país de Esteban Larrain, que reconstrúe un insólito feito real: a viaxe dunha nena quechua desde a súa vila no sur de Bolivia até San Pedro de Atacama en Chile, 180 kilómetros camiñados na procura de traballo. Completan o palmarés Olivier Dury, premio á mellor dirección por Mirages; Gyula Nemes, mellor curta con Lost world, e Intimidades de Shakespeare y Victor Hugo de Yulene Olaizola, proxectada en novembro en Cineuropa, que recibiu unha mención especial e ademais o premio do público.

Alén da estimulante presenza de Barbara Hammer, que presentou A horse is not a metaphor, un traballo honesto que recrea con valentía e lirismo o seu proceso de recuperación dun cancro, o indiscutíbel protagonista desta edición do festival foi o director James Benning, que non quixo perder ningunha das súas aulas en CalArts e optou por un percorrido exprés que en só cinco días o levou por Pamplona e A Coruña indo e volvendo desde Los Angeles. O cansazo acumulado limitou a actividade do xenio de Milwaukee, que tivo a súa cita principal na conferencia que impartiu o luns pola mañá na Biblioteca da Universidade da Navarra, nunha aula presidida por un crucifixo. Máis que dar unha palestra en sentido estrito o que fixo foi explorar a través dunha charla informal os territorios e personaxes que inspiran a súa vida e creación artística. Comezou amosando vía Google Maps o seu Milwaukee natal e logo Hot Springs, en California, onde actualmente reside. Falou da reprodución da cabaña de Thoreau que ten alá e das pinturas coas que a decorou, que encaixan dentro do xénero chamado -ás veces de maneira despectiva- “folk-art”; copias de obras do pintor autodidacta e ex-escravo Bill Traylor, do tamén afroamericano Mose Tolliver ou do moi prolífico Howard Finster. A carón desa cabaña construiu logo outra idéntica á que fixera Ted Kaczynski “Unabomber”, inspirada á súa vez na de Walden Pond, e explicou como os dous edificios acabaron por ser unha metáfora do pensamento que constrúe e o pensamento que destrúe, unha instalación artística no medio da natureza que representa o mellor e o peor do ser humano.

Foi no turno de preguntas cando se falou máis especificamente de cinema, da duración dos seus planos ou do papel da montaxe. Respondeu con serenidade e deixou boa impresión, mais tamén resultou evidente que non é a clase de persoa que disfruta teorizando sobre a súa obra e prefere que sexan os seus filmes os que falen por el. Cento por cento americano no mellor sentido (o de Thoreau, Mark Twain ou Walt Whitman), James Benning é unha persoa amábel e cordial, un home comprometido, independente e solitario que fica á marxe de calquera clase de etiquetas, tamén as ideolóxicas.

Martin Pawley. Publicado o sábado 21 de febreiro en Nós, suplemento de cultura do Xornal de Galicia

James Benning

O título non engana a ninguén. O filme 13 lakes ofrece xusto iso que nos indica: trece planos de lagos dos Estados Unidos de dez minutos de duración cada un, cunha composición extremadamente precisa que sitúa a liña do horizonte dividindo a pantalla en dúas metades exactas, o ceo enriba e a auga abaixo. Non hai voz en off, nin música nin artificio de ningunha clase; a paisaxe é a gran protagonista dunha proposta que pon en valor o pracer da contemplación, entendida como un exercicio ao mesmo tempo intelectual e emotivo, e esixe a observación activa dun espectador que chegue á sala disposto a deixarse seducir pola beleza dos escenarios naturais e os seus cambios sutís, polas variacións da luz, pola presenza do vento, pola visión dun barco ou polo son dun tren en marcha. Un espectador disposto a admirar o paso do tempo, a variábel independente da cal é función a paisaxe, dito no sentido matemático da expresión.

13 lagos foi o filme que abriu hai uns días para un público tan escaso coma resistente o ciclo dedicado a James Benning no CGAI, organizado en colaboración coa Fundación Luís Seoane e o Festival Internacional de Cine Documental de Navarra "Punto de Vista", o verdadeiro impulsor desta homenaxe ao cineasta de Milwaukee. Máis completo aínda que o que se verá estes días en Pamplona, o ciclo do CGAI é unha oportunidade excepcional para achegarse á depurada obra dun autor de culto cuxa biografía amosa numerosas probas do seu intenso compromiso humanista. James Benning estará o próximo martes 17 de febreiro na Coruña para participar nun diálogo co director galego Alberte Pagán. Axudaranos a comprender que mirar e escoitar non é un exercicio neutro, inocente e sen consecuencias, senón que é sempre un acto político e que a nosa maneira de percibir as cousas, por intranscendentes que nos parezan a priori, reflicte con absoluta precisión toda a nosa carga de prexuízos. É o que teñen os xenios, que nos obrigan a ver máis lonxe.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 14 de febreiro en Nós, suplemento de cultura de Xornal de Galicia

Premios Goya: O cinema de autor fóra da Academia

Temos que recoñecelo: os Premios Goya foron un gran invento. A súa utilidade como mecanismo de promoción e difusión da industria cinematográfica do estado é a estas alturas innegábel e fica demostrada pola crecente atención que os medios de comunicación lle prestan. Vinte anos atrás era impensábel imaxinar que unha gala coma a dos Goya acabaría ocupando as capas das revistas do corazón e hoxe porén xa estamos afeitos a ver no papel couché as fotos dos artistas españois máis glamurosos. Os rostros de moitos directores e intérpretes resultan familiares para o gran público e iso por definición é bo para un audiovisual sempre necesitado de espectadores. O efecto dos premios mesmo é medíbel nas billeteiras, pois os filmes galardoados experimentan un significativo aumento nas súas recadacións e nalgúns casos, como aconteceu na pasada edición con La soledad de Jaime Rosales, adquiren unha segunda vida escapando da invisibilidade na que se moveran até ese intre. Nada que obxectar nese sentido. Tampouco teño nada en contra das decisións dos académicos, aínda que case nunca as comparto, pois penso que en liñas xerais si serviron para caracterizar certas tendencias do cinema español, ás veces máis ben desafortunadas. Sospeito que o paso do tempo non vai ser xeneroso con Fernando León, Alejandro Amenábar, Icíar Bollaín e Benito Zambrano, mais o certo é que os catro fixeron filmes dos que se falou moito na súa altura e os Goya sancionaron a súa relevancia sentenciando ao seu favor.

O historial dos premios describe ben unha parte da produción española contemporánea, mais tamén demostra como foron sistematicamente ignoradas as propostas afastadas deses modelos que pretenden ser comerciais e logo resultan non selo tanto. A produción española máis arriscada, que é xustamente a que acaba por abrirse un oco nos certames de todo o mundo e nos circuítos paralelos do “cinema de autor”, non lle dá entrado polo ollo aos académicos e por iso nas nominacións quedan sempre fóra obras coma El cant dels ocells de Albert Serra, a única película española presente na última edición do Festival de Cannes, En la ciudad de Sylvia de José Luis Guerín ou O silencio antes de Bach de Pere Portabella. Documentais de éxito internacional coma El cielo gira de Mercedes Álvarez ou La casa de mi abuela de Adán Aliaga foron desbotados por uns académicos que antes esqueceran El Sol del membrillo de Víctor Erice e deixaron tres anos seguidos sen premio ao defunto Joaquim Jordà.

Tradicionalmente pobre é a escolma de filmes de fala hispana, que non reflicte a singular vitalidade de cinematografías coma a arxentina ou a mexicana; e convencionais, cando non abertamente delirantes, as seleccións de películas europeas e curtametraxes, que sempre parecen elixidas ao chou. Se nuns apartados nos que debían ser audaces non o son, que podemos agardar nos principais?

Martin Pawley. Publicado o sábado 31 de xaneiro en Nós, suplemento de cultura do Xornal de Galicia

O cinema de verdade está aí fóra

A cerimonia de entrega dos Globos de Ouro deixou o pasado domingo un claro gran triunfador: Slumdog millionaire, que venceu nas categorías de mellor filme, director, guión e música orixinal. Nestes casos adoita repetirse o tópico xornalístico segundo o cal os Globos de Ouro son “a antesala dos Oscar”, aínda que basta revisar a historia recente destes galardóns para decatarse de que no que atinxe ao premio gordo, o de mellor película, os gustos da asociación de correspondentes estranxeiros en Los Angeles non coinciden co dos académicos de Hollywood desde 2004. Si hai unha correspondencia moi alta nos apartados de dirección, guión e interpretación polo que cabe pensar que, en efecto, a noite do 11 de xaneiro supuxo un paso decisivo para a fita de Danny Boyle, cuxa triunfal carreira arrancou unhas semanas antes ao ser elixida a mellor do ano polas asociacións de críticos de Washington, Phoenix, Dallas, San Diego ou o National Board of Review. O papel dos colectivos de críticos americanos é realmente moi importante pois son eles os que ao salientaren uns filmes e non outros van restrinxindo a lista de títulos e profesionais con opcións aos premios.

A selección dos candidatos aos Oscars é gremial; non votan todos os académicos en todas as categorías, senón que os actores elixen aos actores, os guionistas aos guionistas e así sucesivamente, coa única excepción do apartado de mellor película no que emiten a súa opinión todos os membros. É unha vez que están definidos os finalistas en cada apartado, na segunda ronda de votacións, cando participa xa a Academia en pleno. Este procedemento xustifica que a mellor pista sobre os Oscars nola dean as candidaturas aos premios dos distintos sindicatos profesionais da industria do cinema americano. As asociacións de directores e produtores escolleron exactamente o mesmo quinteto finalista, no que ademais de Slumdog... aparecen The curious case of Benjamin Button de David Fincher, The Dark Knight de Christopher Nolan, Frost/Nixon de Ron Howard e Milk de Gus van Sant. Estes cinco títulos atópanse tamén entre os finalistas aos premios dos guionistas e catro deles -todos menos a nova entrega de Batman- compiten polo premio ao mellor reparto nos da unión de actores. Boa parte do peixe parece estar, pois, vendido. O único filme capaz de abrirse un oco nesa lista case pechada sería Gran Torino de Clint Eastwood, que está tendo unha cifra de espectadores a priori inimaxinábel para un proxecto coma este de dimensións máis ben modestas.

Non é, desde logo, un ano para recordar. O máis valioso de todos os filmes citados é Milk, mais non deixa de ser unha obra feita por Gus van Sant desde e para a industria na que apenas se albisca a radical xenialidade do autor de Last Days e Paranoid park. The curious case of Benjamin Button é un produto tipicamente oscarizábel, un filme longo que exhibe un notábel esforzo de produción e conta cunha ancianiña lembrando amores do pasado (coma en Titanic), unha historia que se estende ao longo dos anos e permite reconstruír o século XX ianqui (coma en Forrest Gump) e as sacrificadas actuacións de Brad Pitt e Cate Blanchett, maquillados até resultar case irrecoñecíbeis durante boa parte da metraxe. Mais Benjamin Button non é unha obra sinxela e exultante, desas que deixan bo corpo, e quizais por iso os académicos acaben optando polo romanticismo adolescente e a caduca modernidade de Slumdog millionaire, cunha estética que remite a Cidade de Deus e unha concepción perralleira do multiculturalismo. O cinema de verdade está aí fóra, para quen o queira ir buscar.

Martin Pawley. Publicado o sábado 17 de xaneiro en Nós, suplemento de cultura do Xornal de Galicia

Dous cineastas do noso tempo

“Quen sinta necesidade de facer filmes pode facelos. Fará todos os sacrificios que precise para iso, para que esa necesidade non se volva na súa contra. Se non os fai é porque pode que non precise facelos, que non lle dea máis voltas. Que se acepte. Non hai escusas para non facer filmes, de ningún tipo”. Con esa resposta pechaba Oliver Laxe (París, 1982) a entrevista que hai uns meses lle fixo Xurxo González; unha frase que vale de autopoética e define ben a maneira de pensar e actuar do cineasta galego que máis alegrías nos ha de dar no futuro.

Tiven noticia del ao final do verán de 2007 grazas a unha conversa telefónica con Manolo González, o director da Axencia Audiovisual Galega. Preguntoume se o coñecía, supoño que polo feito de eu tamén ser coruñés, e faloume dunha película que Oliver estivera a rodar nos Ancares con cámaras de 16 mm. Foi nesa altura cando saiu á venta o primeiro pack da serie Cinema de notre temps editado por Intermedio; nun dos DVDs, o que recolle o documental de Chris Marker dedicado a Andrei Tarkovski Un día na vida de Andrei Arsénevich, aparecen como extras dúas pezas súas, Grrr! Nº 7: e as chemineas decidiron escapar, co-dirixida con Enrique Aguilar e que chegara a ser seleccionada no Festival Internacional de Cinema de Xixón, e Grrr! Nº 8: Soa a trompeta, agora vexo outra cara, xa en solitario. Son dúas curtametraxes moi diferentes. En As chemineas... as feridas e os sacrificios cristalizan en imaxes en branco e negro que amosan edificios e guindastres e onde a presenza humana fica reducida á mínima expresión, materiais cos que constrúe unha sinfonía torturada de baleiros e ausencias tan fermosa como desacougante. Rodada un ano despois, Soa unha trompeta... segue a ser un traballo moi austero, “de destapar máscaras e máis máscaras”, mais o seu autor parece terse reconciliado co mundo e consigo mesmo e grazas a iso pode enfrontarse aos rostros con decisión para tratar de recoñecerse na mirada do outro. Cheo de curiosidade despois de ver os dous filmes procurei información na rede sobre Oliver Laxe e os resultados non fixeron máis que aumentar o misterio: boa parte das referencias atopadas daquela aludían ao seu pasado traballo como modelo de pasarela. Cineasta experimental e modelo, unha combinación insólita, case un binomio fantástico, como diría Gianni Rodari.

París #1

Non volvín acordarme del até o mes de xullo, coa celebración en Goián e Vila Nova de Cerveira da primeira -e agardo que non única- edición dun certame modélico e audaz, o Filminho. Eu formaba parte do xurado e en competición estaba París #1, a súa nova película. Acabou levando o Grande Premio, non sen esforzo: foi cousa de José Manuel Sande e máis miña, que actuamos como valedores dunha obra que non todos parecían aprezar. Foi unha decisión xusta. Oliver asumiu o risco de preguntarse que é Galiza e a súa elocuente resposta foi unha alfaia que sitúa o audiovisual de noso en pé de igualdade co mellor cinema contemporáneo. En París #1 o hermetismo das súas fitas anteriores desaparece para dar paso a unha verdadeira exaltación do pracer de mirar e escoitar. Nun proceso coidado de depuración a ollada do director aproxímase á dun neno marabillado pola visión dos animais, presentes en escenas cuxa frescura evoca o slapstick, ou polo paso dun helicóptero, que exemplifica a súa fascinación polos obxectos que voan. A rodaxe dun filme en Ourense, os ritos máxico-relixiosos vencellados coas pedras en Muxía, unha poxa e unha cacería son algunhas das imaxes que recolle nun paseo polo país que quere ser decididamente sentimental antes que etnográfico e cuxa suma conforma un abraiante caleidoscopio no que hai sitio para a alegría e para a crueldade, para a vida e para a morte.

Despois da proxección de París #1 en Goián houbo un pequeno coloquio que non funcionou demasiado ben. Oliver intimida pola súa seguridade e rigor reflexivo e de lonxe pode parecer innecesariamente fachendoso. Mellora nas distancias curtas, cando descobres que na súa actitude non hai impostura. Levo falado moito con Oliver tralo Filminho; conversas longas case sempre en bares do barrio que compartimos, esa clase de tascas cuxa antigüidade podemos estimar contando as raias que teñen os vasos. Cervexa a cervexa a admiración derivou en amizade, alimentada logo a forza de correos electrónicos de dimensión crecente nos que se debullan proxectos de futuro. Teño a certeza de que lle sobra capacidade para incorporarse acó ou aló a unha industria na que xente con bastante menos talento está producindo filmes a un ritmo vertixinoso, e por iso me sorprende que podendo acceder ao cinema por unha vía máis rápida elixira facer tan só as cousas que lle pareceron necesarias, as que necesitou contar. Que escollese o traxecto longo e tortuoso. O menos convencional e o máis libre, e quizais tamén o máis satisfactorio por ser “o seu”, o que lle permite facer o que quere, ou polo menos intentalo. Iso é algo polo que debe sentirse orgulloso. Con naturalidade, sen darlle máis transcendencia da necesaria; simplemente orgulloso de filmar o que quere filmar, asumindo as dificultades e as pedras no camiño coa teimosía propia dun personaxe de Werner Herzog. Mesmo vivindo en precario se for preciso, como lle aconteceu ao chegar a Tánxer, a actual residencia deste autor errante cuxa aínda curta vida vai asociada xa a outras catro cidades, París, A Coruña, Barcelona e Londres. Leva dous anos traballando nun obradoiro de creación cinematográfica para nenos en situación de exclusión social que leva por nome Dao byed, “Luz branca”, o nome co que os cativos decidiron bautizar o proxector. A fascinante experiencia váinola contando nun blog, e como resultado dela fará en 2009 unha longametraxe documental. Hai outra longametraxe máis que lle ronda a cabeza, un traballo de sofisticada estrutura que explora o relato convencional, a poesía e a representación fuxindo sempre do manierismo inútil para ir na procura desa honestidade humanista que caracteriza aos grandes cineastas actuais, de Béla Tarr a Pedro Costa. El pode.

* * * * *

No exemplar de xaneiro da revista Cahiers du Cinéma. España aparece un informe sobre as curtametraxes feitas en España no 2008. Entre os documentais, Gonzalo de Pedro salienta París #1; Carlos Reviriego ocúpase dos traballos de ficción e o primeiro que cita, e ademais de xeito moi eloxioso, é O cazador de Ángel Santos (Marín, 1976), calificada de “rareza excepcional”. “O cazador”, afirma Carlos, “ábrese en canal e pon ao descuberto o entramado dunha adaptación á pantalla do relato homónimo de Chéjov, desde a súa lectura á súa representación, nun sobrio exercicio de invención creativa que baixo a súa aparente simplicidade agacha varias capas de lectura”, para proseguir dicindo que “esta pequena xoia atrapa as fases de transformación dunha historia desde que é papel até que é imaxe”. Levei unha grande alegría ao ler estas palabras, tanto por Ángel Santos, a quen hoxe teño por amigo, coma por min mesmo, polo moito que levo discutido e defendido a súa maxistral curta diante de xente que non soubo ver os seus méritos, ou que sinxelamente non sabe ver. O bo oficio Ángel xa o demostrara anos atrás cunha curta deliciosa, Setembro (Os amores novos), reveladora do seu gusto polo cinema francés en xeral e por Eric Rohmer en particular; mais os vinte e cinco minutos de O cazador supoñen un extraordinario salto adiante pola súa intelixente reflexión sobre o proceso de adaptación literaria, construída en tres bloques ben diferenciados que deslumbran co seu rigoroso formalismo e a súa admirábel contención e sutileza, adxectivos que valen igualmente para describir a actuación da formidábel parella protagonista, Marta Pazos e Lois Soaxe. Dixen nalgures que O cazador era a mellor película de ficción xamais feita en Galiza; non opinan o mesmo os responsábeis dos diversos certames de cinema que a rexeitaron. Por desgraza para eles non é o alento da xenialidade a única cousa que Ángel e Oliver teñen en común: tamén coinciden no desinterese e nalgún caso o desprezo expreso que pola súa obra amosan certos festivais cuxa cegueira acabará por ser lendaria.

Martin Pawley. Publicado o sábado 3 de xaneiro de 2009 en Nós, suplemento de cultura do Xornal de Galicia