A prize for the new cinema that is being made in Galicia

Palabras de Lois Patiño ao recoller na Piazza Grande o premio ao mellor director emerxente no Festival del Film de Locarno.

Lois Patiño, "premio per il miglior regista emergente" en #Locarno66

O Festival del Film de Locarno deu a coñecer na noite do sábado 17 de agosto o palmarés da súa edición número 66. Na sección Cineasti del Presente o xurado composto polo cineastas Hartmut Bitomsky (Alemaña), Daniele Gaglianone (Italia) e Nicolás Pereda (México), a programadora Tina Fischer (Dinamarca) e a cantante e compositora Peaches (Canadá), acordou outorgar o “Premio per il miglior regista emergente” a Lois Patiño polo filme galego Costa da Morte, produción de Zeitun Films.

© Festival del film Locarno / Ti-Press / Samuel Golay

O que significa pertencer a un territorio

Texto de Carlo Chatrian, director do Festival del Film de Locarno, sobre o filme de Lois Patiño Costa da Morte. Publicado na revista diaria do festival o sábado 10 de agosto de 2013.

Póster de "Costa da Morte"

Deseño de Marta Cortacans para o filme Costa da Morte de Lois Patiño. Estrea mundial no próximo Festival de Locarno, competición "Cineasti del Presente".

Costa da Morte

O filme de Lois Patiño foi seleccionado para a próxima edición dun dos eventos cinematográficos máis importantes a nivel mundial: o Festival del Film de Locarno. O cinema galego repite participación no certame suízo: se o ano pasado foi Eloy Enciso, co seu Arraianos, agora é Costa da Morte de Lois Patiño o que engrosará a sección Cineasti del Presente. Esta reiteración de presenza galega en dous anos consecutivos non hai que vela como algo usual senón como un feito excepcional que poucas cinematografías teñen posibilidade de acadar. Quero remarcar esta circunstancia para sinalar que a participación de filmes galegos en festivais internacionais é o fenómeno de maior promoción da cultura galega no exterior dos últimos anos.

Non obstante o extraordinario logro de Lois Patiño non é algo que nos colla por sorpresa xa que é desde hai tempo un cineasta do presente. O vigués chegou ao cinema desde o eido da psicoloxía e así se comprenden os seus primeiros filmes documentais da serie Rostros de arena, obras centradas en aspectos psicolóxicos dos seus personaxes e realizadas nun contexto de espreguizamento das fórmulas popularizadas no documental español.

Mais Patiño dá un paso ao fronte e comeza a estudar polo miúdo a ferramenta cinematográfica. Abre unha segunda etapa na que afonda no carácter estético do cinema analizando a alteración dos parámetros espazo-temporais. Nesta etapa máis contemplativa explora a hibridación do cinema con outras artes como a pintura e a fotografía. Isto pódese ver nas distintas curtametraxes que compoñen as series de inspiración deleuzeianas Paisaxe-distancia e Paisaxe-duración.

Este proceso de introspección levouno a una terceira etapa. Abriu o foco. Comezou a poñer en práctica todas as súas procuras en proxectos de maior substancia para impregnarse da psicoloxía da paisaxe, xogar coa súa escala e a do home inmerso nela, nunha sorte de polifonía visual onde se xunta certo panteísmo galego con referentes artísticos do sublime romántico. Comezou coa tentativa de Esliva, que mestura o performático con certa mensaxe ecoloxista. Achégase á chave en Na vibración, coa que é capaz de absorber as forzas telúricas. E atina co obxectivo en Montaña en sombra onde, centrándose nas paisaxes de alta montaña, consegue facer un espectáculo altamente sensorial coas alteracións atmosféricas das cimas nevadas. Esta curtametraxe levouno directamente ao Festival de Roma (alí foi a estrea mundial) e a ser premiado no Festival de Oberhausen e no Fidocs.

Tras dar conta desta traxectoria chea de decisión e conciencia non é estraño que o seu filme máis ambicioso, síntese da súa traxectoria até o momento, Costa da Morte acabe formando parte do concurso dun gran festival internacional. O proxecto nace en 2011 cando Patiño o presentou ás axudas de talento para longametraxes da Xunta de Galicia. Ficou latente durante varios anos, facéndose aos poucos, deixándose contaxiar e contaxiando a outros dos seus traballos que transcorrían en paralelo. Prolongouse no tempo polas distintas etapas de rodaxe nas cales Patiño conviviu e explorou o territorio. A idea era dar conta da paisaxe e da vida dun espazo como é a Costa da Morte nas súas variacións ao longo dun ano. No documental Patiño saca á luz a especial relación que ten o home coa natureza impoñente e avasaladora, nun prisma de secuencias que van decorrendo por medio de relacións visuais ou sonoras. Tamén establece un interesante e nutrinte xogo coa incorporación de diálogos con figuras na distancia. Nestes puntos cobra protagonismo a voz humana que se relaciona co territorio facendo que emerxan pesadelos do pasado, as dificultades do presente e as arelas do futuro.

Xurxo González

Festival de Locarno 2012

Non é esaxerado dicir que o de Locarno é o festival de cinema máis prestixioso e importante entre os competitivos despois dos tres grandes, Cannes, Venecia e Berlín. Ese hipotético cuarto posto só podería disputarllo Rotterdam, mais Locarno gaña por antigüidade: con 65 edicións ás súas costas, só a Biennale pode presumir de máis experiencia. Cun amplo orzamento, camiño dos dez millóns de euros -tres máis có de Donostia-, Locarno xoga a ser ao mesmo tempo un certame cunha clara vocación autoral, que aposta por creadores emerxentes, e un gran acontecemento popular capaz de meter cada noite na Piazza Grande até oito mil persoas que pagan trinta francos por ver as películas e as estrelas (unhas máis que outras) convidadas, entre as que destacaban este ano Alain Delon, Kylie Minogue, Ornella Muti, Charlotte Rampling, Harry Belafonte e Gael García Bernal. En 2011, o festival suízo contabilizou 160 mil espectadores, unha cifra espectacular para unha vila de apenas quince mil habitantes (sesenta mil se contamos o núcleo veciño de Ascona).

Para analizar o papel que tivo e segue a ter Locarno como descubridor de grandes cineastas bastaría citar un único nome: Abbas Kiarostami. O verdadeiro recoñecemento internacional do mestre iraniano iniciouse alí en 1989 cos premios recibidos pola sensacional Onde está a casa do meu amigo?. Uns anos antes era a obra doutro tótem contemporáneo, Béla Tarr, a que se presentaba ao pé do Lago Maggiore, con Almanac of fall e The outsider. O bo ollo vén de vello e leva asociado á historia máis nobre do festival os nomes de Raoul Ruiz, Marco Bellocchio, Glauber Rocha, Edward Yang, Aleksandr Sokurov ou Pedro Costa.

Sirvan estas explicacións para poñer en valor a (histórica) presenza dun director galego, Eloy Enciso (Meira, Lugo, 1975), na selección oficial de Locarno (concurso “Cineastas do Presente”) con Arraianos, nunha edición na que ademais houbo espazo na competición internacional para Polvo do guatemalteco Julio Hernández Cordón, coproducida pola empresa da Coruña Tic-Tac, da que é responsábel Fernanda del Nido. Arraianos, eloxiada por críticos tan respectados coma Robert Koehler, Mark Peranson ou Roger Alan Koza, é un novo fito do cinema feito por creadores do noso país, que grazas a filmes coma este e antes Todos vós sodes capitáns, Vikingland ou La Brecha empeza a ser xa unha marca recoñecíbel con pegada nos principais festivais do mundo. Que aquí están pasando cousas de enorme interese cinematográficamente falando é xa unha evidencia para un gran número de xornalistas especializados e programadores.

O triunfador de Locarno 2012 foi o francés Jean-Claude Brisseau, Pardo d'Oro con La fille de nulle part, feito con pouco máis de sesenta mil euros, o diñeiro que conseguiu polos dereitos de emisión televisiva dunha película anterior. A decisión máis estraña do xurado, presidido por Apichatpong Weerasethakul, foi, porén, a de outorgarlle unha mención especial a un personaxe, a “Candy” que encarna a actriz Cindy Scrash n'A última vez que vi Macau, de João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra da Mata, para a través dela recoñecer a importancia e a coraxe do cinema portugués nun tempo en que as dificultades financeiras serven de escusa para poñerlle barreiras á creación cultural. Estraña é a mención e estraño (e magnífico) é o filme, unha obra de inmensa riqueza que esixe ser pensada devagar. O que en orixe ía ser un documental sobre a colonia portuguesa acabou por transformarse nunha intriga criminal con espírito de serie B por medio das voces en off que outorgan sentido narrativo a unhas imaxes por veces desconcertantes. A última vez... é froito da mestura de dúas memorias, a persoal do codirector Guerra da Mata, que viviu en Macau parte da súa infancia, e a da ficción, o espazo exótico recreado e imaxinado por Josef von Sternberg (Macao, 1952). De aí nace tamén o diálogo coa historia do cinema, o xogo cos xéneros, co “film noir” mais tamén co glamour -necesariamente falso- do golden Hollywood, homenaxeado na fascinante primeira secuencia na que Cindy/Candy fai un playback do You kill me que Jane Russell cantaba no clásico de Sternberg, cunha gaiola con tigres coma insólito fondo. João Pedro e João Rui saltan do serio ao lúdico, móvense permanentemente entre o rexistro naturalista e a fantasía “pulp”, e crean unha ficción sen rostros, misteriosa e inquietante, feita da materia coa que se constrúen os soños.

Fóra do palmarés oficial, mais co consolo do premio FIPRESCI, quedou a gran obra mestra desta edición, Leviathan de Véréna Paravel (coautora, con J. P. Sniadecki, de Foreign parts) e Lucien Castaing-Taylor, o carismático, xeneroso e admirábel director do Film Study Center e o Sensory Etnography Lab da Universidade de Harvard, que visitou Galicia hai dous anos para presentar, no marco da Mostra de Ciencia e Cinema, o fabuloso western documental Sweetgrass, codirixido por Ilisa Barbash. Leviathan manexa gravacións feitas por pescadores da costa de New Bedford: os directores proporcionáronlles unha ducia de pequenas cámaras dixitais e con elas obtiveron perto de dúascentas horas de vídeo que rexistran o seu épico labor cotiá. A montaxe e o tratamento dese material é sublime; as imaxes -abruptas, granulosas, forzadas, violentas, case mareantes- adquiren na pantalla grande unha beleza sobrenatural. Imaxes sobre a auga e por debaixo da auga. O barco, o mar, a noite. A rutina do traballo, durísimo; os homes, os peixes, as gaivotas. Un festín visual e sonoro, unha experiencia hipnótica: o triunfo do expresionismo abstracto na era do hiperrealismo da alta definición.

Martin Pawley. Artigo publicado no número de agosto da revista Tempos Novos.

Arraianos: na procura do tempo

Probablemente resulta retórico incidir no concepto tempo cando se fala dun filme mais á hora de falar de Arraianos, de Eloy Enciso, resulta máis que pertinente. Estamos ante un proxecto onde o feito fílmico ven amolecido, até a exasperación, por unha construción cinematográfica suspendida no tempo, unha circunstancia impensable dentro dos criterios sustentados nas tradicionais lóxicas de produción.

Agora, por fin, o filme verá a luz no Festival de Locarno, na sección “Cineastas do presente”. Mais Arraianos é un proxecto adiado no tempo cuxo xermolo é o encontro de Enciso coa personalidade irredenta de José Manuel Sande, promotor e guionista do filme. O punto de inicio foi adaptar a obra de teatro de Jenaro Marinhas del Valle (1908-1999) que leva por título “O bosque”. Un material de partida que se destilou intentando manter até o final toda a esencia impregnada no seu argumento: unha comunidade que vive nun territorio illado por un bosque á marxe da civilización. Unha proposta waldeniana que vén sendo un trasunto en primeira instancia da singularidade independente do Couto Mixto (grupo de concellos galegos e portugueses na Raia Seca), e, coma pano de fondo, do atraso secular de Galicia.

Eloy Enciso móvese pola antítese de Pic-nic (2008), a súa primeira longametraxe. Se na súa ópera prima decantábase pola superficialidade do tempo dominado pola ociosidade vacacional, en Arraianos procura un tempo intrincado no espazo, un tempo de natureza mítica, que roza niveis de transcendencia. Para chegar a esa comuñón non quedaba outra que deseñar a produción cun equipo técnico reducido que pasase longas estadías no territorio intentando aprisionar o cotiá. A rodaxe plantexouse co obxectivo de trenzar os elementos literarios con secuencias que amosasen o decorrer da vida. Mais o traballo efectivo veu a posteriori, na montaxe, onde Enciso equilibra maxistralmente as dúas partes sen friccións, dunha maneira orgánica e fluida.

A aportación literaria enxerga elementos ficcionais por medio dunha posta en escena distanciada cara o espectador, mais solemne e directa, con claros referentes ás prácticas “non-reconciliadas” propias de Jaen-Marie Straub e Danièle Huilliet. Os actores son non profesionais e móvense nun rexistro declamativo e hierático conscientemente teatral que arrastra a artificialidade da proposta. Mais Enciso vai un paso máis alá e descende na xenealoxía. En Arraianos vemos un grupo de homes que ve condicionada a súa existencia pola natureza que, a igual que na obra teatral, está sempre presente implementando unha ampla dose de mensaxe ecoloxista. Podemos dicir que o lene fío de ficción que sostén o filme parece sacado dun western: a chegada dun home estraño, Baqueano, altera a vida da comunidade con ínfulas de cambio mais tras o fracaso da proposta o tempo leva todo á normalidade, a como era o “principio do mundo”.

As secuencias condénsanse coma cristais que conxugan a ficción co documental. O desenvolvemento do filme encadea secuencias que insisten no ritual: oficios, ceremonias relixiosas, tradicións, cancións, oralidade... E todo isto dentro dun marco paisaxístico abraiante engraxado polo cíclico das estacións. O home emerxe intentando dobregar inútilmente a natureza sabedor de que a constancia das súas actuacións ficará na cinza das lembranzas, nas fotografías esvaídas e nas engurras das facianas. O tempo destrutor imponse como a máxima das premisas, é a condición inmediata da nosa alma mais tamén de todos os fenómenos externos que nos envolven. O home sublímase, dáse conta da fraxilidade da súa existencia enfrontándose ao infinito da natureza.

Eloy Enciso comparte as mesmas dúbidas sobre a utopía do progreso dos protagonistas da ficción e tras o crematístico da proposta narrativa o filme sucumbe e volve imperar o documental, volve o ritmo da vida. E é aquí o triunfo de Arraianos, o tempo comeza a funcionar cando unha forma de representación deixa sitio á outra.

Xurxo González

Un cineasta na capa do Público

O xornal portugués Público dedica hoxe boa parte da súa capa a destacar a presenza de directores portugueses en diferentes festivais internacionais [1]. Para ilustrar a información de apertura do suplemento Ípsilon emprega unha foto do amigo Gonçalo Tocha, de quen levo falando ben dende que o descubrín no Indielisboa 2007 co magnífico Balaou. Hoxe o bo do Gonçalo presenta en Locarno unha longametraxe de intencións monumentais da que puiden ver hai uns meses un moi estimulante adianto: É na Terra Não É Na Lua, un achegamento "total" á máis pequena das illas do arquipiélago dos Açores, a do Corvo. Outro amigo, o gran Francisco Ferreira, escribiu sobre o filme na revista Expresso; déixolles a seguir as dúas páxinas do artigo: 1 e 2

Alégrome ben do éxito dos cineastas que admiro, e máis aínda de que haxa xornais que saben darlle á creación cultural, e en particular a cinematográfica, o espazo que merece. Unha portada coma esta do Público en Galicia é absolutamente impensábel.

[1] Gonçalo Tocha en Locarno con É na Terra..., Teresa Villaverde en Venecia-Orizzonti con Cisne, João Canijo en Donostia con Sangue do meu sangue, Gabriel Abrantes en Locarno con Liberdade (co-dirixida por Benjamim Crotty) e en Venecia con Palácios de pena (co-dirixida por Daniel Schmidt), João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra da Mata con Alvorada vermelha en Locarno, e Joaquim Sapinho en Toronto con Deste Lado da Ressurreição.