Arraianos: na procura do tempo

Probablemente resulta retórico incidir no concepto tempo cando se fala dun filme mais á hora de falar de Arraianos, de Eloy Enciso, resulta máis que pertinente. Estamos ante un proxecto onde o feito fílmico ven amolecido, até a exasperación, por unha construción cinematográfica suspendida no tempo, unha circunstancia impensable dentro dos criterios sustentados nas tradicionais lóxicas de produción.

Agora, por fin, o filme verá a luz no Festival de Locarno, na sección “Cineastas do presente”. Mais Arraianos é un proxecto adiado no tempo cuxo xermolo é o encontro de Enciso coa personalidade irredenta de José Manuel Sande, promotor e guionista do filme. O punto de inicio foi adaptar a obra de teatro de Jenaro Marinhas del Valle (1908-1999) que leva por título “O bosque”. Un material de partida que se destilou intentando manter até o final toda a esencia impregnada no seu argumento: unha comunidade que vive nun territorio illado por un bosque á marxe da civilización. Unha proposta waldeniana que vén sendo un trasunto en primeira instancia da singularidade independente do Couto Mixto (grupo de concellos galegos e portugueses na Raia Seca), e, coma pano de fondo, do atraso secular de Galicia.

Eloy Enciso móvese pola antítese de Pic-nic (2008), a súa primeira longametraxe. Se na súa ópera prima decantábase pola superficialidade do tempo dominado pola ociosidade vacacional, en Arraianos procura un tempo intrincado no espazo, un tempo de natureza mítica, que roza niveis de transcendencia. Para chegar a esa comuñón non quedaba outra que deseñar a produción cun equipo técnico reducido que pasase longas estadías no territorio intentando aprisionar o cotiá. A rodaxe plantexouse co obxectivo de trenzar os elementos literarios con secuencias que amosasen o decorrer da vida. Mais o traballo efectivo veu a posteriori, na montaxe, onde Enciso equilibra maxistralmente as dúas partes sen friccións, dunha maneira orgánica e fluida.

A aportación literaria enxerga elementos ficcionais por medio dunha posta en escena distanciada cara o espectador, mais solemne e directa, con claros referentes ás prácticas “non-reconciliadas” propias de Jaen-Marie Straub e Danièle Huilliet. Os actores son non profesionais e móvense nun rexistro declamativo e hierático conscientemente teatral que arrastra a artificialidade da proposta. Mais Enciso vai un paso máis alá e descende na xenealoxía. En Arraianos vemos un grupo de homes que ve condicionada a súa existencia pola natureza que, a igual que na obra teatral, está sempre presente implementando unha ampla dose de mensaxe ecoloxista. Podemos dicir que o lene fío de ficción que sostén o filme parece sacado dun western: a chegada dun home estraño, Baqueano, altera a vida da comunidade con ínfulas de cambio mais tras o fracaso da proposta o tempo leva todo á normalidade, a como era o “principio do mundo”.

As secuencias condénsanse coma cristais que conxugan a ficción co documental. O desenvolvemento do filme encadea secuencias que insisten no ritual: oficios, ceremonias relixiosas, tradicións, cancións, oralidade... E todo isto dentro dun marco paisaxístico abraiante engraxado polo cíclico das estacións. O home emerxe intentando dobregar inútilmente a natureza sabedor de que a constancia das súas actuacións ficará na cinza das lembranzas, nas fotografías esvaídas e nas engurras das facianas. O tempo destrutor imponse como a máxima das premisas, é a condición inmediata da nosa alma mais tamén de todos os fenómenos externos que nos envolven. O home sublímase, dáse conta da fraxilidade da súa existencia enfrontándose ao infinito da natureza.

Eloy Enciso comparte as mesmas dúbidas sobre a utopía do progreso dos protagonistas da ficción e tras o crematístico da proposta narrativa o filme sucumbe e volve imperar o documental, volve o ritmo da vida. E é aquí o triunfo de Arraianos, o tempo comeza a funcionar cando unha forma de representación deixa sitio á outra.

Xurxo González