Figura icónica representativa do século XX e auténtica metáfora das prácticas artísticas e socioculturais de toda unha época, Andy Warhol (1928-1987) foi dono dunha prolífica e concentrada obra fílmica que cubriu con intensidade uns poucos anos –entre 1963 e 1968- para logo, atravesado polo momento simbólico e abrupto en que é gravemente ferido pola activista Valerie Solanas, abandoar este ámbito de creación. Se con posterioridade só dirixe Blue movie (Fuck), para moitos existe unha continuación do seu traballo na perspectiva e modos narrativos do seu patrocinado Paul Morrissey. Pero tal e como afirma Jonas Mekas, Warhol devén en produtor de títulos moi lonxe dos seus obxectivos e intereses, desmitificacións ou curiosidades sazonadas pola troupe caótica que conformaba “The Factory” que se deslizan polas lindes do xogo sobre códigos xenéricos tradicionais, unha proposta sen embargo mellor coñecida polo público e por boa parte das eséxeses ou estudos especializados.
O limitado coñecemento do cine de Warhol, marcado por apresurados ou inexistentes visionados –feito hoxe atenuado polas edicións videográficas-, a letanía repetitiva sobre obras apenas entrevistas como Empire, Eat ou Chelsea girls, así como a escasa bibliografía solvente elaborada sobre a súa obra filmica, son os puntos de partida sobre os que se traza a radical proposta que establece Alberte Pagán no libro A mirada impasíbel. Experto en cinema experimental, avalado por publicacións anteriores (Introducción aos clásicos do cinema experimental, 1999; Imaxes do soño en liberdade. O cinema de Eugenio Granell, 2003), firmante de suxestivos artigos (memorable o incluido no volume Dentro y fuera de Hollywood), Pagán é á vez un destacado cineasta, autor de obras como Os Waslala (2005), curta impregnada de elementos materialistas, e a lúcida aposta da longametraxe Bs. As. (2006), presente en prestixiosos festivais e pola que se filtra un elaborado esforzo que obtén significacións valiosas de termos como identidade ou non-lugar.
Cando Eduardo Arroyo, Gilles Aillaud e Antonin Recalcati perpetran en 1965 o célebre asasinato pictórico de Duchamp Vivre et laisser mourir, ou la fin tragique de Marcel Duchamp, no cadro, un dos admiradores que aparece amortallando o cadáver de Duchamp é Warhol. Duchamp, protagonista dun dos seus retratos (Screen tests), atribuía a Warhol un interese conceptual. Pagán amplía esa dimensión sitúando o insólito (e esencial) da súa aproximación nunha premisa: o estudo da materia artística (fílmica) se antepón ás interpretacións de raíces conceptuais habituais nos achegamentos ao autor. O libro sinala ademais a incidencia sociocultural e artística do cine de Warhol, os ascendentes, fontes, estruturas, épocas e estilos (hai varios Warhol), de modo que a precisión e exhaustividade na análise de películas concretas permiten con claridade e afán divulgativo observar os achádegos e elementos que se van introducindo no seu cine.
A escisión que se establece na filmografía de Warhol organiza o texto de modo elocuente: o corte se produce a través de compoñentes formais, estratexias da singular escritura fílmica do artista estadounidense que descartan criterios cronolóxicos e facilitan unha comprensión por fases da súa traxectoria. Nesta primeira das dúas partes previstas estuda a articulación significante do autor nos títulos onde a “mirada impasíbel” se amosa como decisión expresiva: o cuestionamento de toda representación tradicional; a planificación estática; as unidades de duración (a bobina) e o propio concepto de duración como elemento que articula a proposta (Empire, Sleep); a vindicación de encadres fermosos, ben elaborados e coidados; o rigor por enriba do aparente azar ou determinismo; o serialismo e a repetición (en paralelo á súa labor pictórica); a fisicidade palpable como resultado; o potencial das dimensións espacio-temporais.
A inserción da obra de Warhol nun momento histórico, os anos 60-70, no que evolucionan obras extremas tan versátiles como as de Snow, Mekas, Conner, Le Grice, Jacobs ou Brackhage, lonxe de servir de refuxio contextual ou histórico, permite resaltar a súa singularidade e riqueza visual. A progresión do seu produtivo arsenal de recursos, baseada na investigación, a renovación e evolución do tecido expresivo nun proceso semellante ao da propia Historia do cine, cun proveito in crescendo da montaxe que o afasta progresivamente do modelo de representación primitivo, aparece como orixe de prácticas materialistas e estruturais, mesmo anticipa o cine de xentes como Frampton ou parte da produción do austriaco Peter Kubelka.
Cheo de paixón e erudición, eficaz, instructivo, moi próximo ao lector interesado, o estudo aparece publicado por Edicións Positivas, selo independente que ten editado títulos de estirpe fílmica (Bresson, Pasolini) e avala a futura segunda parte da análise de Pagán, esa “mirada inqueda” de Warhol froito da madurez expresiva pola que aflorará un cine máis aberto e dinámico, preto en ocasións do relato narrativo e que virá a pechar esta satisfactoria recuperación do Warhol cineasta revolucionario.
José Manuel Sande. Crítica do libro "A mirada impasíbel. As películas de Andy Warhol. Primeira parte", editado por Positivas en 2007.
AS PELÍCULAS DE ANDY WARHOL, PRIMEIRA PARTE: UNHA CERTA MIRADA
ResponderEliminarAndy Warhol botouse a facer cinema en 1963, uns meses despois da súa primeira exposición individual como pintor na que causaron sensación as súas latas de sopa Campbell. O paso ao celuloide non foi en ningún caso un simple capricho de artista cotizado: entregouse á realización de películas con verdadeira paixón até o punto de producir centos delas en só seis anos. Acadou unha destacada sona como creador experimental e mesmo chegou a anunciar o abandono da pintura en favor dos filmes, que xulgaba "máis emocionantes". O intento de asasinato por parte de Valerie Solanas acabou definitivamente co seu entusiasmo; despois dese traumático episodio limitouse a dirixir "Blue movie" e a apoiar a produción das que rodou Paul Morrisey con Joe Dallesandro como protagonista, que por seren máis convencionais e comerciais gozaron dunha moi superior difusión. É unha crenza xeralizada que a pegada do xenio nesas pezas é relevante, pero non é tal; a dicir de Jonas Mekas son de feito "unha boa ilustración do que non é Andy Warhol". A confusión veu apoiada pola imposibilidade de acceder á filmografía xenuinamente warholiana durante varias décadas, primeiro por vontade do autor, que decidiu retiralas da distribución a comezos dos setenta, e logo, despois da súa morte, polas típicas leas entre herdeiros.
As dificultades reais para ver as películas de Warhol, feito ao que non son alleas as peculiares características dalgunhas delas (nomeadamente a súa duración, que se estende até as oito horas no caso de "Empire"), explican tamén o grande número de erros que se repiten unha e outra vez nos textos que examinan a súa obra. Erros que son desmontados e aclarados neste rigoroso libro de Alberte Pagán, que evita falar por boca doutros e parte da análise directa dos filmes. Posto que non existe un catálogo completo do cinema de Warhol e que hai aínda infinidade de fitas inéditas, o traballo de Pagán non pretende ser enciclopédico e asume con honestidade o carácter parcial do seu esforzo, cuxo interese e valor ultrapasa en calquera caso o ámbito galego.
Alberte establece unha clasificación esencial na traxectoria do cineasta: un conxunto de filmes iniciais resoltos mediante planos fixos, en contraposición a aqueles posteriores nos que Warhol optará por desprazar a cámara e facer panorámicas, varridos e desenfoques. "A mirada impasíbel" ocúpase desta primeira fase; a outra será revisada nunha próxima entrega que levará por título "A mirada inqueda". O Warhol da cámara estática é un home de ollada fría e entomolóxica, "cruel na súa crueza"; alguén que se deixa levar pola contemplación agradecida dos seus personaxes, mesmo cando o personaxe é un edificio. En palabras de Pagán, "o estatismo devén esteticismo", e deriva nun exquisito coidado na maneira de iluminar e de compoñer os planos que non se reproducirá coa mesma intensidade nos traballos con cámara en movemento. E é que se hai un rasgo que caracteriza A mirada impasíbel é o convencimento co que o autor reivindica o valor estético destas películas. Fronte á súa caracterización tradicional como "obras conceptuais", máis interesantes cando se fala delas que cando se ven -idea exposta polo propio Warhol- Alberte Pagán defende a súa beleza plástica, a sofisticación pictórica dos encadres e a precisión no manexo da luz e os seus sutís cambios; a calidade como retratista que reflicten os numerosísimos "screen tests" e mesmo o sofisticado traballo de montaxe que hai detrás dunha obra como "Sleep", descrita polo común como un puro plano de cinco horas dun home durmindo. Non é preciso que o lector comparta os postulados de Alberte, ou que fique convencido polos seus argumentos, para recoñecer a extraordinaria valía do seu libro, especialmente importante polo que ten de inusual nunha industria cultural como a nosa.
(Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, suplemento de libros da revista TEMPOS NOVOS, nº 3, verán 2007)