Centenario de Julio Cortázar: retos fílmicos

Julio Cortázar (1914-1984), autor de excelentes libros de relatos breves como Bestiario (1951) ou Final del juego (1956), adquire madurez narrativa cos maxistrais contos de Las armas secretas (1958). Acada sona internacional con obras da relevancia (e natureza lúdica) de Historias de cronopios y famas (1962), apoteose do absurdo existencial e histórica loa do humor e a subversión como puntais da civilización e, sobre todo, a novela de efluvios vangardistas Rayuela (1963), dotada dun esqueleto complexo, rotundas preocupacións lingüísticas e estruturais e varias criaturas inesquecibles (La Maga, Oliveira, Morelli). O cine, en primeiro lugar arxentino (Antín, Wilenski), comeza a preocuparse polos seus relatos de ton fantástico, os seus xogos coa noción temporal, os seus modelos de narración abertos e posuidores de insólitas doses de estrañamento. Colabora no seu único guión -mentres Buñuel desiste no intento de traspoñer o relato Las ménades-, xunto ao director arxentino Manuel Antín, autor de ata tres versións sobre a súa obra, en Circe (1963).

Próximo a un surrealismo estimulante, sempre asentado en París, tradutor de Poe e admirador de Jarry, glosado por literatos de valía (Benedetti, Lezama Lima, Vargas Llosa, Fuentes, Yurkievich ou Sarduy), buscador imaxinativo, Cortázar escribe a prodixiosa miscelánea depredadora de toda solemnidade La vuelta al día en 80 mundos (1967) –auténtico modus vivendi e declaración de principios existencial onde a literatura por unha vez non é máis sagrada que o jazz e o boxeo-, seguida dunha incitación a reestruturar tanto a realidade como a súa representación e a obra artística que se nos ofrece en 62. Modelo para armar (1968), recuperación dunhas notas inconclusas saídas dun capítulo (o 62) de Rayuela. Tempos de sensata e necesaria ruptura, nos estertores da modernidade dos anos 60, Antonioni (Blow Up), Godard (Weekend) e Antín (La cifra impar; Intimidad de los parques) dan boa conta de inspirados textos. E Cortázar continúa a súa produción de relatos, mesturando agudos retratos psicolóxicos, mergullos no fantástico cotián e abominable, metanarración e intertextualidade cunha crecente afinidade coa militancia política que o leva a publicar El libro de Manuel (1973), libro clave que o achega aos destinos dos máis desfavorecidos, o distancia dalgúns compañeiros de xeración -entendidos para sempre como cortesáns progresivamente pasivos e acomodaticios-, ao tempo que xera simpatías e seguidores por todas as partes. Defensor de causas deslixitimadas polos poderes do capitalismo, sempre á procura de revitalizar as súas publicacións, o seu último libro de relatos data de 1983, Deshoras.

Tras a súa morte, non cesan as aproximacións fílmicas ao seu perfil e documentais vibrantes como Cortázar (1994) ou Cortázar: Apuntes para un documental (2002) e Paris-Marseille (2004), conviven con versións dos seus relatos presentadas de modo parcial (La vida secreta de las palabras) ou como agudas variables (Sinfín), como prolongacións simbólicas (Furia), ás veces a modo de artiluxio metalingüístico (Jogo subterráneo), contendo peripecias biográficas (Diario para un cuento) e amosando a súa universalidade, chegando ata Galicia nun dos traballos fundacionais do cinema longo en 35 milímetros (Urxa, 1989). Toda esta disparidade esixe unha coda: os compoñentes fantásticos e marabillosos impóñense neste conxunto de adaptacións, como ben lembra o escritor cinematográfico arxentino Javier Porta Fouz, á produción cronopia e máis humorística, só captada fugazmente neste corpus de títulos. Unha circunstancia que estimula e renova constantemente as posibilidades de trasladar a súa obra advertindo a un tempo dos riscos de tamaño desafío.

José Manuel Sande