As imaxes da vangarda

Que teñen en común os cineastas Stephen Dwoskin, David Lean, Hans-Jurgen Syberberg, Adolfo Arrieta, Werner Schroeter, Eric Rohmer, Wim Wenders ou Rainer Werner Fassbinder? A curiosidade e solidez intelectual de Lois Pereiro, a súa predilección por obras rupturistas ou plurais, suxerentes e persoais, por suxeitos radicais e vocacións periféricas, permite asociar esta serie de nomes. A aparición de referencias fílmicas na súa escrita observa unha creba coa relación clásica mantida por tantos literatos cara ao cine, u­nha exploración pola veta creativa onde filmes visionarios, cazadores de sensacións, imaxes convulsas, lúdicos divertimentos –a atracción tecnolóxica e James Bond–, sabias estilizacións, contos cheos de vida, dor ou mágoa, amosan as pelexas polo sublime. Home do seu tempo na procura de coñecemento, o singular sincretismo de gustos, a excepcional escolma, a erudición, a ironía incisiva, levan á perda do horror vacuo por relatos non prosaicos, anticipación do derrubo moderno da teoría dos xéneros. O cine memorable non é un derivado estrito da novela e do teatro.

O mozo subscrito a Fotogramas e FilmGuía que sabía películas de memoria –ás veces sen velas, pisadas da precariedade cultural que el e os seus virían a destronar– concentra e deixa alusións, presenzas, citas, símiles, intercambios, efluvios fílmicos de época. Polos diversos textos e recordos pululan The Big Sleep, El tren de las 3.10, o toque Lubitsch, a ducha de Psicosis, Catherine Deneuve, Deborah Kerr, Nicholas Ray, os “ionquis avariados” e Pánico en Needle Park (1971), a néboa morfontina de El quinteto de la muerte, o cru e o humorístico en La noche del cazador, o Woody Allen de Hannah y sus hermanas –sublimación amable da filiación de Lois ás relacións humanas, como Rohmer –o tributo á súa unitaria produción forma o poema “XXIV (Comedias e proverbios ou un conto moral)” de Poesía última de amor e enfermidade, e desde a face amarga, Bergman e Fassbinder–, Pulp fiction, os Coen, Rosa Von Praunheim – “Rosa intransixente co poder”, en Loia–, La sal de la tierra, o cine negro, o expresionismo, Alemaña, o cartel de Cabeza borradora, as conexións cine-literatura en San Francisco, ciudad desnuda e ata unha visión (posible) de Greta Garbo paseando por París.

Porén, as súas estadías en Madrid, coincidentes co fluxo liberador de imaxes da transición a través da entrada en España de títulos esixentes antes vedados, serán as que lle sirvan tanto de iniciación como de sutil influxo. As visitas á entón Filmoteca Nacional, entre 1975 e 1981, facilitan unha visión ampla do cine que se fai (e fixera) no mundo, con ciclos sobre Garrel, Akerman, Eustache, Dreyer, Hitchcock, Kramer, Lang, Hanoun, Portabella, Oliveira, irmáns Marx, Renoir, Murnau, Ozu, Rossellini, Ruiz, Rohmer, Ophuls, Berlanga, von Sternberg, Wiseman, Sirk ou Duras.

Seducido por un cineasta independente, Stephen Dwoskin (Nova York, 1939), director do que a filmoteca celebra oito sesións –coa súa presenza en decembro de 1976–, o paralelismo que se traza coa posterior figura doente do propio Lois –Dwoskin exiliado en Europa, aqueixado desde cativo de poliomielite– ten a súa consagración no paroxismo magnético do filme de culto Dyn Amo (1972), ao que Pereiro dedica o poema “Dyn-Amo I Steve Dwoskin” (Loia, número 3), peza que crece e orixina “Dyan-Amo e Steve Dwoskin aos 30 anos” (Poemas 1981/1991). Non deixa de sorprender a fascinación que desprenden as súas imaxes, longas variacións sobre o strip-tease feminino nun escenario único que remata, coa tortura como epicentro, en pavoroso tableaux autoconsciente, peep show musicado, auténtica subversión das procuras do cine pornográfico e da submisión teatral. A serialidade, os efectos de representación, a perturbación da brutalidade masculina, a busca de ritmos e impresións, o emprego dun son cativador constrúen un crescendo narrativo de deliberada ambigüidade, xerme dun horror sensitivo –imperceptible, interminable– carente de verbo, relato de atmosfera e texturas que alcanza “coa única forza das súas propias mans / e o poder que posúe quen descobre a verdade”.

A Wenders, emblema da conciencia interior cos seus “xestos e pausas sublimes”, tribútalle outro poema, “¿Quen?” (Poesía 1981/1991). Breve encuentro (1945) de David Lean, dá lugar a outra asociación, “IV (Breve encontro)” (Poesía última de amor e enfermidade). O clásico británico comparte a paixón de Pereiro “polas idas e vidas dos que viaxan”, os ferrocarrís e o amor, a fugacidade, a incomunicación e a fuxida dos afectos.

Tradutor para a TVG, autor do guión ¿Qué é Galicia?, actor na videocreación Valle de lágrimas (1986), Pereiro pasa agora a suxeito fílmico póstumo. No ano 2008 puiden ver un proxecto –avanzado– de película sobre el, Contra a morte. Elaborado por Alexandre Cancelo e Iago Martínez, unha comisión de axudas valoraría de xeito laudatorio a mestura de metanarración e biopic rupturista contidas, embrión dunha estirpe de traballos culturais inexistente nun lugar onde ficción e non ficción seguen escindidas. Meses despois, o Día das Letras Galegas de 2009, un acto na Casa das Atochas consentiu entrever os primeiros e estimulantes resultados.

Os autores comezaran unha viaxe sen retorno na procura de Lois Pereiro e o proxecto xa semellaba o que ía ser: a morte da biografía tradicional, cantiga de escarnio e informe de danos, sensata síntese dos restos dun naufraxio, o mundo de descubertas e transgresións que desmonta a progresía oficial. Traslucindo preocupacións e desexos comúns de modo fluído, emotivo, tamén catártico, comunícase a sabedoría aferrada á vida que infundía Pereiro.

A inserción do proceso de construción enriquece o resultado. Non hai espello deformante, desprende autenticidade –as pezas performativas intégranse: cadran vangarda sonora e poesía–, e os entrevistados reciben un tratamento respectuoso. O equilibrio necesario para un robusto biopic, mestura de retrato individual, contextos e dispositivo formal, aparece conseguido. As primeiras verbas de Pereiro, en Berlín, resultan estarrecedoras, ese “Que a vida non me sorprende xamais desprevenido, calado e neutral” obtén o clímax do filme. A versión que alcancei a ver resulta depurada, intensa, coa incorporación pertinente dun vídeo de Lois (A elocuencia dos cemiterios, 1987) na necrópole de San Amaro. É a única imaxe súa e posúe evocación, misterio, nada espectral senón vitalista, o que enlaza co seu legado.

Non remata aquí a historia. O filme colectivo en proceso sobre a Casa das Atochas contén un segmento Pereiro; Xurxo Souto e Fran Amil veñen de realizar outro. En tempos de crimes económicos, celebración da morte e pornografía emocional, a pantasma da lucidez resucita con forza, volve para artellar unha rebeldía definitiva, revolución viva ou confrontación sen fin. Contra a morte.

José Manuel Sande. Publicado no suplemento dominical Contexto do Xornal de Galicia, 15 de maio de 2011