A herdanza da Shoah

O holocausto é unha ferida imposíbel de curar con consecuencias políticas e sociais no presente. Theodor Adorno sentenciou que non se podía facer poesía despois de Auschwitz. Un poeta, o arxentino Juan Gelman, completou a frase engadindo un decisivo “como antes”: o que non se pode é facer poesía igual que se non tivese acontecido nada. Máis adiante Gelman rectificou as súas propias palabras: non hai, dixo, un antes e un despois de Auschwitz, nin de Hiroshima ou Nagasaki, nin do xenocidio arxentino, senón que estamos condenados a vivir no “durante”, nun continuo de matanzas que se repiten aquí e acolá. Dun xeito ou doutro a pregunta a responder é a mesma: cal debe ser o papel da arte diante desa ferida? Como tratar uns feitos que poñen en cuestión a propia condición humana? Coordinado por Ángel Quintana, o seminario A herdanza da Shoah. A propósito de “La cuestión humana” examinou onte no CGAI da Coruña a pegada que a Alemaña nazi deixou no mundo contemporáneo en tres ámbitos tan decisivos como a linguaxe e as imaxes, coa eterna discusión sobre o que se debe contar e amosar e o que non aboiando sobre todo o debate; e a industria, a partir do atrevido paralelismo entre a dinámica dos campos de exterminio e os modelos de produción capitalista que apunta A cuestión humana (La question humaine, 2007) a película dirixida por Nicolas Klotz e escrita por Elizabeth Perceval, cineastas que pasaron toda esta semana na cidade. Un filme excelente e denso que inspirou o seminario e permite tecer conexións entre pasado e presente de gran potencia ideolóxica.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 25 de abril de 2009. Artigo relacionado: Paisaxes tranquilas e campos de exterminio

Paisaxes tranquilas e campos de exterminio

Cando o exército ruso liberou Auschwitz o mundo soubo dun dos maiores masacres cometidos polo home contra o home

Unha multitude avanza pola rúa. Escoitamos o son rítmico e incesante dos seus pasos, as súas pisadas contra o chan, firmes e furiosas, un eco na noite inquietante. Tardaremos aínda uns minutos en saber cara a onde se dirixen. O plano sitúanos na porta dun hospital; entramos nel paseniño, adiantados por homes que chegan con présa armados con paus. Detrás deles vén todo o grupo, unha masa de asaltantes disposta a arrasar con todo. A cámara xira á dereita e adéntrase nun cuarto para nos amosar un espectáculo dantesco, xente a bater nos enfermos, a zoupar neles sen piedade; logo sae e avanza lentamente polo corredor, pudorosa, como se quixera manterse á marxe do espanto de ver un espazo de salvación convertido no escenario dunha traxedia. Mais non é posíbel manterse á marxe. Xa vimos demasiado, xa somos partícipes dun sufrimento que non podemos considerar alleo, que debemos facer noso porque somos humanos, igual que as vítimas, igual tamén que os verdugos. Dous dos asaltantes camiñan polo hospital e achéganse a outra estancia; arrancan con forza unhas cortinas e inmediatamente fican paralizados. Unha música fermosa e morriñenta de Mihaly Vig comeza a soar nese intre e lentamente váisenos desvelando a imaxe que tivo o poder de frear a violencia. É un vello espido, de pé nunha bañeira. Un ancián esmirrado, un corpo famélico e feble, pouco máis que pel pegada aos ósos. A masa detense en bloque e marcha amoucada do hospital. Non fai falla dar ordes, todo o mundo sabe xa que “iso” non o poden facer. Un corpo estragado interpelounos directamente sen necesidade de palabras e fixo evidente a inxustiza cometida.

A secuencia forma parte do filme As harmonías Werckmeister, dirixido por Béla Tarr a partir dun guión escrito por el mesmo en colaboración con László Krasznahorkai, autor da novela na que se basea, Melancolía da resistencia (editada en español por Acantilado). Penso que nesa soa secuencia está contido todo o século XX, un século durante o cal a capacidade humana para a violencia e a destrución acadou insospeitadas cotas de brutalidade e eficacia técnica. Diluída a individualidade dentro dunha masa informe, a compaixón morre esmagada por unha demostración bastarda de poder, mais abrolla de súpeto coa visión dun vellote famélico que nos recorda necesariamente aos detidos nos campos de concentración. É a imaxe do sufrimento extremo, unha icona de dor que fai que se nos acendan todas as alarmas e acabemos por cuestionarnos, coma no título de Primo Levi, se de verdade aquilo será un home.

Cando o exército ruso liberou Auschwitz o mundo soubo dun dos maiores masacres cometidos polo home contra o home. Vimos as fotografías das foxas comúns, das pilas de cadáveres, dos corpos espidos, rapados e tatuados con números; lemos e escoitamos as escalofriantes testemuñas dos supervivintes, que relataron o horror e a humillación permanente que marcaban a vida cotiá dentro dos campos de exterminio, uns lugares onde con abraiante eficiencia e disciplina eran eliminados a diario centos e centos de individuos, executados coa mesma indolente e inmisericorde rutina coa que nos desfacemos das cousas que nos sobran. Dez anos despois do fin da guerra o director Alain Resnais dirixiu un documental definitivo, Nuit et brouillard. Prototipo de filme-ensaio, Noite e néboa abre e en certo sentido esgota todas as posibilidades de tratamento cinematográfico do holocausto: non é posíbel engadir nada ao que deixou dito Resnais. Calquera paisaxe tranquila, avisa, pode ser transformada nun campo de exterminio. O pavillón onde anos despois morrerán amoreados milleiros de seres humanos constrúese igual que se constrúe un hotel ou unha fábrica. Fan falla cartos, ten que haber un arquitecto que faga os planos, albaneis e peóns que levanten os muros e as torres vixía, esas nas que se apostarán militares que de cando en cando se entreterán en disparar sobre os presos famentos. “Unha cullerada menos de sopa é un día menos de vida”, recorda a voz en off, “e moitos están demasiado débiles para defender a súa ración”. Agardan pola morte en calquera sitio, convencidos de que morrer é un mal menor cando non hai nin consolo nin esperanza. Entre os presos agroma tamén a solidariedade; hai intentos de organización e autoxestión, mesmo política, para compartiren o que non teñen e coidaren os uns dos outros. Mais ao final “cada preso parécese ao seguinte”: son “corpos de idade indeterminada que morren cos ollos moi abertos”, coma no filme de Béla Tarr. Carne humana que acabará convertida en xabrón, un símbolo malsán que aínda hoxe nos atormenta.

O xenocidio nazi é un referente universal de atrocidade, un paradigma do mal que induce en nós unha resposta reflexa. Como referente poderoso que é debera ter servido de vacina contra o horror, mais non foi así, evidentemente. Non aprendemos a lección; antes polo contrario, aprendemos a matar máis xente con máis rápidez. Coas bombas atómicas demostramos ser capaces de destruír vilas enteiras en poucos segundos deturpando un coñecemento científico desenvolvido con fins nobres. Ensaiamos procedementos de tortura aínda máis refinados que acadaron cotas universais de infamia nas ditaduras latinoamericanas dos anos 60 e 70, co apoio intelectual da CIA; Brasil primeiro, e logo Chile ou Arxentina. Hai quince anos miramos para outro lado mentres en Ruanda o estado impulsaba o asasinato machete en man dun millón de persoas en tres meses, unha media dificilmente superábel que requiriu un nivel de organización tan portentoso como maligno. O século XX é o do saqueo do Congo a cargo da coroa e o exército belga, que cobraba en función do número de mans mutiladas; é o século de Franco, Musolini e Stalin, o dos xemeres vermellos, o da guerra en Iugoslavia que nos proporcionou instantáneas terribelmente evocadoras, o de Darfur, o de infinidade de conflitos esquecidos, de masacres asumidas como inevitábeis que responden ao nome de SIDA, malaria, fame. Mais os referentes seguen a doernos, e por iso no colmo do cinismo xogamos coas palabras para que non pareza que digan o que realmente din. Xa non hai campos de concentración, hai “centros de detención” e se existen é polo noso ben. Pola nosa liberdade, ou por calquera desas grandes palabras que adoitan empregarse coma desculpa.

Non podemos vivir de costas ao mal. Precisamos imaxes que nos axuden a loitar contra a desmemoria, contra a repetición cíclica do odio, contra os fabricantes de sufrimento. Imaxes e palabras que se instalen na nosa conciencia e fiquen aí latentes para recordarnos que é a vontade humana a que transforma unha paisaxe tranquila nun espazo de terror.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 25 de abril de 2009. Artigo relacionado: A herdanza da Shoah

Unha sinfonía do horror

“Estamos afeitos a escoitar as noticias máis estarrecedoras coma un ruido de fondo”, dicía non hai moito Bernardo Atxaga nunha entrevista. Os conflitos violentos e as crises humanitarias aparecen polos informativos con insospeitada lixeireza, ocupan as capas dos xornais uns días para logo desaparecer da memoria con avergoñante rapidez, sepultados polos irrelevantes asuntos de actualidade que enchen acotío os medios, nomeadamente leas partidistas, que non políticas, tratadas co rigor intelectual dunha pelexa de hooligans. Os asuntos que deberían ocupar o noso tempo –a pobreza, a desigualdade, o acoso ás liberdades, aquí e acolá– convírtense en notas a pé de páxina, apenas unha mera descrición caritativa do sufrimento alleo que non procura nin esixe solucións e asume que as traxedias e as inxustizas son un mal menor inevitábel.

Atxaga quixo enfrontarse a ese runrún molesto. “Interesábame falar sobre o horror de maneira que se puidera escoitar, e por iso elixín a comicidade sinistra. Por explicalo cun símil musical, había que quitar violíns e deixar un texto non ecualizado no que o lector vaia polo libro coma unha novela de aventuras e de súpeto pare e se pregunte que estou lendo”. Atopou o escenario axeitado para as súas intencións no Estado Libre do Congo durante o reinado de Leopoldo II de Bélxica, único propietario –si, leron ben, propietario– de todo o territorio. En menos de tres décadas a cabalo entre o século XIX e o XX o exército belga masacrou a poboación do Congo nun dos maiores xenocidios da historia; as estimación actuais falan de oito ou dez millóns de mortos por causa da fame e os ataques indiscriminados. Transformado o país nunha leira da cal tirar proveito económico, principalmente grazas ao caucho, o réxime colonial escravizou os congoleños para impoñerlles unhas cotas de produción desmedidas; o castigo por non satisfacelas era a morte, que se probaba coa entrega dunha man cortada do defunto. O número de mans cortadas acabou por ser unha medida do rendemento dos soldados belgas, que mesmo eran recompensados pola súa eficacia amputadora.

É nese contexto que se desenvolve o libro de Atxaga, ambientado en 1903 no destacamento militar de Yangambi, “lonxe de calquera lugar coñecido”. A misión dos soldados é organizar o negocio do caucho, de cuxa extracción se encargan escravos africanos controlados por homes coa súa mesma cor de pel que exercen a ingrata tarefa de xefes e verdugos a cambio das migallas dunha industria que lle proporciona aos brancos uns ingresos fabulosos. Afastados dos seus fogares e aborrecidos, inquedos tan só por unha posíbel revolta local que non se chegará a producir, os militares matan o tempo disfrutando dos envíos que lles chegan desde Europa –botellas de champaña, galletas e salami– mentres procuran un sobresoldo traficando con caoba e marfil, como fai o capitán Lalande Biran, que arela reunir os cartos precisos para mercar as sete casas en Francia que a súa muller Christine lle reclama carta tras carta. A novela comeza coa chegada ao destacamento de Chrysostome Liège, un mozo parco en palabras que se revela coma un tirador infalíbel. A súa extraordinaria puntería xera tanta desconfianza entre os seus compañeiros coma o seu comportamento virtuoso, inesperado nun rexemento de homes que colman os seus desexos sexuais recollendo mulleres das vilas para violalas. Chrysostome é chamado de ‘pédé’, de ‘maricallo’ na tradución galega, mais a súa actitude realmente ten outras razóns: é froito dun dobre shock infantil, a visión dun home magoado pola sífilis e os posteriores sermóns dun crego que o convence de que o camiño do éxito é o da castidade e pon nas súas mans o primeiro mosquetón, cousa que encaixa ben cunha certa tradición cristiá que ollaba con máis consideración os delitos de sangue que os pecados da carne. No Congo Chrysostome coñecerá unha muller que fará cambalear a súa rectitude moral, nun momento no que o destacamento se mobiliza na preparación dun acto que nace dunha ocorrencia caprichosa do Rei Leopoldo, a instalación dunha estatua da Virxe. Como é previsíbel, no desenlace da novela Eros terá todas as de perder fronte a Tánatos.

Sete casas en Francia supón un radical cambio de rexistro na escrita de Atxaga, que demostra outra vez o brilante pulo narrativo que xa lle coñeciamos, mais sen caer nos excesos simbólicos e as recaídas melindrosas que murchan algunhas das súas obras anteriores. O escritor vasco mira en fite o horror e relátao sen efectismo para compoñer un conto moral sobre a vileza, a corrupción e as tebras que aniñan no corazón dos seres humanos. A prosa vibrante que se ergue sobre unha sólida estrutura novelística dá como resultado un libro excepcional, un verdadeiro salto adiante que sitúa a Bernardo Atxaga, esta vez si, no espazo reservado para os grandes.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 18 de abril de 2009

Sacar peito

París #1

Entre os máis de tres mil traballos recibidos este ano polo Festival de Cinema Independente de Lisboa, cuxa programación completa foi anunciada este luns, o comité de selección só lle abriu paso a dúas únicas curtametraxes de produción española, e curiosamente as dúas están feitas por galegos. Cinco días de septiembre, presente na competición internacional de curtas, está escrita e dirixida polo vigués Fran Araújo e por Manuel Burque, que naceu en Santa Cruz de Tenerife mais residiu na Coruña desde pequeno. Mentres que na sección Cinema emergente atopou un oco París #1 de Oliver Laxe, un autor do que xa falamos máis dunha vez neste mesmo suplemento.

Aínda que é certo que non hai que converter nunca a decisión dun festival en dogma, non deixa de ser revelador que uns programadores tan esixentes coma os do Indielisboa concluísen que o máis interesante que lles chegaba do estado veciño fora rodado en Cangas do Morrazo e os Ancares. Nun país, o noso, tan afeccionado ao autodesprezo, non está de máis sacar peito de cando en cando e amosar orgullo ao ver que o que se fai aquí con xeito pode funcionar fóra sen problemas. Debemos felicitarnos ao constatar que unha boa película galega é boa antes que galega, e polo tanto está en condicións de competir de igual a igual co mellor audiovisual que se fai no mundo sen necesidade de ficar recluída no gueto dos produtos fabricados ao oeste do telón de grelos. É hora de aplaudir a consolidación dunha xeración alternativa de creadores con talento e capacidade para facer grandes obras, unha listaxe de nomes que se completa cos de Alberte Pagán, Marcos Nine, Peque Varela, Ángel Santos, Eloy Enciso, Lara Bacelo, Xosé Manuel Bazarra “Sepi”, Xurxo González, Susana Rei, Ángel Rueda ou Xosé Bocixa. Quizá a estes autores agora só os coñezamos mil persoas en Galicia; é cuestión de tempo que a cousa cambie, e se non é así será Galicia a que teña un problema, e non eles.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 28 de marzo de 2009

Libros que nos fan mellores (e II): "A clase" de François Bégaudeau

Cales son os valores da escola e como facer para que a sociedade os recoñeza? Cal debe ser a función da escola, na hora de Europa e para os decenios vindeiros? Que base común de coñecementos, de competencias e de regras de comportamento, debe prioritariamente dominar o alumnado ao remate de cada etapa da escolaridade obrigatoria? Como debe adaptarse a escola á diversidade do alumnado? Cales deben ser as funcións e as modalidades da avaliación do alumnado, das notas e dos exames? Como ocuparse do alumnado con grandes dificultades? Que relacións establecer entre os membros da comunidade educativa, en particular entre pais e nais e profesorado e entre profesorado e alumnado? Como mellorar a calidade de vida do alumnado na escola? Como definir e repartir os roles e as responsabilidades respectivas do Estado e das colectividades territoriais en materia de educación?

Estas son algunhas das vinte e dúas preguntas que François Bégaudeau formula nun momento determinado do seu libro Entre les murs, que se presenta na edición galega de Xerais co título A clase, que é como se coñece internacionalmente a adaptación cinematográfica que del fixo Laurent Cantet e que levou o pasado ano a Palma de Ouro no Festival de Cannes, a primeira para o cinema francés desde que en 1987 triunfara Maurice Pialat con Baixo o Sol de Satán. Son vinte e dúas preguntas esenciais que deberan ocupar unha posición central no debate público, que expresan dúbidas sobre o funcionamento cotián das institucións educativas, mais tamén, e iso é o verdadeiramente decisivo, sobre o xeito en que a escola se insire na sociedade, sobre o papel que debe cumprir aquí e agora, nun mundo que celebra de boca para fóra a diversidade coa mesma enerxía coa que a combate na práctica.

As preguntas de Bégaudeau nacen da experiencia, do seu paso como docente por un instituto multiétnico de París. Rachando coa representación estereotipada que adoitan dar os medios de comunicación, unha imaxe que moitas veces agacha un tan avergoñante coma perigoso “medo ao outro”, François Bégaudeau non vén contarnos unha historia de adolescentes rabiosos, de bestas salvaxes que necesitan ser domesticadas. Non quere sinalar co dedo culpábeis absolutos porque é ben consciente de que a realidade é sempre complexa e non admite clasificacións taxonómicas moralistas. O escritor presenta de maneira fragmentaria e discontinua escenas da vida diaria dun instituto, desde o traballo na aula até as conversas nos claustros, cun estilo moi áxil e dinámico, sen un fío narrativo convencional, case coma nun documental rodado coa cámara ao ombro.

Bégaudeau retrátase coma un profesor que gusta de enfrontarse dialecticamente aos seus alumnos, que os trata de igual a igual, que non se preocupa por ser politicamente correcto e que por esa razón pode botar man da ironía e a retranca para amosarlles as súas contradicións e os seus prexuízos sen caer no didactismo. A clase é unha obra dialogada case de principio a fin, que amosa con sinceridade e sen complexos tanto as demostracións de elocuencia como a incapacidade dos rapaces para expresar o que quizais quererían dicir, e por iso podemos ver a novela tamén como unha celebración da comunicación e da lingua, da necesidade de posuírmos as palabras necesarias que nos permiten relacionarnos co resto sen estar en inferioridade de condicións.

A escrita de Bégaudeau é sincera e profunda, nin pesimista nin bucólica, e fai do instituto un microcosmos pluricultural que reproduce a maneira de preciso altofalante os conflitos identitarios, os desequilibrios de poder, a desigualdade de oportunidades e as dificultades para integrar o diferente. Un lugar onde poden xurdir situacións xeniais pero que non é capaz de corrixir as inxustizas e en ocasións mesmo contribúe a amplificalas. Un espazo real, en suma, tan bo ou tan malo como a sociedade da que forma parte.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 21 de marzo de 2009.

Libros que nos fan mellores (I): "Mal de escola" de Daniel Pennac

Unha muller case centenaria contempla na televisión un documental sobre un escritor francés, ao cal amosa na vida cotiá, rodeado de libros na súa biblioteca, falando do oficio literario e do seu pasado como mestre. O escritor chámase Daniel Pennac e a muller que mira o documental é a súa anciá nai. Ela sabe que Daniel é unha figura respectada e está ao tanto do seu éxito profesional, mais dentro dela ficou para sempre o recordo da tristeza e a preocupación polo fi llo que de mozo respondía ao prototipo de mal estudante. Un mozo que cada anoitecer regresaba á casa “perseguido pola escola”, angustiado polas súas dificultades aparentemente insalvábeis para memorizar as leccións e manexarse con algo de fortuna coa lingua e as matemáticas. Un adolescente “sen porvir”, un “problema” para calquera familia que antes ou despois acabará por preguntarse “que vai ser do noso rapaz?” Por iso, nunha altura na que a cabeza da nai se move mellor polo pasado que polo presente, a inquietude polo fillo, obviamente xa innecesaria, rexorde unha e outra vez en forma de pregunta: “Ti cres que chegará a algo?”.

A calculada contención emocional das primeiras páxinas de Mal de escola, publicado hai pouco pola editorial Xerais, marca con precisión o ton do libro, que mestura de maneira eficacísima o recordo autobiográfico e o rexistro ensaístico para abordar cuestións referidas á pedagoxía e ás institucións educativas. Pennac explora a súa experiencia nos dous lados da fronte, como (mal) alumno primeiro e logo como profesor de instituto durante vinte e cinco anos, para compoñer un discurso esperanzado sobre o papel revolucionario da educación, entendida non como transmisión robotizada de coñecementos senón como ferramenta formadora e transformadora que actúa un a un sobre cada individuo para facer del un ser máis libre e independente. O autor repara nos malos estudantes desde a certeza de que son eles os que verdadeiramente xustifican a necesidade do profesor; achégase ao seu illamento, ao seu desexo de saber combinado coa “dor de non comprender”, sentimentos que el tamén viviu, e sobre todo á súa vontade de salvación, de ser rescatados por alguén que veña buscalos e os leve da man guiado pola paixón por comunicar e por algo que está por riba de toda sorte de métodos, teorías e prácticas docentes: o amor. Un termo subversivo “que non podes nin tan sequera pronunciar nunha escola, nun instituto, nunha facultade ou en calquera lugar semellante” e que ten dentro de si o potencial para cambiar o mundo. O peor que lle podería pasar a este texto excepcional, editado por Xerais nunha espléndida versión de Xavier Senín e Isabel Soto –autores tamén da tradución d’A clase de François Begaudeau, obra tan diferente coma complementaria desta, e que merecerá comentario á parte– é ficar sepultado baixo a etiqueta de manual de autoaxuda para ensinantes. Porque Mal de escola deben lelo todos os profesores, claro, mais tamén todas as nais e pais, e todos os fillos; debería lelo todo o mundo, como corresponde aos grandes libros, os que nos fan mellores.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 14 de marzo de 2009 en Nós, suplemento de cultura de Xornal de Galicia

Residente privilexiada

“Nostalxia? Non teño tempo para iso. Non teño tempo tampouco para pensar no futuro”. Isto dicía a actriz galega María Casares nunha entrevista concedida a Manuel Rivas hai cousa de quince anos, dous antes de morrer. Na mesma conversa en que negaba a morriña confesaba a súa incapacidade para regresar a Galicia e “poñerse en orde” co país da súa nenez, a súa verdadeira patria. Tiña medo de perder “ese tesouro da infancia que me nutre sen parar”, de que desaparecese ao tocalo, coma nos contos tristes. “O odio é algo que non coñezo”, engadía, mais todos sabemos que hai feridas que é imposíbel que as dea curado o tempo.

María Casares foi unha gran dama do teatro en Francia. Tamén fixo películas, non demasiadas, mais si algunhas de inmensa calidade. A filla de Santiago Casares Quiroga debutou na gran pantalla nun filme de Marcel Carné que acabou por convertirse nun dos clásicos de referencia do cinema francés, Les enfants du paradis; era en 1945, tan só nove anos despois de fuxir de España co seu pai tras o alzamento fascista que acabou co soño da República. Traballou logo ás ordes dun cineasta excepcional, Robert Bresson, en Les dames du Bois de Boulogne, e a seguir encarnou o personaxe de Sanseverina na máis que correcta versión de La Chartreuse du Parma que rodou Christian-Jaque, co lembrado Gerard Philipe coma protagonista. Jean Cocteau viu nela a Morte que requería o seu memorábel Orfeo, e nesa mesma altura púxolle voz e sentida emoción á curtametraxe Guernica de Alain Resnais. Calquera deses títulos é razón abondo para que ocupe un posto de privilexio na memoria cultural dos galegos, mais o caso é que a María Casares aínda non se lle tributou aquí un recoñecemento como é debido, por máis que o seu nome sexa o que levan os premios do teatro. A editorial Trifolium vén de publicar na nosa lingua o seu libro de memorias, Residente privilexiada; oxalá sirva para que empece a ocupar o lugar que lle corresponde.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós do Xornal de Galicia o sábado 14 de marzo de 2009.

Bruno Ganz ou Jia Zhang-ke

O de Las Palmas non é un festival: son dous. Dunha banda temos o certame con curiosidade polo cinema contemporáneo, pioneiro no recoñecemento a autores como Apichatpong Weerasethakul e capaz de producir retrospectivas memorábeis como a de Chris Marker que puidemos ver no CGAI en 2006. Doutra está o festival mediático que convida a ilustres estrelas de Hollywood coma Tippi Hedren, Susan Sarandon ou Ed Harris, aos que se lles outorga un galardón especial, a “Lady Harimaguada de Honor”, en galas celebradas no espectacular auditorio Alfredo Kraus para felicidade de políticos fascinados polas alfombras vermellas. Os homenaxeados da décima edición que comeza hoxe reflicten á perfección estas dúas tendencias: os flashes dos fotógrafos iluminarán sobre todo os rostros de Vannesa Redgrave e Bruno Ganz, que participa no filme inaugural Der Baader Meinhof Komplex de Uli Edel, e os cinéfilos repararán ademais na visita do director chinés Jia Zhang-ke, un dos preferidos dun festival que premiou en 2005 a fascinante O mundo e lle dedicou o ano seguinte un apartado específico.

Non están os tempos para alegrías orzamentarias así que tamén Las Palmas houbo de apretar o cinto. Algúns ciclos inicialmente anunciados caeron dunha programación sempre excesiva, que se de algo peca é de exceso de ambición. Permanecen a Carta blanca outorgada a Adrian Martin e á redacción de Rouge, o de Craig Baldwin e D-Generaciones II, mostra que compila obras próximas á experimentación e o vídeo-arte, entre elas París #1 do galego Oliver Laxe. A retrospectiva máis potente é a que revisa o último cinema arxentino, coordinada por Jaime Pena. Ademais de La mujer rubia de Lucrecia Martel, filme xa reseñado neste suplemento, poderán verse outros inéditos en Galicia como a obra mestra de Lisandro Alonso Liverpool e a estimulante Iraqi short films de Mauro Andrizzi. Vencellada a este ciclo está a retrospectiva dedicada a Mariano Llinás que reúne os filmes que dirixiu, escribiu e produciu o aínda novo cineasta bonaerense. Complementa a serie de proxeccións a publicación da monografía Historias extraordinarias. El nuevo cine argentino (1999-2008), unha das dúas que lanza este ano o festival xunto ao libro En tránsito de Carlos Losilla, que explora a fértil circulación de creadores entre Europa central e Hollywood a partir dos anos vinte (Max Ophüls, Fritz Lang, Robert Siodmak e Ernst Lubitsch entre outros).

Aquele querido mês de agosto

A sección oficial, coa francesa Un conte de Nöel de Arnaud Desplechin como unha das máximas favoritas, ten este ano a lingua portuguesa de inesperada protagonista: cinco dos dezaoito títulos a competición chegan de Portugal e Brasil. Um amor de perdição de Mario Barroso e Filmefobia de Kiko Goifman veñen avalados pola súa boa acollida o pasado verán no Festival de Locarno. Exhibida na Quincena de Realizadores de Cannes, a magnífica Aquele querido mês de agosto de Miguel Gomes é unha obra esencial para entender algunhas das cousas que están pasando no cinema do noso tempo. Despois de corenta anos facendo películas o brasileiro Júlio Bressane adquiriu a condición de autor de culto trala proxección de Cleópatra en Venecia 2007, e agora concursa en Las Palmas con A erva do rato, inspirada nun texto de Machado de Assis. Pecha o quinteto o incansábel centenario Manoel de Oliveira coa recén rematada adaptación do conto de Eça de Queirós Singularidades de uma rapariga loura.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 7 de marzo no suplemento de cultura Nós de Xornal de Galicia

Signos de vida

"The musical is back”, berrou Hugh Jackman ao final dun dos números musicais da cerimonia dos Oscars. Menos retranca e máis cancións; traian unha orquestra porque comeza o espectáculo, que hai que levantar os ánimos e para iso non hai nada tan eficaz como unha coreografía sofisticada. Na procura dun novo New Deal Hollywood regresou ás esencias e cambiou a Jon Stewart por Busby Berkeley, premiou o Gus van Sant máis didáctico e fixo de Slumdog millionaire a triunfadora do ano. O filme de Danny Boyle é world cinema no peor sentido, si, mais custou quince millóns de dólares e xa leva recadado máis de cen nas salas estadounidenses: iso si que son bos investimentos e non os de Bernard Maddof. En tempos de crise a industria soña co éxito inesperado e por iso aposta pola fábula optimista que canta o triunfo do amor e a globalización de pega e de paso chíscalle o ollo ao cinema indio, que ten moito capital para gastar, unha morea de profesionais fabulosos ao dispor de quen os precise e o que é máis importante, mil millóns de potenciais consumidores.

Foi unha noite de premios anunciados cunha única sorpresa relevante na categoría de película de fala non inglesa, o premio para Okuribito (Yojiro Takita, 2008) que criamos destinado ao excelente Valse con Bashir de Ari Folman. Outro Oscar sabido era o de mellor documental para Man on wire de James Marsh, que é un bo traballo, non o vou negar, mais se de min dependera a dourada figura levábaa para a casa o colosal Werner Herzog, candidato por primeira vez na súa vida grazas á impagábel Encontros na fin do mundo. Non me chegan os dedos para contar as obras mestras creadas polo autor alemán, un dos cineastas máis lúcidos e brillantes que temos hoxe en activo, así que me alegra que fose un dos dous “heróis independentes” elixidos pola organización do Indielisboa, o excelente festival de cinema que o próximo mes de abril nos proporcionará unha escusa perfecta para viaxar á capital portuguesa. Será daquela cando teñamos ocasión de ver a Herzog e tributarlle a merecida homenaxe que os académicos ianquis non lle quixeron dar.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 28 de febreiro en Nós, suplemento de cultura de Xornal de Galicia

Alicia no país da fame

Nos seus primeiros cinco anos de vida o Festival Internacional Punto de Vista de Navarra consolidou un prestixio a estas alturas innegábel que o converte nunha das principais referencias europeas no ámbito do documental de creación. Grazas a Punto de Vista Pamplona é cada mes de febreiro un territorio de descubrimento, un lugar onde achegarse a directores que non coñecíamos, onde reivindicar autores excepcionais ignorados polo sistema. O seu interese pola periferia do cinema, polos espazos menos visitados e máis audaces, derivou na creación dunha sección específica, La Región Central, quizá o único apartado verdadeiramente imprescindíbel do calendario español de festivais. Este ano ofreceunos un froito sublime que fixo por si só que ir a Pamplona pagase a pena: Lunch break de Sharon Lockhart, un dos fitos polos que recordaremos este 2009. O filme retrata os traballadores dun asteleiro en Maine durante a hora da comida, cunha cámara que avanza ao longo dun corredor para amosarnos os obreiros mentres comen, falan, len ou dormen. Sharon Lockhart ralentizou esas imaxes e transformou os once minutos de descanso en oitenta, producindo un efecto hipnótico reforzado polo soundtrack creado por Becky Allen e James Benning, coas voces orixinais a se mesturaren con ruídos industriais e outros sons cun resultado abraiante.

A audaz aposta do comité de selección para configurar unha Sección Oficial modélica non sempre se ve reflectida no palmarés final, que este ano deixou fóra a obra mestra de Hartmut Bitomsky Staub (Dust), documental de incríbel riqueza que sabe tecer un discurso ao mesmo tempo enciclopédico, ético e poético. A gañadora foi Alicia en el país de Esteban Larrain, que reconstrúe un insólito feito real: a viaxe dunha nena quechua desde a súa vila no sur de Bolivia até San Pedro de Atacama en Chile, 180 kilómetros camiñados na procura de traballo. Completan o palmarés Olivier Dury, premio á mellor dirección por Mirages; Gyula Nemes, mellor curta con Lost world, e Intimidades de Shakespeare y Victor Hugo de Yulene Olaizola, proxectada en novembro en Cineuropa, que recibiu unha mención especial e ademais o premio do público.

Alén da estimulante presenza de Barbara Hammer, que presentou A horse is not a metaphor, un traballo honesto que recrea con valentía e lirismo o seu proceso de recuperación dun cancro, o indiscutíbel protagonista desta edición do festival foi o director James Benning, que non quixo perder ningunha das súas aulas en CalArts e optou por un percorrido exprés que en só cinco días o levou por Pamplona e A Coruña indo e volvendo desde Los Angeles. O cansazo acumulado limitou a actividade do xenio de Milwaukee, que tivo a súa cita principal na conferencia que impartiu o luns pola mañá na Biblioteca da Universidade da Navarra, nunha aula presidida por un crucifixo. Máis que dar unha palestra en sentido estrito o que fixo foi explorar a través dunha charla informal os territorios e personaxes que inspiran a súa vida e creación artística. Comezou amosando vía Google Maps o seu Milwaukee natal e logo Hot Springs, en California, onde actualmente reside. Falou da reprodución da cabaña de Thoreau que ten alá e das pinturas coas que a decorou, que encaixan dentro do xénero chamado -ás veces de maneira despectiva- “folk-art”; copias de obras do pintor autodidacta e ex-escravo Bill Traylor, do tamén afroamericano Mose Tolliver ou do moi prolífico Howard Finster. A carón desa cabaña construiu logo outra idéntica á que fixera Ted Kaczynski “Unabomber”, inspirada á súa vez na de Walden Pond, e explicou como os dous edificios acabaron por ser unha metáfora do pensamento que constrúe e o pensamento que destrúe, unha instalación artística no medio da natureza que representa o mellor e o peor do ser humano.

Foi no turno de preguntas cando se falou máis especificamente de cinema, da duración dos seus planos ou do papel da montaxe. Respondeu con serenidade e deixou boa impresión, mais tamén resultou evidente que non é a clase de persoa que disfruta teorizando sobre a súa obra e prefere que sexan os seus filmes os que falen por el. Cento por cento americano no mellor sentido (o de Thoreau, Mark Twain ou Walt Whitman), James Benning é unha persoa amábel e cordial, un home comprometido, independente e solitario que fica á marxe de calquera clase de etiquetas, tamén as ideolóxicas.

Martin Pawley. Publicado o sábado 21 de febreiro en Nós, suplemento de cultura do Xornal de Galicia