Unha multitude avanza pola rúa. Escoitamos o son rítmico e incesante dos seus pasos, as súas pisadas contra o chan, firmes e furiosas, un eco na noite inquietante. Tardaremos aínda uns minutos en saber cara a onde se dirixen. O plano sitúanos na porta dun hospital; entramos nel paseniño, adiantados por homes que chegan con présa armados con paus. Detrás deles vén todo o grupo, unha masa de asaltantes disposta a arrasar con todo. A cámara xira á dereita e adéntrase nun cuarto para nos amosar un espectáculo dantesco, xente a bater nos enfermos, a zoupar neles sen piedade; logo sae e avanza lentamente polo corredor, pudorosa, como se quixera manterse á marxe do espanto de ver un espazo de salvación convertido no escenario dunha traxedia. Mais non é posíbel manterse á marxe. Xa vimos demasiado, xa somos partícipes dun sufrimento que non podemos considerar alleo, que debemos facer noso porque somos humanos, igual que as vítimas, igual tamén que os verdugos. Dous dos asaltantes camiñan polo hospital e achéganse a outra estancia; arrancan con forza unhas cortinas e inmediatamente fican paralizados. Unha música fermosa e morriñenta de Mihaly Vig comeza a soar nese intre e lentamente váisenos desvelando a imaxe que tivo o poder de frear a violencia. É un vello espido, de pé nunha bañeira. Un ancián esmirrado, un corpo famélico e feble, pouco máis que pel pegada aos ósos. A masa detense en bloque e marcha amoucada do hospital. Non fai falla dar ordes, todo o mundo sabe xa que “iso” non o poden facer. Un corpo estragado interpelounos directamente sen necesidade de palabras e fixo evidente a inxustiza cometida.
Cando o exército ruso liberou Auschwitz o mundo soubo dun dos maiores masacres cometidos polo home contra o home. Vimos as fotografías das foxas comúns, das pilas de cadáveres, dos corpos espidos, rapados e tatuados con números; lemos e escoitamos as escalofriantes testemuñas dos supervivintes, que relataron o horror e a humillación permanente que marcaban a vida cotiá dentro dos campos de exterminio, uns lugares onde con abraiante eficiencia e disciplina eran eliminados a diario centos e centos de individuos, executados coa mesma indolente e inmisericorde rutina coa que nos desfacemos das cousas que nos sobran. Dez anos despois do fin da guerra o director Alain Resnais dirixiu un documental definitivo, Nuit et brouillard. Prototipo de filme-ensaio, Noite e néboa abre e en certo sentido esgota todas as posibilidades de tratamento cinematográfico do holocausto: non é posíbel engadir nada ao que deixou dito Resnais. Calquera paisaxe tranquila, avisa, pode ser transformada nun campo de exterminio. O pavillón onde anos despois morrerán amoreados milleiros de seres humanos constrúese igual que se constrúe un hotel ou unha fábrica. Fan falla cartos, ten que haber un arquitecto que faga os planos, albaneis e peóns que levanten os muros e as torres vixía, esas nas que se apostarán militares que de cando en cando se entreterán en disparar sobre os presos famentos. “Unha cullerada menos de sopa é un día menos de vida”, recorda a voz en off, “e moitos están demasiado débiles para defender a súa ración”. Agardan pola morte en calquera sitio, convencidos de que morrer é un mal menor cando non hai nin consolo nin esperanza. Entre os presos agroma tamén a solidariedade; hai intentos de organización e autoxestión, mesmo política, para compartiren o que non teñen e coidaren os uns dos outros. Mais ao final “cada preso parécese ao seguinte”: son “corpos de idade indeterminada que morren cos ollos moi abertos”, coma no filme de Béla Tarr. Carne humana que acabará convertida en xabrón, un símbolo malsán que aínda hoxe nos atormenta.
O xenocidio nazi é un referente universal de atrocidade, un paradigma do mal que induce en nós unha resposta reflexa. Como referente poderoso que é debera ter servido de vacina contra o horror, mais non foi así, evidentemente. Non aprendemos a lección; antes polo contrario, aprendemos a matar máis xente con máis rápidez. Coas bombas atómicas demostramos ser capaces de destruír vilas enteiras en poucos segundos deturpando un coñecemento científico desenvolvido con fins nobres. Ensaiamos procedementos de tortura aínda máis refinados que acadaron cotas universais de infamia nas ditaduras latinoamericanas dos anos 60 e 70, co apoio intelectual da CIA; Brasil primeiro, e logo Chile ou Arxentina. Hai quince anos miramos para outro lado mentres en Ruanda o estado impulsaba o asasinato machete en man dun millón de persoas en tres meses, unha media dificilmente superábel que requiriu un nivel de organización tan portentoso como maligno. O século XX é o do saqueo do Congo a cargo da coroa e o exército belga, que cobraba en función do número de mans mutiladas; é o século de Franco, Musolini e Stalin, o dos xemeres vermellos, o da guerra en Iugoslavia que nos proporcionou instantáneas terribelmente evocadoras, o de Darfur, o de infinidade de conflitos esquecidos, de masacres asumidas como inevitábeis que responden ao nome de SIDA, malaria, fame. Mais os referentes seguen a doernos, e por iso no colmo do cinismo xogamos coas palabras para que non pareza que digan o que realmente din. Xa non hai campos de concentración, hai “centros de detención” e se existen é polo noso ben. Pola nosa liberdade, ou por calquera desas grandes palabras que adoitan empregarse coma desculpa.
Non podemos vivir de costas ao mal. Precisamos imaxes que nos axuden a loitar contra a desmemoria, contra a repetición cíclica do odio, contra os fabricantes de sufrimento. Imaxes e palabras que se instalen na nosa conciencia e fiquen aí latentes para recordarnos que é a vontade humana a que transforma unha paisaxe tranquila nun espazo de terror.
Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 25 de abril de 2009. Artigo relacionado: A herdanza da Shoah
Ningún comentario:
Publicar un comentario