Feyrouz Serhal. A poesía está por todas partes.

O anuncio da programación do festival de cinema de Venecia trouxo unha feliz sorpresa, a selección da longametraxe documental Maroun regresa a Beirut da directora libanesa Feyrouz Serhal, moi ligada ao noso país. O filme, que forma parte da sección competitiva Venice Classics, revisa a traxectoria vital, política e artística de Maroun Bagdadi, na súa altura o cineasta máis importante do Líbano, que faleceu en 1993 aos 43 anos por mor dun fatal accidente.

Feyrouz Serhal e Fawwaz Traboulsi no filme Maroun regresa a Beirut

O Festival Internacional de Cinema de Venecia ten, desde 2012, un contedor específico para mostrar grandes películas de todos os tempos en copias restauradas, Venice Classics. A intención expresa é a de explorar a diversidade da creación ao longo da historia, e así este ano poderán verse clásicos de autores sobradamente coñecidos coma Michelangelo Antonioni (La Notte), Howard Hawks (His Girl Friday) ou Fritz Lang (The Big Heat), mais tamén outros nomes menos familiares mesmo para a cinefilia máis atenta, como é o indio Girish Kasaravalli (Ghatashraddha). Canda esas recuperacións, a sección conta tamén cunha competición de documentais sobre o cinema ou sobre cineastas onde encontrou o seu sitio o filme de Feyrouz Serhal para abrir unha gratificante conexión galega na selección oficial da mítica Mostra italiana: a directora libanesa traballa habitualmente con Zeitun Films, compañía da que é máximo responsábel Felipe Lage, que coproduciu a súa curta Tshweesh, estreada no Festival de Locarno en 2017, e ten agora en desenvolvemento a súa primeira longa de ficción, I Am Here But You Can’t See Me. Tamén coa Zeitun realizou xa unha curta de produción 100% galega, Sen Ti, que tivo a súa estrea internacional en festivais en Marrocos e no Líbano. A protagonista é Rosalía de Castro, a escritora e a estrela, que descende unha noite do firmamento até a terra para reunirse co seu amado. Un reencontro que a directora sitúa nun espazo industrial, unha factoría do sector da madeira, porque “a poesía está en todas partes”, explica durante unha longa conversa na Coruña (...)

Martin Pawley. Artigo completo publicado no Sermos Galiza que acompaña o Nós Diario do sábado 31 de agosto de 2024. As persoas subscritoras poden ler o artigo nesta ligazón.

Vendrán años mejores. 32º Curtas Vila do Conde.

Para su artículo sobre la competición nacional del festival de Vila do Conde en el periódico Público, el crítico Jorge Mourinha eligió como título “Um impasse, outro impasse, e depois…”, parafraseando una notable película de Manuel Mozos de 1990 que en sí misma sirve como metáfora de la desafortunada invisibilidad del cine portugués de esa época: los materiales originales en soporte fílmico estuvieron perdidos hasta hace muy poco así que durante todo este tiempo solo pudo verse en una copia en vídeo de mala calidad. Es justo hablar de impasse y de cierta falta general de brillo por más que este año la competición internacional la haya ganado un film portugués, That’s How I Love You, realizado en Croacia por Mário Macedo, con un niño de vacaciones en casa de los abuelos que, fascinado por iniciarse en la toxicidad adulta del tabaco o la caza, acaba por aprender la crueldad de la destrucción animal inherente a una escopeta (...)

Martin Pawley. Texto completo no número 191, de setembro de 2024, da revista Caimán Cuadernos de Cine, dispoñíbel nos quioscos dende o 30 de agosto.

Lecturas de verán. Podcast "Nadar de costas" (Revista Quiasmo).

María Luz Morales naceu na Coruña mais desenvolveu a súa vida e a súa profesión en Barcelona, até ocupar un lugar na historia do xornalismo por varios motivos. Foi pioneira na escrita de textos sobre cinema a través dunha sección específica no xornal La Vanguardia a partir de 1923, unha longa colección de escritos que foxe da típica crónica de “ecos e noticias” sobre as estrelas de Hollywood para defender os valores autorais dos filmes. Foi, tamén, a primeira muller en dirixir un xornal en España, La Vanguardia, durante uns meses após o golpe de estado de 1936, feito que logo, co triunfo do fascismo, fixo dela unha vítima máis da represión e a prohibición de exercer o seu oficio xornalístico. Máis adiante faría crítica de teatro (e gañou por iso un Premio Nacional). Escribiu moito, biografías de personaxes célebres (Madame Curie, por exemplo) ou unha historia do cinema en tres volumes; fixo traducións -súa é a primeira en España do clásico Peter Pan- e adaptacións de clásicos para o lectorado infantil. Mais tamén fixo obras máis persoais, como é esta novela coruñesa, Balcón al Atlántico, que reeditou agora Amarillo Editora. Unha novela de deliberado sabor decimonónico, cunha protagonista nena primeiro, logo moza, nunha familia vida a menos con propiedades no campo no tránsito do século XIX ao XX. Unha muller con soños románticos fascinada pola súa cidade, descrita con entusiasmo, mais que tamén descubrirá a voluptuosa paisaxe da Galiza rural e ficará embriagada polo “aire libre y el campo abierto, la caricia del Sol en mi piel y los dedos del viento en mis cabellos, el contacto del agua límpida, fría, de fuentes y regatos en mis piernas y mis pies descalzos”. Unha prosa coidadísima, inzada de termos en galego e outras referencias ao noso país como a presenza dunha personaxe, Rosa de Anido, de clara estirpe rosaliana, nun libro que tira de nós con enerxía.

Capitán Swing vén de reeditar, coa alta calidade habitual, a novela Tomates verdes fritos da actriz e escritora estadounidense Fannie Flagg. Publicada en 1987, foi levada ao cinema catro anos despois nunha adaptación moi popular que contou coa propia Fannie Flagg como coguionista e un elenco notábel coas actrices Kathy Bates, Jessica Tandy, Mary-Louise Parker e Mary Stuart Masterson. A novela transcorre en dous tempos diferentes, un presente cunha muller de existencia tristeira, pouco estimulante, que coñece nunha residencia de anciáns a unha señora que lle conta historias do pasado, cincuenta anos atrás, sobre a xente que se movía arredor dun café na viliña de Whistle Stop rexentado por dúas mulleres que viven xuntas, en parella, en familia. Historias da América da depresión, onde a pobreza, os conflitos raciais e a violencia machista están presentes. Mais o ton da autora non é sórdido, antes polo contrario, celebra a vida en comunidade, a colaboración entre a veciñanza, a comprensión, a empatía, o optimismo. Unha novela verdadeiramente feliz cunha edición que pon en valor os seus moitos méritos.

O 2 de agosto de 1924 nacía James Baldwin, escritor e activista en favor dos dereitos civís. Cúmprense pois cen anos do nacemento dun dos grandes intelectuais norteamericanos, un home polémico, combativo, crítico coas inxustizas e libre, profundamente libre. Capitán Swing súmase ao centenario coa edición dun libro, La próxima vez el fuego, que compila dous ensaios, Tembló mi celda, unha carta ao seu sobriño que tece reflexións memorábeis sobre algúns fundamentos do racismo: “Te ruego que intentes recordar que lo que ellos [los blancos] creen, así como lo que hacen y te hacen padecer, no es prueba de tu inferioridad, sino de su miedo y su falta de humanidad”. Nun texto máis longo, A los pies de la cruz, analiza como entre a comunidade negra o cristianismo foi perdendo influencia e se foi abrindo paso o Islam da man de líderes como Elijah Muhammad, e rememora a súa propia experiencia relixiosa até o definitivo abandono da fe.

A editorial Sexto Piso publicou tamén unha novela excepcional, El cuarto de Giovanni, unha historia de amor e paixón entre un home estadounidense que fica só en París mentres a súa noiva viaxa por España e un atractivo e sedutor italiano ao que coñece nun bar. Un relato de alento tráxico que explora a soidade, a necesidade do amor, a necesidade do outro, realmente, e o desexo, un desexo que dá forma a parágrafos memorábeis: “Cerró la puerta a nuestra espalda y entonces durante un momento, en la penumbra, nos limitamos a mirarnos, con congoja, con alivio y jadeando. Yo temblaba. Pensé, si no abro la puerta enseguida y salgo de aquí, estoy perdido. Pero sabía que no podía abrir la puerta, sabía que era demasiado tarde: pronto sería demasiado tarde para hacer nada que no fuese gemir”.

Caleidoscopio é unha editora que está construíndo un catálogo selecto de obras e autores. Autores ás veces máis coñecidos ou que forman parte do canon literario dos Premios Nobel, caso de Herman Hesse ou Grazia Deledda, e outros sen dúbida menos familiares nas librarías españolas, como Raul Brandao, de quen publicaron a inclasificábel Humus, entre o diario e o ensaio alucinado e poético. Mais eu quero destacar a inmensa sorpresa que para min foi ler Pabellón nueve de cirugía do turco Peyami Safa, unha novela sobre o sufrimento físico, cun protagonista mozo afectado por unha doenza crónica que o leva unha e outra vez ao hospital a someterse a probas e cirurxías, sempre coa ameaza de perder unha perna. As páxinas finais son extraordinarias, poucas veces vin un retrato tan revelador da experiencia da dor e o padecemento físico. A punto de saír do hospital, di o narrador: “Aquí me he acostumbrado tanto al dolor y a la resignación que, si los dejo atrás, sentiré un vacío como si me hubieran amputado un trozo del alma. Si los dejo atrás, ¿cómo voy a vivir sin tener la posibilidad de rebelarme contra ellos? En la envidia de los que se quedan se mezcla algo de compasión hacia mí. Se guardan para sí una felicidad sutil que solo conocen escasas personas. Ojalá pueda recordar más adelante esa felicidad desconocida para quienes no han estado enfermos”. E máis adiante: “Quienes no han sufrido una enfermedad grave no pueden afirmar que lo entienden todo. No hay dos personas más próximas que dos enfermos. ¡Qué poco nos entenderán los que no lo están!”.

Ao abeiro do Día das Letras Galegas dedicado a Luísa Villalta, Kalandraka lanzou a reedición, longamente desexada, do Papagaio, un obra que suma o talento poético da escritora coruñesa ao talento fotográfico de Maribel Longueira. O barrio do Papagaio, unha das rúas da prostitución na Coruña, foi eliminado e destruído, convertido nun inmenso furado onde cimentar a cobiza inmobiliaria. Maribel documentou coa súa cámara os últimos pousos antes do definitivo exterminio, os restos das escaleiras, das xanelas, a ferralla que queda do que foi en tempos unha casa, as bonecas perdidas, a pintura das paredes que devén expresionismo abstracto, as xeringas. E sobre esas imaxes dunha cidade real que desaparece baixo a maquinaria do capitalismo e sobre a memoria do comercio da carne a autora dunha das novelas maiores da literatura galega, As chaves do tempo, fixo alta poesía, coma sempre. “Os anos cincuenta de calquera século / unha porta verde na cronoloxía repintada, / unha vez tras outra, da esperanza”. Ou “A vida máis estraña é a que marcha inocente / canda os coches que acenden as luces tímidas”. Ou “Desaparecidas as furcias, / só as ratas resisten nalgún lugar irredento / da conciencia”.

No anterior podcast falamos do 25 de abril no cinema portugués. E sobre o 25 de abril trata un excelente libro, tamén en Kalandraka, da xornalista galega Tareixa Constenla, correspondente de El País en Lisboa, Abril é un país, un documentado relato da Revolución dos Cravos, de como se chegou á situación social e política que alentou esa revolución, do que aconteceu despois e do legado daquel asombroso proceso. O subtítulo do libro fala dos “heroísmos descoñecidos”, e entre todos eles, nun libro que, de maneira confesa, expresa a súa admiración polo lendario Salgueiro Maia, o heroe discreto da revolución, eu fico cun heroe que foi anónimo durante case catro décadas e só de forma tardía obtivo o recoñecemento que merecía: José Alves da Costa, o cabo insubmiso ao que lle mandaron abrir fogo dende o seu tanque contra as forzas revolucionarias e decidiu non acatar a orde. E para iso, para evitar o baño cruel de sangue, decidiu pecharse varias horas dentro do tanque e así impedir que ninguén puidese acometer o acto de barbarie que lle encomendaran. Esas horas de silencio e soidade, de descoñecemento do que pasaba fóra, ben poderían inspirar un belo conto, unha obra de teatro, quizais un filme. 

Martin Pawley. Recomendacións preparadas para o podcast "Nadar de costas" da revista Quiasmo.

Beatriz Batarda, clase maxistral

Beatriz Batarda con Filipe Melo e João Pereira ao final do filme-concerto
de La Jetée. Imaxe: João Brites / Curtas Vila do Conde

O Curtas Vila do Conde sempre trae encontros soñados. Se a edición de 2023 ficou marcada, para min, pola presenza dunha lenda viva coma Isabel Ruth, o festival deste verán supuxo a oportunidade de conversar con Beatriz Batarda, actriz eximia de carreira coidadosamente escollida. Unha desas actrices que parece non fallar nunca, que fai fácil o difícil e está disposta a asumir desafíos interpretativos que resolve cunha precisión pouco común. Personaxes como Tânia, a inmigrante portuguesa de Great Yarmouth: Provisional Figures (Marco Martins, 2022), un papel duro, exixente e non precisamente simpático ao que ela achega verdade e comprensión. Ela propia a considera a súa mellor interpretación, "como se tivese estado a vida toda a prepararme para facer aquel filme", dime.

Unha vida, a súa, que para o cinema comezou de nena, cando foi elixida para participar en Tempos Difíceis, a estupenda adaptación de Dickens que fixo João Botelho. A súa carreira podía ter rematado aí, mais cinco anos despois xurdiu outra oportunidade inesperada diante das cámaras, o Vale Abraão de Manoel de Oliveira, unha rodaxe á cal se arrimou para acompañar a súa prima Leonor Silveira, quen soportaba con paciencia as tentativas de supervisión do veterano director. Para o seu filme seguinte, A caixa, Oliveira chamou directamente a Beatriz, que, estrañada, lle preguntou por que a convidaba a ela en vez de á Leonor, camiño de se converter na súa actriz fetiche. "Porque a súa prima é demasiado bonita para o papel", foi a resposta, unha que non deixaba dúbidas. Durante a filmación conectou moito con Luis Miguel Sintra e foi así que comezou a colaboración con el no Teatro da Cornucópia. "A partir de aí a miña vida ficou condenada", engade entre risos.

O escenario parecía un destino axeitado. "No contexto familiar", explica, "ficou máis ou menos establecido que a Leonor era actriz de cinema e que eu, de ter un lugar, tería que ser no teatro. Se callar dunha forma moi infantil iso ficou tamén dentro de min". Foi entón cando comprendeu que precisaba aprender, adquirir unha formación escénica que non tiña, ela que ademais viña de traballar con cineastas –Botelho, Oliveira– que cultivaban un rexistro non naturalista, máis literario.

Mais as películas, pouco a pouco, foron chegando. As de José Álvaro Morais, Peixe Lua e Quaresma, e polo medio Noite Escura do João Canijo, con quen se reencontraría en Sangue do meu sangue e o díptico Mal Viver / Viver Mal, estreado o ano pasado na Berlinale. Margarida Cardoso púxoa como protagonista d'A Costa dos Murmúrios e Yvone Kane, as dúas á volta do pasado colonial portugués, e Teresa Villaverde reclamouna para Cisne e Colo. E por suposto Marco Martins, quen, antes da citada Great Yarmouth, contou con ela nas longas Alice, Como Desenhar um Círculo Perfeito e São Jorge e nunha intelixente serie de televisión creada por Bruno Nogueira, Sara, unha sátira sobre a fauna do audiovisual e os seus vicios que lle permitiu lucir as súas dotes para a comedia. Ao recuncar cos cineastas, pon en valor como se crea un amor moi grande, "un amor artístico", unha complicidade "no lugar da creación que, cando se encontra con outro artista, é moi preciosa e rara".

Falar coa Beatriz é asistir a unha impresionante clase maxistral sobre o seu oficio. Sobre a importancia da contención, mais tamén como, para conseguir esa medida exacta, cómpre antes "estoupar" nos ensaios, pois do contrario "non estou a conter nada, estou a finxir que están a acontecer cousas que non están a acontecer". Sobre a necesidade de non caer "na trampa de facer moralismos ou querer condicionar o pensamento do espectador", pois o seu lugar debe ser "defender o imposíbel e procurar a empatía", ser capaz de, malia achar algo horríbel e talvez non aceptalo, "entender de onde é que vén e por que aquela persoa se coloca naquela posición". Ou sobre os diferentes estilos de facer humor e a capacidade de se entregar ao ridículo, un exercicio que non ten nada que ver co dominio dos tempos e a réplica no momento certo, senón cunha disposición a asumir a vulnerabilidade, a non ter o control e que é, de facto, "da escola da Traxedia, non da escola da Comedia". Unha e outra vez Beatriz defínese como "sortuda". Sorte grandísima a nosa por convivirmos no tempo –e, ás veces, no espazo– co seu talento inmenso.

Martin Pawley. Publicado orixinalmente no Nós Diario, sábado 10 de agosto de 2024. Pode lerse tamén no blog a conversa íntegra coa Beatriz Batarda que inspira este artigo.

A medida xusta. Conversa con Beatriz Batarda.

Beatriz Batarda no filme-concerto "La Jetée".
Imaxe: João Brites / Curtas Vila do Conde

A presenza no Curtas Vila do Conde de Beatriz Batarda como narradora dun filme-concerto con Filipe Melo e João Pereira á volta do clásico de Chris Marker La Jetée fixo posíbel esta entrevista cunha das grandes actrices do presente e figura esencial do cinema portugués contemporáneo. A conversa con ela acaba por ser unha verdadeira "masterclass" sobre o oficio da interpretación. 

Como foi que empezaches a facer cinema?

Eu era unha nena como as outras da escola e un día viñeron uns adultos no recreo a ollar para nós, apuntaban para min e eu achei aquilo moi estraño. Despois recibimos unha chamada na miña casa; era o João Botelho a convidarme para facer un casting para o seu filme Tempos Difíceis, a sua versión do Charles Dickens. Foi así que comezou, eu tiña 12 anos e interpretaba a crianza, o mesmo papel que de adulta facía a Julia Brighton, que na verdade non era actriz, era montadora de cinema, mais tiña un rostro moi interesante. Foi unha experiencia marcante, mais pensei que nunca máis volvería a facer cinema. Pouco despois a miña prima Leonor Silveira, que é tres ou catro anos máis vella ca min, foi escollida para Os Canibais do Manoel de Oliveira. Máis adiante, ela fixo con el Vale Abraão en Peso da Régua; a rodaxe era dura e ela non estaba ben. Oliveira era moi posesivo e ela era nova; el non quería que ela fumase, non quería que bebese, quería que ela se deitase cedo... En fin, quería controlala, e ela, claro, non estaba para aquilo. Entón, como eu tiña ferias, fun facerlle compaña e o director convidoume a facer o papel da Luisona, unha das fillas. Enseguida, o Manoel realizou A Caixa. Eu conto sempre esta historia porque acho que é moi divertida. Convidoume a facer o filme, encontrámonos en Lisboa para conversar sobre iso e eu díxenlle que ía pensalo, porque cría que facía aquilo só para amolar a Leonor. Eu preguntei “Mais por que é que me está a convidar para facer este papel?”, e el respondeu “Porque a súa prima Leonor é demasiado bonita para o papel”. Eu dixen, “Está ben, entón está ben”. Foi así que fixen A Caixa e durante a rodaxe a miña relación co Luis Miguel Sintra foi mais estreita do que fora no Vale Abraão e así comezou a miña colaboración con el no Teatro da Cornucópia. A partir de aí a miña vida ficou condenada [entre risos].

A túa carreira no cinema non é demasiado prolífica e está asociada sobre todo a uns poucos cineastas: Margarida Cardoso, Marco Martins...

Foron filmes moi escollidos. O João Canijo tamén é importante, e a Teresa Villaverde... Son cineastas con quen traballei máis dunha vez. Acho que só cando comecei a traballar no Teatro da Cornucópia comprendín que precisaba formación, porque eu estaba a seguir estudos na área das artes plásticas e do design e non estaba mentalizada de ter que estudar para ser actriz, até porque as miñas primeira experiencias foron co Manoel de Oliveira e o João Botelho, realizadores que sustentaban a idea de que era mais interesante traballar con actores sen formación porque fan un tipo de cinema que vive nunha zona de actuación máis literaria, menos naturalista. Nesa altura eu sentín que tiña que facer unha escolla, que o meu corpo non estaba traballado para o escenario, e o meu investimento foi pensar máis no teatro ca no cinema. Tamén porque no contexto familiar ficou máis ou menos establecido que a Leonor, a miña prima, era actriz de cinema e que eu, de ter un lugar, tería que ser no teatro. Se callar dunha forma moi infantil iso ficou tamén dentro de min. A partir de aí, o cinema, como foi acontecendo, foi unha felicidade, unha descuberta, porque é, de facto, o formato en que me sinto máis feliz e máis confortábel, moito máis ca no teatro.

Iso é curioso, porque é frecuente que os actores e as actrices digan xusto o contrario, que o cinema está ben, mais é mellor o teatro, o encontro co público...

Eu gosto de facer teatro, mais é un traballo que fun abandonando cada vez máis. Estou a chegar a unha altura do meu camiño en que sinto que darei o mellor de min se estiver a ensinar, a pasar testemuño, e eventualmente traballar no cinema, que é onde eu me sinto verdadeiramente ben e feliz se xurdiren esas oportunidades. Para min, representar é unha fuga da realidade e unha fuga de min propia. É tan estraño! É como se a fuga de nós mesmos servira para reencontrármonos verdadeiramente, como se a verdadeira Beatriz é aquela que eu vou encontrando nas personaxes. E esa verdadeira Beatriz eu só a encontro na linguaxe do cinema, porque no teatro hai unha artificialidade, hai unha construción física, unha consciencia moito maior do xesto, da modulación da voz... Hai un control moito máis estreito na utilización da palabra e da emoción, unha partitura máis ríxida, eu sinto, ca no cinema. No cinema, eu podo permitirme mergullar nesa sensación mesmo de experiencia inmersiva e contar que a cámara está alá, e que o que a cámara apañar, apañou, e o que o realizador despois como el entender montar, montou, e por tanto haberá unha segunda partitura, mais a miña pasaxe pola persoa é moito máis vívida. 

Esa actitude cara ao cinema é a que tamén convida a repetir con certos cineastas, na procura dunha maior complicidade?

Si, acho que é un afondamento do traballo, como se a relación ficase máis estreita. E con todos eses realizadores con quen voltei a traballar, na verdade, tamén se crea un amor moi grande. É un amor que non é un amor da terra, é un amor artístico, é como se nos encontrásemos noutro sitio, que é no lugar da creación. Esa complicidade, cando se encontra con outro artista, é moi preciosa e rara. Considérome moi sortuda, porque encontrei iso co Zé Álvaro Morais, coa Margarida Cardoso, coa Teresa Villaverde, co Marco Martins, co João Canijo. Eu síntome estimulada e a crecer como artista cando me encontro con eles, cando afondo no encontro con eles.

Na maior parte dos casos, trátase de papeis cunha compoñente moi dramática e de enorme intensidade, un desafío emocional e físico.

Mais, por exemplo, o João Canijo e o Marco tamén buscan un lado cómico. Eu gosto de traballar nunha zona da traxedia que está sempre no límite de se tornar absurda e, por tanto, ten moito potencial para a comedia. No último filme do Canijo, no Viver Mal, traballei moito nesa zona. Eu acho ese sitio perigoso e moi interesante, porque eu propia cando me comezo a divertir moito coas personaxes é cando elas se estragan, deixo de estar posuídas por elas. O interesante é conseguir conter ese pracer e non renderme a el.

Beatriz Batarda en Yvone Kane (Margarida Cardoso, 2014)

A miúdo trátase ademais de personaxes cunha carga histórica, caso dos da Margaita Cardoso, que lidan coa cuestión colonial, ou mesmo o do Great Yarmouth, que evoca unha situación social moi forte.

Eses personaxes son moi interesantes porque exixen do actor unha pureza no xulgamento. O actor non pode nunca caer na trampa de facer moralismos ou querer condicionar o pensamento do espectador. Ao contrario, eu acho que o lugar do actor é mesmo defender o imposíbel, procurar a empatía, acharmos horríbel, mais comprendermos; talvez non aceptarmos, mas comprendermos de onde é que ven e por que aquela persoa se coloca naquela posición.

Botas de menos facer máis comedia ou que te conviden a facer personaxes cun costado máis lixeiro, lúdico? Non sei se ás veces hai certo vicio de asociar uns actores ou actrices a certo tipo de personaxe. Que vexan en ti sempre a grande tráxica do cinema portugués.

Iso ten que ver coa visión da comedia que cada realizador ten. Acho que é máis fácil, máis confiábel un actor que sexa coñecido polo seu dominio do tempo, por ter sentido da comedia, porque a comedia é sobre iso, é sobre tempos. O lado cómico da Leonor Silveira, e de certa maneira eu tamén me identifico bastante con iso, non pasa por ese sentido apurado dos tempos, pasa pola capacidade de nos entregarmos ao ridículo. E, por tanto, o que nos torna cómicas é nós sermos capaces de traballar nunha zona do ridículo. E iso, de facto, é da escola da Traxedia, non é da escola da Comedia, porque o cómico controla a súa comedia, non é? Nunca está realmente nunha posición fráxil, como si está o actor tráxico, e está cómodo con iso, por iso ten outro potencial cómico.

O caso da serie de televisión Sara, que ao mesmo tempo é a anti-serie de televisión, vai permanentemente por aí. Claramente ten un ton máis volcado cara a comedia, mais está sempre xogando co extremo, co ridículo, en particular os personaxes do Nuno Lopes e o Albano Jerónimo, que está sensacional.

Son xeniais. Mais aí o tes, o Albano tamén é un actor tráxico que usa a súa traxedia para facer comedia. Traballa coa loucura, que é unha cousa da que eu tamén gosto moito. O Nuno, non, o Nuno traballa máis a técnica do clown, el ten outra relación coa comedia moi diferente da do Albano. É tan interesante!

A serie é unha sátira sobre os vicios da televisión e de certo capitalismo audiovisual, mais acaba por falar doutros moitos asuntos importantes, por exemplo o dereito a morrer dignamente. Como foi decidires facer televisión e unha personaxe que non é a que habitualmente a xente espera da Beatriz Batarda?

Máis unha vez é o amor a mandar, non é? Na verdade, eu sou muito sortuda. No caso de Sara, o Bruno (Nogueira), o meu marido, quería escribir unha cousa baseada na contradición que é a miña vida, pois eu non son nada parecida na vida coas personaxes tráxicas que eu teño explorado a través do cinema. Para el era estraño comprender como é que a persoa con quen vivía tamén era aquela do Quaresma, aquela persoa tan desequilibrada. Despois preguntoume quen debería ser o realizador para min, porque el sabía que non quería facer televisión, e eu suxerín o Marco, o Bruno convidou o Marco e logo eles desenvolveron o proxecto en conxunto. Iso foi unha combinación perfecta, non é?

Como actriz foi un galano, un presente, con tantos rexistros nunha mesma personaxe.

Si, completamente. Mais tiven moitos presentes moi bonitos. Ese do Bruno, o Great Yarmouth do Marco tamén foi un presente moi bonito, ou Noite Escura do João Canijo, Peixe-Lua do Álvaro Morais, o Cisne da Teresa tamén...

Das túas interpretacións, de cal te sentes especialmente orgullosa?

Acho que das miñas é o Great Yarmouth, é como se tivese estado a vida toda a prepararme para facer aquel filme, non só do punto de vista do acting, mais tamén, sobre todo, no entendemento da problemática, na madurez para comprender a problemática, sen caer nas trampas da ilustración, sen caer en sentimentalismos burgueses, nunha visión de quen está nunha posición confortábel. Unha boa actuación é aquela que está na medida certa, e cando é a medida certa é en relación a todo, non só co fogo de artificio mais tamén coa profundidade de entendemento daquilo do que se está a falar.

Beatriz Batarda en Great Yarmouth: Provisional Figures (Marco Martins, 2022)

Aceptas moitas veces papeis pequenos.

Eu adoro as personaxes pequenas porque é unha oportunidade para traballar esa zona máis perigosa dos límites do naturalismo. Cando se é protagonista, o actor ten que se lembrar de que o espectador vai estar sempre a ollar para el, e entón ás veces cansa, non pode ter moita cousa, non pode ter moita información, ten que haber unha certa sutileza, a pesar de haber unha construción da personaxe, ten que ser case invisíbel. Cando o papel é pequeno dá para engordar un pouco as escollas da construción da personaxe e iso é moi divertido.

No cinema, prefires ensaiar moito ou gostas tamén da espontaneidade do que acontece nese momento, da primeira toma?

Eu gosto do ensaio porque eu gosto de facer sempre de máis no ensaio para despois, cando estea a filmar, conterme. Acredito moito na riqueza da contención, mais para eu conseguir conterme, primeiro teño que estoupar, porque senón non estou a conter nada, estou a finxir que están a acontecer cousas que non están a acontecer. E eu gosto que acontezan. No momento da rodaxe, que estean a acontecer dentro de mim e eu estou a contelas. E por iso, o período de ensaios é importante para descubrir o que é o silencio, ou sexa, aquilo que é escondido, aquilo que está invisíbel, aquilo que é silenciado pola representación. Eu encontro iso nos ensaios.

Hai algún cineasta co que che gustaría especialmente traballar con quen aínda non traballaras?

O Miguel Gomes, por exemplo, é un realizador con quen eu gostaría de traballar hai moito tempo. A Catarina Vasconcelos. Son realizadores cuxa linguaxe eu comprendo e acho que me iría sentir ben, mais nunca aconteceu, pronto, é así, é a vida. Aínda pode ser que si.

Está o caso da túa prima co João Nicolau no John From que en principio parecía un universo distinto, e o resultado foi óptimo.

Olla, outro realizador incríbel, que eu adoro, adoro as cousas do João Nicolau. E o João Pedro Rodrigues.

Pensaches en realizar ti propia filmes?

Non quero pasar a ser realizadora, eu enceno teatro e escribo para teatro, mais teño hai moito tempo dous ou tres proxectos que gostaría de facer en audiovisual. Quero moito facer un documental sobre a miña familia, e teño unha curta que tamén escribín con, non sei, 23 anos, na altura tentei ter apoio e non conseguín, e despois nunca mais pensei niso, mais gostaba de facela agora. Mais non coa ambición de me tornar realizadora. Eu non me sinto só unha actriz, ou escritora, ou encenadora, eu sinto unha alma artística e preciso de me expresar de moitas formas, de pintar, de escribir, de encenar, de interpretar, e xa que logo traballar coa imaxe é unha cousa máis ou menos natural. E hoxe en dia xa non teño tantos complexos de pensar “eu non teño estudos de cinema”. Fago cinema desde que me lembro de existir, xa vin moito cinema tamén. Hoxe en día acho que esas xerarquías das equipas xa non están tan marcadas como cando era máis nova, cando comecei. É cuestión de ter un bo director de fotografía, unha equipa de imaxe en quen confíe, un traballo ben preparado, ben construído. Xa non é unha cousa que me provoque angustia, como quizais dez anos atrás si me provocaría.

Beatriz Batarda con Filipe Melo e João Pereira ao final do filme-concerto
de La Jetée. Imaxe: João Brites / Curtas Vila do Conde

Como te sentes ante o desafío de narrar La Jetée?

É unha grande responsabilidade, porque aínda por cima no orixinal é unha voz de home. Fixemos unha tradución para a nosa versión máis contemporánea, coa cal nos identificabamos máis e tamén para casar mellor coa música. É un desafío moi interesante, porque é preciso coñecer moi ben o filme, cada fotograma do filme, para poder entrar no momento certo e ao mesmo tempo manter relación coa música, e aquilo ten que encaixar todo ao segundo, ao milésimo de segundo, ao fotograma. É un desafío que dá moito stress. Confeso que desta vez até imprimín en tarxetas o texto para ter alí comigo, porque teño medo de fallar; eu sei a narración de cor, mais teño medo de fallar o tempo, e así consigo non ter a ansiedade contra min, porque a ansiedade é logo unha certeza de que vas fallar.

Cando o Bernardo (Sassetti) vivía fixen moitas cousas con el, piano e voz. Fixemos os contos da Sophia de Mello Brainer e cousas de poesía. Fixemos a Fada Oriana con música orixinal, el tamén fixo música orixinal para a Menina do Mar. Eu gosto moito de contar historias só con voz, porque acho que a voz é onde comeza todo. Se a voz non está certa, se a imaxe non estiver a acontecer na cabeza, pelo menos comigo, se eu estiver só a facer modulación de voz, non ten interese ningún. Se eu non comprendo aquilo que estou a dicir ou se eu non estiver a ver a imaxe, nada acontece no son que sae da miña boca. 

Martin Pawley. Entrevista realizada o 19 de xullo de 2024, sexta feira, no Teatro Municipal de Vila do Conde, durante a celebración do 32º Curtas, Festival Internacional de Cinema.