Dickens en Senegal: A vida e a obra de Ousmane Sembène

“Un director de filmes de África é como o griot, semellante ao bardo da Europa medieval, un home con cultura e sentido común que é o historiador, o contador, a memoria vivente e a conciencia do seu pobo. O director debe vivir no seo da súa sociedade e dicir o que non funciona nela. Por que o realizador debe desempeñar ese papel? Porque, como moitos artistas, é talvez máis sensíbel que outras persoas. Os artistas coñecen a maxia das palabras, dos sons e das cores, e empregan estes elementos para ilustrar o que os demais pensan e senten. O director non debe vivir recluído na súa torre de marfil; ten unha función social concreta a desempeñar”. Nestas declaracións a Françoise Pfaff, Ousmane Sembène facía explícita a súa visión da creación cultural e artística, da responsabilidade do autor cara a sociedade á cal pertence. Nada máis natural nun home que entendeu o seu traballo de escritor e cineasta como unha misión pedagóxica, destinada a expoñer diante dos ollos dos seus compatriotas as inxustizas pasadas e presentes.

Figura patriarcal na historia do cinema africano, Ousmane Sembène foi un home revolucionario que cría no ilimitado poder de comunicación das palabras e das imaxes. Foi un home valente que non deixou nunca de criticar coas súas armas de creador -as únicas lexítimas- a corrupción do poder, os abusos da burocracia, o racismo e o desprezo padecido polos seus concidadáns, contemplados sempre pola Europa rica como individuos de segunda a seren tratados no mellor dos casos con caridade e benevolencia. Ousmane Sembène foi tamén un home optimista, que estaba convencido da capacidade que a xente ten para saír adiante e resolver os seus problemas. Un humanista no sentido clásico, posuidor desa grandeza dickensiana que lle facía ver con claridade que ningún ser humano merece sufrir e que todos deben por igual aspirar á felicidade. Sembène, coma Dickens, defende as vítimas do sistema e os esquecidos pola fortuna, e emprega todos os seus recursos contra aqueles que negan “a voz do tempo”, esa maquinaria que segundo contaba o inglés nun dos seus libros de Nadal, As campás, nos esixe avanzar e mellorar sobre a memoria dos incontábeis millóns de persoas que sufriron, viviron e morreron para sinalarnos o camiño. A obra de Sembène, igual que a de Dickens, non é compracente: describe un mundo cruel e enfermo onde o individuo debe loitar por non ser esmagado. Mais esa loita é irrenunciábel, e por iso se burla con sarcasmo da indolencia esmoeira daqueles que pasan a vida a agardaren que un bo porvir lles caia do ceo. Porque a gran transformación virá de dentro ou non virá.

Ousmane Sembène naceu o 1 de xaneiro de 1923 na vila de Ziguinchor, ao sur de Senegal, nunha familia de pescadores musulmáns. Na súa primeira infancia, e cos cartos que lle daba o seu pai, comezou a ir ao cinema para ver os filmes de Charles Chaplin. Con apenas catorce anos foi expulsado dunha escola francesa por indisciplina, ao enfrontarse co director por mor dunha acusación inxusta. Un mareo crónico impedíalle traballar co pai no barco, así que marchou a Dakar para exercer como mecánico e carpinteiro; as tardes e as noites dedicábaas a ler libros, ver películas e escoitar sesións de contacontos que marcarían a súa maneira de narrar. Como cidadán francés, e igual que moitos outros mozos da súa quinta, entrou no exército colonial para combater na Segunda Guerra Mundial; Sembène explicaría máis adiante que foi aí onde coñeceu “o verdadeiro significado do colonialismo e o racismo”. Ao rematar a guerra volveu a Dakar e formou parte activa do movemento sindical: a folga de ferrocarrís que paralizou o país en 1947 foi decisiva na súa definitiva toma de conciencia.

Sen emprego nun país devastado polas consecuencias dunha economía de guerra, Sembène embarcou cara a Francia como polisón en 1948. Atopou traballo como estibador portuario en Marsella, onde residiu até 1960. Afiliouse ao Partido Comunista e á Confederación Xeral dos Traballadores, o máis poderoso dos sindicatos franceses na posguerra, e participou en diferentes accións de apoio á Fronte Nacional de Liberación Alxeriana e de protesta contra as guerras de Indochina e Corea ou contra a execución do matrimonio Rosenberg nos Estados Unidos. Foron uns anos de formación -de “aprendiz na escola da vida”, nas súas propias palabras- que lle serviron para estudar a obra dunha morea de escritores e artistas ideoloxicamente próximos, de John dos Passos a Pablo Neruda, e por suposto ás grandes figuras da “Negritude”, Aimé Césaire entre eles, mais tamén o puxeron en alerta ante a alarmante ausencia de intelectuais e artistas a reivindicaren en África os cambios radicais que o continente precisaba. Foi por iso que se botou a escribir, e para empezar decidiu contar a súa experiencia como traballador e inmigrante en Francia. Le docker noir apareceu en 1956, e un ano despois Oh pays, mon beau peuple. A súa terceira novela, Les Bouts de bois de Dieu, inspirada na folga do 47, reportoulle eloxios e apoios por parte da intelectualidade francesa de esquerdas (Sartre, Aragon, Simone de Beauvoir). Nesa altura, e despois de doce anos en Europa, Sembène regresou a África.

Na súa viaxe Sembène decatouse de que os seus libros non chegaban á poboación do continente a causa do alto grao de analfabetismo e do seu prezo, inalcanzábel para o sempre mermado poder adquisitivo dos cidadáns africanos. Nese intre comprendeu que o mecanismo máis eficaz para transmitir a súa mensaxe era o cinema, unha arte máis popular e directa coa que ademais podía falarlle ao pobo na súa propia lingua. Sembène marchou á Rusia -daquela URSS- para aprender cinema co director Mark Donskoi. En tan só un ano e sen saber nin unha soa palabra de ruso, Sembène adquiriu os rudimentos necesarios para facer películas. A súa primeira curtametraxe, L’Empire Songhay, foi un encargo do Goberno de Malí que nunca chegou a ser distribuída. A seguinte, Borom sarret, gañou en 1963 o Primeiro Premio do Festival de Cinema de Tours. A peza describe un día na vida dun carreteiro que traslada pasaxeiros polos suburbios de Dakar. O que empeza sendo un retrato de corte neorrealista da vida cotiá deriva en cinema de denuncia cando o último cliente, vestido cun traxe elegante e que aparenta ser un home acomodado, lle promete unha importante cantidade de cartos a cambio de que o leve a unha zona na que ten prohibido o acceso: un policía deteno e quítalle a carreta -o seu medio de vida: imposíbel non lembrar o Ladrón de bicicletas de Vittorio de Sica- e o cliente aproveita para marchar sen pagar.

La Noire de… é un fito por ser a primeira longametraxe da historia rodada por un director subsahariano. Diouana é unha moza contratada en Dakar por un matrimonio francés co fin de que coide os seus fillos. A familia trasládase á Riviera e ela inicialmente acepta a oportunidade de vivir en Francia con entusiasmo, mais axiña descobre que a súa nova función é exercer de asistenta e soportar desprezos; nunha escena especialmente ferinte, un convidado da familia dalle un bico coa escusa de que “nunca bicara a unha negra”. Humillada e soa, Diouana decide poñerlle un desenlace tráxico ao seu inferno e suicídase na bañeira cortando as veas. O xefe de Diouana vai a Senegal e intenta entregarlle cartos á nai da defunta, que os rexeita. Nos memorábeis minutos finais, o home é seguido polos arrabaldes de Dakar por un neno que leva unha máscara africana. La Noire de… levou en 1966 o prestixioso premio Jean Vigo.

Dous anos despois, Sembène marcou outro fito ao rodar a primeira longametraxe falada nunha lingua africana, o wolof: Mandabi, baseada na novela que antecede estas páxinas. Non está fóra de lugar acordarnos máis unha vez de Dickens ao pensar na peripecia de Ibrahim Dieng para cobrar un xiro que lle envía desde París o seu sobriño. O filme non difire demasiado do texto escrito, mais leva eficazmente o relato ao medio cinematográfico e acada momentos de notábel altura, por exemplo coa lectura da carta do sobriño desde Francia, montada sobre imaxes del varrendo as rúas. Mandabi foi exhibida no Festival de Cinema de Venecia, o mesmo no que triunfaría vinte anos despois con Camp de Thiaroye, codirixida con Thierno Faty Sow, unha brillante crítica ao imperialismo que recibiu o Premio Especial do Xurado. O filme revisita un feito histórico: o motín dun grupo de soldados africanos que participaran na Segunda Guerra Mundial en protesta polas pésimas condicións de vida que tiñan no campamento do título, onde foran provisionalmente refuxiados á espera do seu traslado definitivo, e o posterior masacre perpetrado polas tropas francesas.

En 1970 Sembène rodou Emitaï, outro berro contra a crueldade do réxime colonial que foi premiada no Festival de Berlín, ao que lle seguiu Xala (1974), sátira que ironiza sobre a nova clase media africana, despreocupada polo ben alleo, a través da figura dun burgués musulmán que na noite do seu terceiro matrimonio se ve afectado de impotencia sexual. Obsesionado polo asunto, descoida os seus negocios e a súa prosperidade vai a pique; a escena final é dificilmente esquecíbel. Ceddo (1976) foi prohibida en Senegal durante oito anos por razóns en teoría ortográficas: o goberno de Leopold Senghor aseguraba que o título debía escribirse cun só “d”. A realidade de fondo era outra ben distinta: o filme é unha poderosa crítica ao imperialismo relixioso, nomeadamente o islámico, mais non é difícil establecer paralelismos. Foi iso, e non unha letra, o que lle meteu medo ao presidente.

Ningún destes filmes, e tampouco Guelwaar (1992) nin Faat Kiné (2000) coñeceron distribución comercial no noso país. Grazas ao seu exitoso paso polo Festival de Cannes de 2004, onde levou o premio “Un certain regard”, Moolaadé chegou a acadar unha mínima difusión nos circuitos de versión orixinal. A súa derradeira obra mestra arranca cando catro nenas escapan do rito da ablación refuxiándose na casa de Colle Ardo, unha muller que varios anos atrás impedira que a súa propia filla Amsatou fose sometida a esa brutal práctica. Coa súa decisión de acoller e axudar as nenas Colle Ardo provoca unha crise na vida da aldea e fai que entren en conflito dous valores tradicionais: dunha banda a salindé, a «purificación» pola vía da mutilación xenital, e doutra o moolaadé, o dereito ao asilo e á protección. Colle Ardo -personaxe que interpreta con bravura unha espléndida Fatoumata Coulibaly- mesmo deberá pasar polo sufrimento do castigo e a humillación pública antes de que a súa postura saia triunfante: o seu comportamento desencadea unha auténtica revolta de mulleres que esixen que nunca máis unha nena sexa mutilada.

Nun artigo no “Entertainment Weekly” Lisa Schwarzbaum dixo que Moolaadé tiña “o potencial para cambiar o mundo”. A frase vale realmente para describir a obra toda de Ousmane Sembène, falecido en Dakar o 9 de xuño de 2007. Un dos grandes mestres do cinema, e tamén un dos meus heroes.

Martin Pawley. Versión corrixida dun texto escrito orixinalmente para o epílogo do libro O xiro postal, editado en galego por Rinoceronte, única obra literaria do escritor e cineasta Ousmane Sembene publicada en España.