Tralas luces da felicidade

por Miguel Castelo

Uma pessoa pode ser feliz na feira, pode ser feliz numa chabola, pode ser feliz numa tenda de campanha, pode ser feliz em qualquer sítio. Pero se és feliz. Pero quando não lo és, não és nem aqui, nem além, nem num palácio, nem num barraco. [1]

Unha familia de feirantes percorre cos seus eléctricos coches de choque as festas do verán do noroeste español. Un matrimonio novo, Lourdes e José, cos seus catro fillos, dous mocetes e dúas nenas, Josito, Lindo, Sheila e Soraya, aos que se suman Arturo, Piña, Rui e Filipe, catro empregados. Un traballo duro, arreo, incesante, rotineiro, que só encontra a pausa alongada do descanso no letargo da invernía. Unha constante itinerancia só interrompida polas breves estadías nos lugares de cada celebración. O ritual monocorde do facer e desfacer, de desmontar o montado, da carga dos pesados elementos, da viaxe cara a próxima vila onde volverán coincidir e comparter espazo cos da caseta de tiro, a tómbola, os cabaliños, a montaña rusa… levando sempre consigo a compaña do seu persistente chunda-chunda máis recente, a competir co da atracción veciña. Un balbordo rechameiro e convidador ao que acodirán os máis novos do lugar, arelantes de diversión, estamos de festa, máis adiante xa se verá. Duro contraste para quen veñen de experimentar hai pouco a mesma e frustrante sensación de, sen o debido descanso, ter que volver de novo traballar, facendo exactamente o mesmo, onde a maioría da xente está de lecer. E así unha e outra vez. Isto é o que conta de modo maxistral Sandra Sánchez no seu filme, Tralas luces.

Era a súa confesada idea achegarse a este mundo a través de varios destes negocios itinerantes, pero o decurso do traballo levouna a decidir facelo con un só. O de Lourdes. Un acerto. Non é doado saber como resultaría de ter persistido na idea inicial, pero en todo caso sería un relato máis fragmentario e disperso. A decisión adoptada obtén o beneficio do detalle e a intensidade. O cinema de non ficción, é sabido, tamén precisa dunha escolma de “intérpretes”; non todos os “actores” da historia a narrar son quen de contala ben por moito que a coñezan, de “actuar” debidamente. Que a directora se apercibise de que Lourdes era a persoa adecuada para tal cometido -e que mesmo traballase neste sentido, empatando e sabendo crear entre elas a relación apropiada- é a súa primeira victoria como narradora. A súa competencia e habilidade á hora de situar a cámara, así como posteriormente na miuda e paciente (e, neste caso, necesariamente demorada) operación de unir estes espléndidos fragmentos de espazo e tempo -retallos da vida-, de crear a película definitiva, revélana como unha realizadora sensible e delicada, virtudes un tanto escasas no complexo labor da dirección cinematográfica.

No medio dun mundo masculino, Lourdes semella a grande matriarca, mais trátase só dunha aparencia, dun matriarcado sen efecto, dun reinado sen cetro. Todo vira arredor dela: a roupa estará limpa, o xantar na mesa, a caravana arranxada... porque ela, alén do seu estado de ánimo, da súa canseira, se ocupará puntualmente de o facer. Así mesmo, atenderá o funcionamento da pista e tamén guiará a caravana nos traslados porque José ten o carné temporalmente retirado por conducir en estado etílico. Lourdes exerce, interpreta na vida, o incómodo papel da raíña escrava. Calquera dos integrantes da troupe é prescindíbel, ela é laboral e afectivamente insustituíbel. Empresaria (a enxugar un crédito), cociñeira, limpadora, operaria, nai, esposa traizoada, amiga..., Lourdes non se pode sustraer ao modelo de vida que ela mesma propiciou porque tamén é prisioneira de seu. Do seu corazón. Das responsabilidades contraídas. Na súa balanza pesa máis o prato dos sentimentos que o da razón. Sabe que depende dunha chea de cousas e que unha chea de persoas e cousas dependen dela. Está farta, vive apañada pola frustración, decepcionada e, porén, non as vai abandonar. Este rebumbio interno convírtea nunha caste de personaxe tráxico, en posuídora dun tremor vital, en destinataria dun sino que resulta tan proveitoso para a causa cinematográfica como perxudicial e insatisfactorio para a súa vida.

En consecuencia -vida e cine están aquí íntimamente unidos-, a organización do relato céntrase sobre a súa figura. Non se desaproveita a oportunidade dun tratamento en certo modo coral. Todos teñen, en función da súa importancia dentro da “familia” laboral, adecuada presenza e a súa cota de protagonismo -José coa súa ambigüidade machista, resistencia pasiva, silenzo castigador; Josito, facendo méritos no ronsel do pai; Lindo cos seus desafíos cara a autoridade materna; Sheila e Soraya cos seus xogos infantís e connivencias coa nai; Arturo, poderosa imaxe, sempre en segundo termo, prudente, levando con dignidade a desgraza da súa doenza; o Piña, sedutor implacable, primitivo donjuan, no que o único signo de modernidade é o seu telefoniño; Rui e Filipe, montando e desmontando, mantendo o control da pista-, mais é en Lourdes en quen descansa o cometido da condución do relato. Unha responsabilidade que ela asume de bo grao, de modo sinxelo, natural, sen afectación ningunha, como se estivese a falar cunha amiga, se cadra porque é así. Unha das grandes virtudes do filme é achegar a vida destas persoas ao espectador de modo directo, como se non tivese existido entre uns e outros o elemento intermediario da cámara. Mesmo nos momentos en que se dirixen a ela, sinalándonos a todos -á cámara, a quen a manexa, aos espectadores-, fano sen aspaventos, cunha espontaneidade e sinxeleza fóra do común. E isto hoxe -cunha televisión omnipresente, fagotizante e espectacularizadora, pervertidora da ollada do espectador que, apenas sabendo algo, cre estar de volta de todo- non resulta precisamente doado. A explicación a estes resultados é que ninguén olla a cámara, senón a quen a manexa, o que é o mesmo, mais non é igual. Non hai conciencia en ningún dos interviñentes de estar facendo unha película e, moito menos, actuando para a posteridade. Fan o que teñen que facer, o que habitualmente fan, e unha moza a quen coñecen e en quen depositaron toda a súa confianza -porque ela a soubo gañar- acompáñaos e vainos filmando. E se esta dupla circunstancia de non estar, estando, de se mimetizar até “desaparecer”, resulta admirábel, o que xa entra de cheo no ámbito da taumaturxia é a ausencia da presenza, sempre máis aparatosa (nunca mellor acaída a palabra), do home do son. Sexa como queira, Sandra Sánchez, directora-operadora (triple cometido -incluida a dirección de fotografía-, decisivo nesta caste de propostas cinematográficas, e non só por razóns de produción) consegue o milagre de facer pasar a vida ante os ollos do espectador. Que este, posteriormente, o saiba valorar e o goce diante dunha pantalla é fariña doutro muiño.

E Lourdes, mergullada nun universo masculino, abafada polo crédito bancario, esforzada traballadora da súa propia empresa, nai preocupada, afectiva e sentimentalmente desencantada, condenada a un trato, a unhas relacións presididas pola tensión laboral e os atrancos da vida, dependente dos ansiolíticos..., vese precisada doutro modo de comunicación, de alguén que a escoite, que a saiba escoitar, que participe auténticamente das súas frustracións e esperanzas, dun adecuado interlocutor, figura que encontra na cineasta. Fican así asentadas as primeiras pedras para a construcción deste rexo e ben armado edificio cinematográfico. Unha construción que cobra definitiva fasquía -non hai aquí película sobre o papel, como acontece na maioría do cinema de ficción- na súa segunda fase. Coñecedora polo miúdo dos seus materiais, Sandra Sánchez crea na montaxe, coa colaboración experta de Nahum C. Fiuza, unha meditada e ben medida estrutura de dobre narración, na que, entre as accións laborais diversas, situacións domésticas delicadas, etc, se entretecen de modo proverbial as intervencións de Lourdes en imaxe, supeditadas á situación de cada momento, e os seus testemuños -consideracións, confesións, revelacións- efectuados no acougo do man a man, fóra da urxencia do rexistro do inmediato e irrepetíbel. Así mesmo, diversos planos en movemento, desde un vehículo en marcha, escenarios diversos matizados pola la luz do solpor/amencer -que funcionan indistintamente como obxectivos ou subxectivos-, acompañados por melancólicos acordes de guitarra da autoría do músico arxentino Acho Estol, reforzan a idea de desprazamento, itinerancia, nomadismo... fragmentos que, sucedidos por un título -branco sobre negro- que anticipa o tema a glosar, cumpren a función de elementos separadores entre eles, convidando ao tempo á reflexión sobre o recentemente contemplado. [2]

Alén da palabra e da música non diexética aludida, o espazo sonoro do filme presenta así mesmo unha grande riqueza. Á profusión de músicas, sonsonetes e ambientes propios dos escenarios mostrados, súmase a diversidade lingüística, consecuencia da nacionalidade portuguesa da troupe. O coñecemento do idioma do país onde realizan o seu traballo -que para eles, como para moitos galegos, é o español/castelán- permítelle a todos desenvolverse nel con certa soltura. Isto lévaos a choutar constantemente dunha lingua á outra e mesmo a mesturar as dúas de modo significativo nun claro comportamento diglósico, se cadra acentuado pola particularidade de ser de etnia xitana. Unha comunidade de xitanos a se manexar nun mundo de paios, o que, unido ao feito de que a maioría dos portugueses en Galicia, malia ser interpelados en galego, contesten en portuñol, orixina un efecto de pleitesía lingüística. Nace destas constatacións unha pregunta, que se cadra alguén podería responder: tería mudado, veríase alterada, esta situación de ter sido diferente -o galego e non o castelán- a língua de comunicación proposta desde o outro lado da cámara?

Fermosa película, en calquera caso, esta road movie sobre o desarraigo, a perda, a esperanza…, onde a bordo dunha caravana vive o seu día a día un grupo de esforzados traballadores das festas populares, entre os que unha alma boa, a de Lourdes Machado, procura a felicidade Tralas luces.

Notas
[1] O meu amigo João Guisán, profesor de portugués na coruñesa EOI, fai esta pertinente observación: Nos subtítulos traduze-se erradamente o "és" de segunda pessoa ("tu és") do português, pelo "es" de terceira pessoa do espanhol ("él es"). Outro tanto acontece com a interpretação de "barraco" por "barranco", quando "barraco" (aparentado com "barraca" e "barracão") é a maneira portuguesa de denominar uma "chabola". Transcrición do subtítulo de dito fragmento: Una persona puede ser feliz en la feria, puede ser feliz en una chabola…, puede ser feliz en una tienda de campaña. En cualquier sitio, pero si es feliz. Pero cuando no lo es…, no lo es ni aquí, ni allá, ni en un palacio, ni en un barranco.

[2] O profesor Guisán fai estoutra observación, que polo seu interese, reproduzo aquí: "O tratamento da fotografia apresenta uma combinação ousada de cores berrantes sobre fundos escuros, que casa muito bem com o título do filme e o sentido da história, um "jogo de estridências", que também se observa no linguístico".