Memoria y utopía. La pantalla como espejo.

Desde su inicio, y aún con la carcasa de festival de “cine religioso”, la Seminci supo no solo mostrar las transformaciones que experimentó el cine a mediados del siglo XX, la consolidación de grandes figuras (Bresson, de Sica, Fellini) que anticiparon la explosión inmediatamente posterior de las nuevas olas, sino también algunos de los debates fundamentales de su tiempo, desde el discurso antibelicista, en particular en una Europa con las llagas recientes de una guerra devastadora, a las tensiones sociales que empezaban a reflejar la urgente necesidad de abandonar el paradigma occidental de poder en favor de modelos más justos. Ese espíritu no hizo más que reforzarse cuando, a partir de la quinta edición, la semana de cine añadió a su nombre la coda “...y de valores humanos”. En aquel 1960 el programa incluía un melodrama plagado de estrellas que apuntaba las consecuencias desoladoras de la carrera armamentística, la fascinante ¿ciencia ficción? La hora final (On the Beach) de Stanley Kramer, cuyo aviso sobre el muy factible apocalipsis maridaba bien con la monumental ganadora de ese año, El séptimo sello (Det Sjunde Inseglet) de Bergman, pero también había espacio para la incomprensión y el desencanto adolescente -y la sensación de que se avecinaba un tiempo nuevo- presentes tanto en Los cuatrocientos golpes (Les quatre cents coups) de Truffaut como en Los chicos de Marco Ferreri. Revisar el archivo del festival es siempre una fuente inagotable de sorpresas.

Mandabi (Ousmane Sembene, 1968)

Nada más lógico, pues, que la Seminci ensalce en su 70ª edición esa tradición social y humanista y su permanente voluntad de explorar la diversidad creativa en todo el planeta, a menudo de forma pionera abriéndole hueco a voces hoy incontestables pero que en su momento eran absoluta (y extraordinaria) periferia. La docena de películas que forma la edición de 2025 de Memoria y Utopía ni pretende ni podría, en ningún caso, resumir siete apasionantes décadas de historia y cine, pero sí apunta cuestiones punzantes, redescubre nombres y títulos fuera del canon y celebra, sobre todo, la vigencia de su contenido y de su forma (...)

Martin Pawley. O texto completo pode lerse no catálogo da SEMINCI 2025. 

Pablo Guerrero, na lembranza

por Miguel Castelo

Pablo Guerrero. Imaxe: Shibui, CC BY-SA 3.0 [Wikipedia]

Hai persoas que, non sendo da familia ou amigas e nin sequera facendo parte da veciñanza, ao morrer deixan un notable baleiro na vida dos demáis. A desaparición de Bergman (tanto Ingmar como Ingrid), Romy Schneider, Luis G. Berlanga, Julio Anguita, Juana Ginzo, Leonard Cohen, Jean-Paul Belmondo, Javier Krahe, José Antonio Labordeta..., entre outras que agora non me veñen á memoria, conmoveume dun modo especial. Fica en min a sensación de as ter coñecido a todas. Todas, dalgunha maneira nos acompañaron na vida, proporcionaron gozosos instantes á nosa existencia. Por medio da súa obra artística, do seu comportamento ético, do seu estar na vida foron -continúan a ser- exemplos, modelos de coherencia dignos de admiración. Coa morte de Pablo Guerrero non foi diferente. A noticia chegou a min con certo retardo. Foi Javier Pérez Andújar, o pasado sábado na súa sempre espléndida columna radiofónica do "A vivir...", que na SER dirixe e conduce Javier del Pino, quen fixo referencia ao seu recente falecemento. Nese momento comezaron a cruzar a miña mente as imaxes que nalgún momento me uniron a apacible figura do cantor extremeño. Era a primeira hora dunha cálida tarde madrileña, moi posiblemente no mes de maio, cando se achegan as datas dos exames e a temperatura convida a calquera cousa que non sexa estudar, cando precisamente facelo é máis necesario. Na fin de semana, Blanca Silva, boa amiga coruñesa que tamén estudaba en Madrid, convidárame a xantar na súa casa, nun dos extremos do Barrio del Pilar, non lonxe da Vaguada. Colaboraba ela nas actividades que en materia de cultura se organizaban na parroquia (hoxe isto pode resultar extraño pero daquela a oposición á ditadura estaba tamén en certos sectores da Igrexa) e unha desas actividades era o recital, así se dicía (a palabra concerto só se usaba referida á música clásica), que aquela tarde ía dar Pablo Guerrero. O xeneroso convite da amiga, incluía a asistencia a tal actuación, polo que eu levara conmigo o meu magnetófono de casete coa idea de lle facer unha entrevista ao representante da canción extremeña. Daquela na Península Ibérica, seguindo o ronsel da chamada chanson française, que deu nome ao que se había chamar "canción de autor", naceran movementos musicais que con grande empeño e maior ou menor fortuna se ocupaban tamén de trascender a música de consumo para se centrar de forma diversa, entre elas a satírica, en composicións que facían referencia de modo serio aos asuntos da condición humana, en máis dun caso condicionados polo réxime político imperante. Estaban a canción vasca, a catalana, a galega, a castellana, a andaluza, a asturiana, a extremeña..., as comunidades que tempo despois, coa desaparición oficial da ditadura franquista, recibirían o nome de "nacionalidades". Da outra banda da raia, chegaban tamén os ecos da canção portuguesa, poderosa e estimulante.

Pablo Guerrero no Olimpia de París, anos 70.

Podía ser o cabo do curso 1972-73 ou 73-74. Todo estaba previsto, e nada preparado. Así que Blanca, alguén máis e máis eu, pensando que, con aquela tarde, o exterior era o espazo ideal para a actuación, comezamos a sacar da igrexa todas as cadeiras posibles e fúmolas situando na praza que daba á entrada do templo. Nesta tarefa andabamos cando apareceu o cantante e, logo dun "¡Hola!", como se nos coñecesemos de toda a vida, se sumou coa mesma naturalidade ao trasego e colocación dos asentos. Entre o parolar cordial propio da situación, conviñemos xa a gravación da conversa posterior para antes de el cantar, e todo correu nun feliz estado de harmonía e complicidade hoxe impensable. Como non ter un rabuñazo de tristura e un notable sentimento de perda ao saber da morte dun ser tan especial. Como non se encher de emoción ao acudir ao meu presente os versos e a música de "A cántaros" (Tú y yo, muchacha, estamos hechos de nubes Pero ¿quién nos ata? Pero ¿quién nos ata?. Dame la mano y vamos a sentarnos bajo cualquier estatua. Bajo cualquier estatua. Que es tiempo de vivir y de soñar y de creer. Que tiene que llover. Que tiene que llover. Que tiene que llover. Que tiene que llover a cántaros...).

Como non recuperar nun instante o seu nunca esquecido talante de persoa amable e bondadosa, a súa imaxe característica de cabelo lacio, tupida barba e naris aguileño... O son poderoso da súa grave e ben timbrada voz... Hoxe, a banalidade na chamada canción lixeira, letra e música, ocupa un espazo grande de máis. Mágoa que todo se axite ao ritmo da moda. Se cadra sempre foi así. Non sendo precisamente de agora, o dito de "maus tempos para a lírica" resulta hoxe máis vixente do que nunca.

Lástima que a mocidade de hoxe non coñeza "Y los demás se fueron", "Dulce muchacha triste", "Porque amamos el fuego", "El hombre que vendió el desierto", "Toda la vida es ahora", "Pepe Rodríguez, el de la barba en flor"; "A tapar la calle", "Luz de tierra", "Extremadura" e tantos outros títulos saídos do talento creador deste pacense, no que arte e vida foron un todo. Compositor infatigable, Pablo Guerrero deixa unha obra de máis de vinte discos de duracións diversas, algúns deles gravados en directo, así como cáseque outros tantos libros de poemas e literatura infantil. Obxecto de numerosos recoñecementos, entre eles no 2021 o da Medalla de Oro al Mérito en las Bellas Artes, que outorga o Ministerio de Cultura, faleceu en Madrid o 30 do pasado setembro, aos 78 anos. Moitas grazas Pablo Guerrero por tan fecundo e fermoso legado. Foi unha sorte e un privilexio partillar un anaco daquela inesquecible tarde contigo.

Kamal Aljafari, memoria e resistencia palestina

With Hasan in Gaza (Kamal Aljafari, 2025)

En 1965 a OLP creou en Beirut un centro de investigación co obxectivo de reunir e conservar toda clase de materiais sobre a cultura e a historia de Palestina. Chegou a contar con varias ducias de persoas que traballaban na catalogación, a investigación e a divulgación dos recursos acumulados, miles e miles de libros e documentos; un dos seus directores foi o poeta Mahmud Darwish. Cando en 1982 se produciu a segunda invasión israelí do Líbano o centro foi albo da vesania: o exército destruíu o mobiliario, saqueou o equipamento (dende unha imprenta até os teléfonos e ventiladores) e roubou o arquivo todo, que foi cargado en camións e enviado a Israel. Pode parecer unha anécdota menor comparada co historial de atrocidades do sionismo –o asalto aconteceu uns días antes do masacre de Sabra e Shatila, sen ir máis lonxe–, mais na súa cerna está unha das claves do horror, a operación de borrado dun pobo, un empeño manifesto e sistemático que leva sendo executado sen disimulo dende hai máis dun século. Expresouno con máxima claridade a primeira ministra Golda Meir nunha infame entrevista en 1969, "there was no such thing as Palestinians", "they don’t exist", ou sexa, "as persoas palestinas non existen". E para que pareza que non existen, nada máis eficaz que eliminar a súa memoria.

O cineasta palestino Kamal Aljafari (Ramla, 1972) válese deste feito na excepcional A Fidai Film (2024), unha das películas máis importantes dos últimos anos (...)

Martin Pawley. Artigo publicado no Nós Diario o 21 de outubro de 2025, terza feira. As persoas subscritoras poden ler o artigo completo en liña nesta ligazón.

Outra Espanha

As leis do desejo

Em outubro de 1970 chegou às salas espanholas a comedia No desearás al vecino del quinto (Não Desejarás o Delicadinho do Quinto), realizada por Tito Fernández, que vendeu mais de quatro milhões de bilhetes, convertendo-se no segundo maior sucesso da história do cinema do país: em primeiro lugar estava a coprodução Per qualche dollaro in più (Por Mais Alguns Dólares, 1965, Sergio Leone), que tinha vendido mais um milhão de bilhetes. Esta marca não seria superada até o século XXI, mais convém recordar que nos anos setenta (e ainda nos oitenta e noventa) o registo dos números de bilheteira era infinitamente menos rigoroso que na atualidade, de modo que é bastante razoável crer que o número real de espectadores deve estar bem acima do oficial. Esse filme é quase paradigmático do chamado «landismo», subgénero com enredos de qualidade ínfima com as derivas eróticas admitidas pela censura franquista e que tinha como ator mais representativo Alfredo Landa, logo reconhecido pelo seu talento (premiado em Cannes por Los santos inocentes [1984, Mario Camus]) mas naquela altura protótipo do «espanhol médio» de libido desbragada e visão turvada pelas turistas suecas. Em no desearás..., Alfredo Landa encarna um costureiro de maneiras efeminadas numa cidade de província não longe de Madrid; o seu comportamento faz que as mulheres e, sobretudo os maridos delas, tenham plena confiança nele. Já o filme vai avançado descobriremos que é tudo uma farsa: a personagem finge ser homossexual para benefício do seu negócio e, na verdade, é um macho ibérico com ganas de se divertir sempre que vai à grande cidade.

A grande simpatia popular deste filme dá uma ideia clara do estado cultural e social da Espanha da ditadura e da perceção pública da diversidade sexual. O regime de Francisco Franco modificou, em julho de 1954, uma lei aprovada durante a Segunda República, a «Lei dos vagabundos e meliantes» de 1933, que permitia a detenção de proxenetas, mendigos, pessoas inebriadas ou toxicómanos; com a alteração, também os homossexuais entraram na categoria de «indivíduos perigosos», castigados com internamentos «em instituições especiais e, sempre, com absoluta separação dos demais» ou com a proibição de «residir em determinados lugares ou territórios» (...)

Martin Pawley. Fragmento inicial do artigo "Outra Espanha", escrito para o Caderno da Cinemateca dedicado a João Pedro Rodrigues e João Rui Guerra, editado pola Cinemateca Portuguesa en 2025. O texto completo pode lerse no citado volume (páxinas 81-94).

Por una ética del espacio

Es preciso iniciar una reflexión global sobre el impacto de las actividades espaciales antes de que sea demasiado tarde.

* * *

Fotograma do filme de Robert Wise The Day the Earth Stood Still (1951)

El Center for Space Environmentalism que les presenté el mes pasado orienta sus intereses alrededor de cinco ejes fundamentales. El más obvio es la superpoblación orbital debido al aumento de objetos lanzados al espacio en los últimos años por los insostenibles intereses de la industria de las telecomunicaciones: si a comienzos de siglo el número de satélites alrededor de la Tierra rondaba el millar, hoy andamos por doce mil y las previsiones de diferentes empresas prometen multiplicar esa cifra de manera inquietante. En consecuencia, la distancia promedio entre objetos se ha reducido y seguirá disminuyendo, lo cual aumentará la probabilidad de colisiones. Asunto aparte es cómo eso afecta a la observación del firmamento, con una gran cantidad de puntos luminosos moviéndose en cada instante.

Relacionado con lo anterior está el problema de la basura espacial, el conjunto de restos derivados de los usos del espacio cuyo tamaño varía entre una micra y varios metros (...) 

Martin Pawley. O artigo completo pode lerse na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 316, outubro de 2025. As persoas subscritoras poden acceder á revista no seu sitio web.