Aquele querido mês de agosto: onde todo pode ser posíbel

A recente estrea -non comercial- en Galicia (CGAI, 7, febreiro, 2013) de Tabu, terceira longametraxe do cineasta portugués, Miguel Gomes, xa glosada neste espazo por Santiago Auserón, evoca a presentación, tamén no Centro Galego de Artes da Imaxe (xullo do 2009), do seu anterior traballo, Aquele querido mês de agosto. A el achegouse Miguel Castelo nun texto publicado pouco tempo despois, de modo consecutivo en Xornal de Galicia e A Nosa Terra. Este que, co mesmo título do encabezamento e algunha que outra cativa corrección, segue.

Onde todo pode ser posíbel

por Miguel Castelo

O cinema de Portugal (ese país veciño, tan perto e tan lonxe…), cun promedio de oito/nove longametragems ao ano leva xa tempo, estamentos oficiais incluidos, mergullado no debate cinema de qualidade versus cinema comercial. E á vista dos resultados, todo semella indicar que, se ben o destinatario natural destes filmes, o público portugués, permanece maioritariamente virado de costas a eles e cos ollos fixos na TV, principalmente na máis excrecencial, o balanzo, no territorio do cualitativo, deita no decurso do tempo un saldo certamente alentador.

António da Cunha Telles, António-Pedro Vasconcellos, Paulo Rocha, Fernando Lopes, António Reis, João César Monteiro, João Botelho, Paulo Branco, Luis Urbano, Pedro Costa, Teresa Villaverde, Eunice Muñoz, Mario Viegas, Teresa Madruga, Luís Miguel Cintra, Leonor Silveira, Rita Blanco, Ana Moreira, Carloto Cotta, Cleia, Almeida, Anabela Moreira, Acácio de Almeida, Elso Roque, Rui Poças, Mario Castanheira…, entre moitos outros, son nomes que sustentan e dotan de marcada identidade a historia do cinema portugués contemporáneo.

Na actualidade, ademais da anual achega do grande patriarca do cinema mundial, Manoel de Oliveira, outros cineastas, desfornecidos da preocupación polos resultados da billeteira, tentan a sorte de materializar as súas propostas, de facer filmes diferentes, situándose en territorios onde a experimentación e o risco están presentes. En consecuencia, malia que poida semellar un paradoxo, tentan de se dirixir ao público co máximo respecto.

E, co pano de fondo do rugoso binomio cine: arte e industria, o debate no lonxano país veciño existe. As súas lutas, cineastas e administración terán, mais non resulta moi temerario afirmar que os representantes da segunda unha certa sensibilidade posúen. Nada semellante parece acontecer no panorama do cinema español. No tocante ao caso galego, a política audiovisual principiaba a camiñar cara unha consolidación (se o termo é pertinente nestas cousas da industria cultural) e o debate en cuestión comezaba a nacer. Da sensibilidade de ambas partes, administración e cineastas, dependerá, tamén no caso galego, que a demorada andaina continúe e que se forneza e fomente un espazo para o actual “cinema moderno” (inaugurado no ano 1953), un lugar para as propostas máis arriscadas e que con maior respecto se dirixen ao espectador.

No relatado contexto do cinema portugués, Miguel Gomes (1972) realiza a súa segunda longametraxe, Aquele querido mês de agosto (2008), un filme singular que ao recoñecemento do Festival Internacional de Cine de Buenos Aires vén de engadir recentemente o premio á mellor fita no Filminho (un encontro fronteirizo esencial para o desenvolvemento das cinematografías das dúas beiras, a minhota e a miñota). Oportunamente, o CGAI clausurou a programación deste ano cun ciclo sobre a súa obra, que se completou con títulos doutros directores portugueses elixidos polo cineasta homenaxeado, así mesmo presente na derradeira xornada para manter un coloquio co público.

En concordancia coa paréntese precedente, cómpre dicir en primeiro lugar que estamos ante un filme de moi notábel interese, tan só precisado da corrección da miopía dos nosos empresarios distribuidores e de que o espectador non acuda á sala cos lentes de ver cinema, digamos “clásico”, para simplificar.

Na súa xénese, o realizador parte da seguinte proposta: contar unha historia actual, en clave de melodrama, na que a extrañamente misteriosa desaparición dunha muller deixa conmocionado ao seu marido, até o punto de que ao centrar por demais o seu afecto na filla acaba nacendo entre eles unha relación patolóxica de mutua dependencia; situación que vai ser alterada coa presenza de familiares emigrados que chegan, como cada ano, ao lugar de orixe para pasar as férias de agosto.

Con este argumento (tan familiar para nós) desenvolvido, o correspondente equipo e unhas establecidas condicións de produción, arrinca a rodaxe. Mais -como mostra o propio filme resultante, o proceso da produción audiovisual é tan fráxil como unha longa ringleira de fichas de dominó erguidas en vertical, prósimas unhas das outras: a caida da primeira promove a consecutivo desplome do resto- preséntanse continxencias que botan por terra o plan de traballo previsto.

Porén o realizador, apoiado polo seu equipo, decide continuar, incorporando, en feliz idea, diversas dramatizacións en clave paródica sobre os citados atrancos, amén de ir filmando as diversas manifestacións que na localidade teñen lugar nesta época estival: as festas e outras concentracións, as celebracións relixiosas, as orquestras das verbenas, a chegada dos visitantes (periódicos e ocasionais), os baños no río, o traballo do sistema de prevención dos incendios forestais, o funcionamento dun xornal de edición local de grande repercusión nas colonias de emigrantes do lugar, unha pequena emisora de radio, certos sucesos acontecidos e aínda vixentes (entre eles, un filme anteriormente realizado na localidade) ou que se van producindo no decurso de filmación (as secuelas da liorta entre un socorrista do río e uns marroquinos), proceso no que mesmo se arbitra unha proba de repartición para a escolla de intérpretes locais que haberán intervir tamén na parte específica da ficción.

Entre as moitas definicións que lle poden acaer a un filme tan indefiníbel como Aquele querido mês de agosto non resulta desatinada a de “musical”. Un filme musical, na mellor tradición do xénero, onde a música, lonxe de paralizar o relato, fai parte del, axudándoo a progresar.

Nunca externa ao relato, a música xoga un permanente papel dramático, combinando as súas máis variadas funcións, desde describir e subliñar a ser elemento narrativo de seu. Interpretada principalmente polas orquestras das festas, bandas e outras agrupacións populares da contorna, mostradas no filme, a música constitúe así mesmo unha emotiva homenxe tanto á tradición como ás manifestacións máis actuais do xénero, representado neste segundo caso por grupos, cómpre dicir, con menos medios técnicos e aparello espectacular que os dos nosos equivalentes coñecidos, pero con maior creatividade e autoría.

E máis alá de que o coñecemento das letras das cancións sexa previo ou se produza no proceso de rodaxe, estas ocupan sempre o lugar oportuno no relato, establecendo unha estreita relación con el. Outro tanto acontece entre o espazo sonoro e o visual, un dos grandes logros do filme, onde o son adoita adiantar a transición entre un segmento narrativo visual e outro, as máis das veces distantes, producindo un estimulante diálogo entrambos.

Así mesmo, con maior ou menor protagonismo, os membros do equipo e os intérpretes escollidos integran o homoxéneo elenco que, mercede a un eficaz labor de dirección de actores, dá como resultado personaxes de grande entidade e verosimilitude.

Con todos estes materiais, Miguel Gomes organiza o seu filme, primeiramente na mesma toma de vistas, convertendo a rodaxe no proceso de revelación da historia, e posteriormente na montaxe. O resultado é un subtil e complexo, que non complicado, relato no que documental e ficción interactúan con proverbial perfección, ao xeito dun exacto mecanismo de reloxería. Na súa estrutura libérrima, na que nada queda ao chou, resulta apaixonante contemplar as medidas transicións do documental cara a ficción e, nunha sorte de dobre pinchecarneiro, o maxistral atrevemento da ruptura de toda convención narrativa coa suspensión de segmentos marcadamente ficcionais que se retoman posteriormente, logo de ter introducido no medio segmentos de cerne documental. Delicada consideración esta -somos conscientes-, tendo en conta que a operación de definir a fronteira entre as dúas modalidades de posta en escena preséntase, aquí, complicada mesmo para o espectador máis adestrado, o que se revela como outra das grandes virtudes do filme. Malia isto, resulta especialmente gozoso observar este procedemento narrativo no decurso dun único plano (cando a xove protagonista pasa do pranto á risa, situación que se alonga até a trasgresión máxima) ou mesmo ensoñar a presenza de posíbeis citas e homenaxes (Rossellini, Erice, Moretti…).

Un estimulante diálogo entre documental e ficción, o cine dentro do cine, un filme musical, unha historia de amor mediatizada polas sombras do pasado, o retrato dunha pequena localidade portuguesa do interior (Arganil, no distrito de Coímbra) nas festas do verán… Todo isto e algunha cousa máis ofrece Aquele querido mês de agosto, unha crónica de reencontros e novos encontros em os dias feriados à calor do verão, onde todo, mesmo a saudade, semella ser posíbel.