Cultura contra o colonialismo

Fotograma de Dahomey (Mati Diop, 2024)

Nun moi instrutivo libro publicado pola editorial Capitán Swing, África no es un país, o xornalista nixeriano Dipo Faloyin repasa os estereotipos asociados ao seu continente, demasiadas veces retratado como un territorio uniforme sempre subordinado ao primeiro mundo branco. Para alén de explorar con humor a colosal diversidade étnica e cultural africana fronte aos tópicos -vexatorios por únicos- das paisaxes exuberantes e naturezas virxes mais tamén os conflitos e as fames irresolúbeis, unha sorte de castigo divino inevitábel, o autor dá conta, nun bloque apaixonante, do espolio de bens artísticos executado polas potencias europeas. É un exemplo paradigmático o caso do Reino de Dahomey, cuxos tesouros acabaron en museos de Francia logo de ser brutalmente saqueado en 1892: o parisino Musée du Quai Branly garda, el só, case o 80% das noventa mil pezas roubadas na África subsahariana. Na pertinente crítica á construción colonial dos principais museos e a urxente necesidade de revisar os seus fondos e achegar unha xusta explicación de como foron obtidos, o volume casa ben con outro título imprescindíbel da mesma editorial, El cuadro completo de Alice Procter, que trata a perversa -e as máis das veces oculta- formación das máis importantes coleccións de arte.

"Toda arte é política. Todo o que alberga un museo é político", dinos Alice, "porque está determinado polas políticas do mundo que o creou". E engade: "A arte sempre foi a ferramenta dos poderosos e tamén a arma dos desposuídos: a imaxinería oficial controla as narrativas da identidade e define o que é correcto, mais estas representacións poden subverterse e destruírse de maneira creativa. Hai que coñecer as regras do espazo para sabotalo. Se non se fai así, as xeracións deixan de dispoñer dun lugar dende o cal comezar, os relatos non se cuestionan e triunfa a nostalxia".

Recorda Dipo que en 2017 Emmanuel Macron anunciou nun discurso en Uagadugú, Burkina Faso, que "nos seguintes cinco anos" deberían darse as condicións para a devolución temporal ou permanente do patrimonio africano a África. O presidente encomendou un informe a Bénédicte Savoy e Felwine Sarr, cuxas conclusións contundentes exixían a devolución rápida de calquera obxecto tomado pola forza ou adquirido en condicións de desigualdade, incluídas as agresións militares e a apropiación por parte de funcionarios coloniais ou por expedicións científicas anteriores ás independencias. Foi un fito teórico de resultados concretos aínda modestos, mais con innegábel valor simbólico, como a devolución de 26 estatuas ao pobo de Benín. A ese episodio presta atención Mati Diop nun excelente documental de pouco máis dunha hora, Dahomey, Oso de Ouro na pasada Berlinale. A cineasta pon o foco nesas estatuas para as cales "130 anos de cativerio chegan ao seu fin", como afirma un texto ao inicio, e dálles literalmente voz. É unha delas, a número 26, a que nos fala: "Afastado da terra onde nacín, como se estivese morto. Hai miles de nós nesta noite. Todos temos as mesmas cicatrices".

De maneira sobria, dende a convicción de que o puro rexistro é de seu elocuente, a directora filma a minuciosa retirada das obras do Quai Branly, as vitrinas baleiras, o coidado proceso de embalaxe, a carga no avión para a viaxe de regreso a casa. En Benín a recepción será triunfal, a histórica restitución dun tesouro nacional que para Francia non foi máis ca un botín. A cidadanía aplaude, canta e baila ante o paso dos camións que traen as obras de volta. A detallada inspección das estatuas antes de seren expostas achéganos información que as pon en contexto e as converte en obxectos únicos. "Eu entrégome a esa caricia tropical, ao cheiro da infancia, un camiño cara a min mesmo. Non agardaba volver a ver a luz do Sol", declama, con voz espectral, a figura 26. Como na súa primeira longametraxe, Atlantique (2019), o discurso de Mati Diop admite desvíos cara ao xénero fantástico.

Na media hora final o filme adquire unha nova capa a través dun debate público no que participan mozas e mozos. É a xuventude beninesa quen analiza e discute, con espírito crítico, todo o que implica a restitución, se é o comezo de algo máis grande ou apenas un xesto cosmético da antiga metrópole. Será unha muller nova quen expoña un cruel paradoxo: toda a xente emprega alí a lingua oficial e común, o francés. "Non sei falar o meu propio idioma, non podo dicir todo o que quero. Nin sequera aprendemos a nosa cultura no noso idioma. Aprendémola en francés". Tan lonxe de nós, tan perto.

Martin Pawley. Artigo publicado orixinalmente no Nós Diario o sábado 4 de xaneiro de 2025. O artigo pode lerse en español no sitio web de Roger Koza "Con los ojos abiertos".