Cultura contra o colonialismo

Fotograma de Dahomey (Mati Diop, 2024)

Nun moi instrutivo libro publicado pola editorial Capitán Swing, África no es un país, o xornalista nixeriano Dipo Faloyin repasa os estereotipos asociados ao seu continente, demasiadas veces retratado como un territorio uniforme sempre subordinado ao primeiro mundo branco. Para alén de explorar con humor a colosal diversidade étnica e cultural africana fronte aos tópicos -vexatorios por únicos- das paisaxes exuberantes e naturezas virxes mais tamén os conflitos e as fames irresolúbeis, unha sorte de castigo divino inevitábel, o autor dá conta, nun bloque apaixonante, do espolio de bens artísticos executado polas potencias europeas. É un exemplo paradigmático o caso do Reino de Dahomey, cuxos tesouros acabaron en museos de Francia logo de ser brutalmente saqueado en 1892: o parisino Musée du Quai Branly garda, el só, case o 80% das noventa mil pezas roubadas na África subsahariana. Na pertinente crítica á construción colonial dos principais museos e a urxente necesidade de revisar os seus fondos e achegar unha xusta explicación de como foron obtidos, o volume casa ben con outro título imprescindíbel da mesma editorial, El cuadro completo de Alice Procter, que trata a perversa -e as máis das veces oculta- formación das máis importantes coleccións de arte.

"Toda arte é política. Todo o que alberga un museo é político", dinos Alice, "porque está determinado polas políticas do mundo que o creou". E engade: "A arte sempre foi a ferramenta dos poderosos e tamén a arma dos desposuídos: a imaxinería oficial controla as narrativas da identidade e define o que é correcto, mais estas representacións poden subverterse e destruírse de maneira creativa. Hai que coñecer as regras do espazo para sabotalo. Se non se fai así, as xeracións deixan de dispoñer dun lugar dende o cal comezar, os relatos non se cuestionan e triunfa a nostalxia".

Recorda Dipo que en 2017 Emmanuel Macron anunciou nun discurso en Uagadugú, Burkina Faso, que "nos seguintes cinco anos" deberían darse as condicións para a devolución temporal ou permanente do patrimonio africano a África. O presidente encomendou un informe a Bénédicte Savoy e Felwine Sarr, cuxas conclusións contundentes exixían a devolución rápida de calquera obxecto tomado pola forza ou adquirido en condicións de desigualdade, incluídas as agresións militares e a apropiación por parte de funcionarios coloniais ou por expedicións científicas anteriores ás independencias. Foi un fito teórico de resultados concretos aínda modestos, mais con innegábel valor simbólico, como a devolución de 26 estatuas ao pobo de Benín. A ese episodio presta atención Mati Diop nun excelente documental de pouco máis dunha hora, Dahomey, Oso de Ouro na pasada Berlinale. A cineasta pon o foco nesas estatuas para as cales "130 anos de cativerio chegan ao seu fin", como afirma un texto ao inicio, e dálles literalmente voz. É unha delas, a número 26, a que nos fala: "Afastado da terra onde nacín, como se estivese morto. Hai miles de nós nesta noite. Todos temos as mesmas cicatrices".

De maneira sobria, dende a convicción de que o puro rexistro é de seu elocuente, a directora filma a minuciosa retirada das obras do Quai Branly, as vitrinas baleiras, o coidado proceso de embalaxe, a carga no avión para a viaxe de regreso a casa. En Benín a recepción será triunfal, a histórica restitución dun tesouro nacional que para Francia non foi máis ca un botín. A cidadanía aplaude, canta e baila ante o paso dos camións que traen as obras de volta. A detallada inspección das estatuas antes de seren expostas achéganos información que as pon en contexto e as converte en obxectos únicos. "Eu entrégome a esa caricia tropical, ao cheiro da infancia, un camiño cara a min mesmo. Non agardaba volver a ver a luz do Sol", declama, con voz espectral, a figura 26. Como na súa primeira longametraxe, Atlantique (2019), o discurso de Mati Diop admite desvíos cara ao xénero fantástico.

Na media hora final o filme adquire unha nova capa a través dun debate público no que participan mozas e mozos. É a xuventude beninesa quen analiza e discute, con espírito crítico, todo o que implica a restitución, se é o comezo de algo máis grande ou apenas un xesto cosmético da antiga metrópole. Será unha muller nova quen expoña un cruel paradoxo: toda a xente emprega alí a lingua oficial e común, o francés. "Non sei falar o meu propio idioma, non podo dicir todo o que quero. Nin sequera aprendemos a nosa cultura no noso idioma. Aprendémola en francés". Tan lonxe de nós, tan perto.

Martin Pawley. Artigo publicado orixinalmente no Nós Diario o sábado 4 de xaneiro de 2025. O artigo pode lerse en español no sitio web de Roger Koza "Con los ojos abiertos". 

O som, a fúria, a alegria

Ana Moreira e Carloto Cotta en TABU (Miguel Gomes, 2012; O som e a fúria)

 

En canto prendín o ordenador hoxe pola tarde púxenme a buscar opinións sobre a estrea na Berlinale do filme Tabu de Miguel Gomes. Revisei moitas mensaxes de twitter, localicei algunhas anotacións en blogs e finalmente tiven referencia directa de coñecidos e amigos. Souben do entusiasmo de Sergio Wolf e logo o de José Luis Losa (“cine primordial”, “una obra que desmocha caminos de libertad en la creación cinematográfica”, “afirmacion mayúscula de Miguel Gomes”, “una de las más originales sublimaciones del melodrama que haya dado este siglo”). E sorprendinme a min mesmo ben contento, coa sensación de que non o estaría máis se o filme en cuestión fora meu.

Para a alegría, debo recoñecelo, tiña unha razón adicional que se suma a outra moi recente, e de ningunha das dúas podo darlles máis detalles polo momento (unha terceira razón, por certo, ocupará os cen minutos da miña vida inmediatamente posteriores á redacción deste post). Mais no esencial a alegría nacíame en Berlín, por culpa dun filme que rabeo por ver e do que só coñezo uns poucos minutos colgados en Internet a maneira de imaxes promocionais. Algo máis sei, si. Coñezo o que me contou hai un par de anos o bo do Miguel Gomes unha noite no Cabaret Maxime de Lisboa, durante o Indie no que el era xurado. Alegrarme polo éxito crítico de Tabu é, pois, unha maneira de alegrarme por Miguel. E por Luís Urbano e Sandro Aguilar, os seus produtores. A Luís e a Miguel coñecinos ao mesmo tempo, cando viñeron á Coruña por mor do ciclo e a carta branca que o CGAI lle dedicou ao autor do Aquele querido mês de agosto. Con Sandro xa tivera un primeiro contacto uns meses antes en Xixón, e coñecino “de verdade” na edición do Indie antes citada, onde el presentaba a sublime Voodoo. Aquela visita ao Indie foi a máis breve das que eu fixen a ese festival, xusto unha fin de semana; a proximidade de Cannes, o Cannes de Todos vós sodes capitáns, suxería regresar cedo á casa. Ese Cannes para o que tanto e tan rápido houbo que facer e que aprender (e a xente d'O Som e a Fúria estaba aí para dar consellos).

Sinto por eles aprecio suficiente como para experimentar ledicia polas cousas boas que lles pasen. Con orgullo podo chamalos amigos, un substantivo que no sucesivo penso empregar máis a miúdo e con máis xenerosidade; e reencontrarme con amigos coma eles (ou coma Gonçalo Tocha, João Botelho, Francisco Ferreira ou a turma do Indie, por citar apenas algúns dos vinculados co cinema) é unha das causas polas que volvo sempre que podo, e sempre feliz, a Lisboa. Máis alá do afecto, tamén sinto que todos eles son “dos meus”, que partillan a miña mesma maneira de entender este negocio. Que gozan co cinema e non coas súas pompas e circunstancias, que se preocupan pola beleza das imaxes e non pola lonxitude do tapete vermelho. Xente para a cal a cultura non é unha palabra baleira que aparece na súa tarxeta de presentación. Que se fan preguntas, reflexionan e crean. Que saben que o progreso esixe non conformarse e ensaiar outros camiños, aceptando o risco de equivocarse.

As mellores películas do pasado, esas que son tan grandes que xa ninguén ten a imprudencia de cuestionalas, fixéronas persoas coma eles, homes e mulleres que puxeron nas súas imaxes amor, talento e traballo. As mellores películas do futuro fanas hoxe Miguel, Gonçalo e moitos outros, e aínda que algúns, os menos atentos, tardarán cincuenta ou sesenta anos en enterarse, somos lexión os que xa sabemos recoñecelo. Alégrome polo éxito dos amigos. Alégrome por eles, e tamén porque o seu triunfo é tamén o triunfo dun xeito de ver o mundo.

Martin Pawley