Temos as estrelas

Unha creación de Martin Pawley sobre cinema e astronomía a partir de escenas dos filmes Devil and the Deep (Marion Gering, 1932), Breakfast for Two (Alfred Santell, 1937), A Streetcar Named Desire (Elia Kazan, 1951), Wings (William A. Wellman, 1927), Drácula (George Melford, 1931), My Little Chickadee (Edward F. Cline, 1940), The Misfits (John Huston, 1961), Agantuk (Satyajit Ray, 1991), Annette (Leos Carax, 2021), West Side Story (Robert Wise & Jerome Robbins, 1961) e Now, Voyager (Irving Rapper, 1942). Subtítulos dispoñíbeis en galego, castelán e inglés. Galiza, 31 de decembro de 2024. 

Palabras para o ceo

En novembro de 2020 a Real Academia Galega aprobou a listaxe normalizada de nomes para as constelacións, un traballo froito da colaboración entre o seu Seminario de Terminoloxía e varios membros da Agrupación Astronómica Coruñesa Ío. Foi o primeiro de moitos desafíos pendentes verbo do uso da lingua galega no ámbito da astronomía, entre eles a investigación de denominacións de noso para os obxectos celestes, así como dos costumes e tradicións asociados co patrimonio cultural e ambiental da noite.

Fotografía de Fins Eirexas do ceo estrelado dende unha furna na praia de Osmo, Corme.
Na imaxe pode verse a estrela Rosalíadecastro.

A fixación dos nomes das constelacións tivo un antecedente nun labor anterior, a revisión dos termos astronómicos do dicionario da Academia que desenvolvemos en 2016 Salva Bará, daquela profesor da área de Óptica da Universidade de Santiago de Compostela, e o autor deste artigo. O uso frecuente do dicionario en liña serviunos para detectar erros e imprecisións nas definicións de moitos termos, así como a presenza de frases como exemplo desas palabras que non se axustaban ao significado correcto. Identificamos máis de cincuenta termos astronómicos que admitían melloras. Por exemplo, a gravidade definíase até entón como o “fenómeno polo que un corpo é atraído en dirección ao centro da Terra”, unha explicación xeocéntrica que esquecía o carácter universal da forza e cambiou a “interacción atractiva entre corpos con masa, responsable, por exemplo, de que un corpo sexa atraído ao centro da Terra e de que a Terra sexa atraída con igual forza cara a el”. Do mesmo xeito, da luz dicíase que era a “radiación electromagnética que se propaga no baleiro a unha velocidade de 299.792 km por segundo e é capaz de producir o fenómeno da visión” e viña acompañada co exemplo da “luz ultravioleta”, que xusto non é visíbel para os seres humanos (mais si para outros habitantes do planeta, caso das abellas). A definición actual resulta máis precisa: “radiación electromagnética, que se propaga no baleiro a 299.792,458 km por segundo, capaz de producir o fenómeno da visión no ser humano”. Propuxemos, ademais, a incorporación de voces que non estaban presentes, entre elas asterismo ou exoplaneta, así como as acepcións máis comúns na astronomía de termos como conxunción e oposición. O Seminario de Lexicografía, e en particular Manuel González González, recolleu con interese a nosa chamada de atención e asumiu con rapidez a corrección de erros. Ao longo do proceso reparamos no feito de que o dicionario recollía nesa altura unicamente as constelacións zodiacais (e con formas máis que dubidosas) e algunha outra puntual, caso do Centauro, mais non dispuñamos de nomes galegos para a inmensa maioría das constelacións, unha falla que cumpría remediar (...)

Martin Pawley. Artigo completo publicado no Sermos Galiza que acompaña o Nós Diario do sábado 21 de decembro de 2024. As persoas subscritoras poden ler o artigo nesta ligazón.

Con todos os abrazos [Feliz 2025]

Unha creación de Martin Pawley a partir de imaxes dos filmes Noah's Ark (Michael Curtiz, 1928), The Boob (William A. Wellman, 1926), The Scarlet Letter (Victor Sjöstrom, 1926), 7th Heaven (Frank Borzage, 1927), Wings (William A. Wellman, 1927), Sunrise (F. W. Murnau, 1927) e The Docks of New York (Josef von Sternberg, 1928), a música de Hugo Riesenfeld para Sunrise e o silencio dunha tarde na Casa de Rosalía en Padrón. Co desexo dun 2025 guiado polo cariño, a compaixón e o perdón. Decembro de 2024.

Redescubrirmos María Luz Morales (e II). Pioneira da crítica.

Hai moitas María Luz Morales. A tradutora e adaptadora de libros para a infancia (xa a mediados dos 20, Peter Pan y Wendy de J. M. Barrie para a Editorial Juventud), a fundadora de editorial Surco, a editora de antoloxías e versións de clásicos, a creadora dunha historia do cinema en tres volumes para a editorial Salvat… E tamén a excelente narradora dos contos Historias del décimo círculo, ambientados na Guerra Civil, e a memorábel novela Balcón al Atlántico, a escritora de obras de teatro ou do texto memorialístico Alguien a quien conocí, no que repasa os seus encontros con Marie Curie, Gabriela Mistral, Paul Valéry, Federico García Lorca ou André Malraux. Mais convén poñer en valor o seu labor como crítica de cinema e facémolo tomando como referencia os máis de 400 artigos coa asinatura de Felipe Centeno a partir de 1923 (La ingenuidad en la pantalla, 17 de novembro) e durante dez anos. Tamén aí soubo amosar o seu cariño pola Galiza que a viu nacer para aplaudir o esforzo de Rey Soto por levar a América a paisaxe galega en forma de filme ou louvar a adaptación que fixo de La Casa de la Troya o propio novelista, Pérez Lugín.

En La Mujer y el Cine (La Vanguardia, 7 de agosto de 1926) celebra o éxito dunha muller directora: Lois Weber. "(…) También ha abierto el cinematógrafo a la mujer nuevos caminos. Muchachas desde siempre son las que trabajan en los talleres de películas, las que empalman y manipulan en la cinta de celuloide. Ahora, frente a este escalón humilde vemos alzarse a la mujer también en el más alto punto, en el más importante cargo de la cinematografía: en el de directora de películas. Luisa Weber, ilustre actriz y escritora norteamericana, mujer de múltiples talentos, a quien en un principio sólo por ser mujer se predijo el más absoluto fracaso como directora cinematográfica, acaba de triunfar plenamente. Ha resistido, «como un hombre», el duro y continuado trabajo físico que impone la dirección de películas, el esfuerzo mental de improvisar detalles, combinar y rectificar escenas, de corregir sobre la marcha el escenario o guión. Ha soportado la pelea brava, sofocante, que irrita y rinde, con escenógrafos, carpinteros, electricistas, mozos y demás empleados secundarios del estudio. Ha aguantado y se ha impuesto a los artistas, casi siempre indolentes, premiosos y rebeldes. Todo esto dudaba la prensa y el público que pudiera ser tarea femenina. Y todo esto lo ha logrado plenamente una mujer: Luisa Weber, que con su última película «La feria del mundo», acaba de obtener un éxito formidable".

Martin Pawley. Artigo escrito para o sitio web da A. C. Alexandre Bóveda. Pode lerse o texto completo neste enderezo.

Henry Fonda for President

Xardín de rosas en memoria de Henry Fonda, no filme Henry Fonda for President.

En xaneiro de 1976 a comedia televisiva Maude, creada polo guionista e produtor Norman Lear, dedicou un dobre episodio ao empeño da protagonista (Beatrice Arthur) por promover a candidatura de Henry Fonda á presidencia dos Estados Unidos, até o punto de converter a casa nunha oficina de campaña coa colaboración entusiasta de persoas amigas antes mesmo de falar co lendario actor. Cando este aparecía por alí, Maude lanzaba un apaixonado discurso no que lle dicía que el tiña algo que ningún outro candidato posuía, unha "honestidade espiritual" que lle permitiría liderar o país do xeito que "desesperadamente" precisaba, aínda recentes as feridas do Watergate e Vietnam. Con análoga enerxía Fonda non dubidaba en rexeitar a atrevida proposta. Minutos antes, outro personaxe da serie afirmaba que era estúpido pensar nun actor como posíbel presidente, para logo responderlle a Maude que lle gustaría que o fose Ronald Reagan. "Non me mires así", engadía, "Ronald Reagan nunca foi un actor e ti sábelo". Nas eleccións de 1980 Reagan acabou obtendo 440 votos electorais de vantaxe sobre o demócrata Jimmy Carter, un triunfo contundente que abriu unha era de expansión do liberalismo económico, o tecnocapitalismo sen freos e a redución dos estados que puxo o planeta camiño do colapso.

Crítico e programador de prestixio, director primeiro da Viennale e logo do Museo do Cinema de Austria, Alexander Horwath debuta como cineasta cun formidábel ensaio documental, con certeza un dos filmes de 2024, Henry Fonda for President, que leva ao título a idea soñada pola sitcom dos 70. Horwath soubo recoñecer en Fonda, na súa vida e na súa filmografía, unha vía para falar de 300 anos de historia en Norteamérica e asociar o actor xa co inicio da colonización de terras indíxenas, pois foron antepasados seus holandeses algúns dos ocupantes desas terras a finais do século XVII. El propio encarnou personaxes que evocan a fundación do país en filmes como Drums Along the Mohawk ou Young Mr Lincoln que serviron para construír unha mitoloxía nacional; mais tamén puxo voz, rostro e corpo ao heroico Tom Joad imaxinado por John Steinbeck na película que John Ford dirixiu a partir da novela The Grapes of Wrath, obra maior do cinema e fito progresista dunha industria que agora parece incapaz de tales ousadías. Ninguén coma Fonda, un verdadeiro home tranquilo, para representar a bondade revolucionaria de Joad ou para a defensa da liberdade de expresión e cátedra fronte á domesticación masiva da poboación na estimábel The Male Animal (Elliott Nugent, 1942).

A confusión entre persoa e personaxe vólvese no seu caso enriquecedora e axuda a explorar os dilemas dunha sociedade cambiante, das utopías aínda posíbeis na América do New Deal á confusión, o desencanto e o medo que emerxen como pano de fondo da prosperidade económica após a Segunda Guerra Mundial. A Guerra Fría non deixa espazo para a inxenuidade e Fonda será peza clave en varios thrillers políticos fundamentais: Advise & Consent (Otto Preminger, 1962), The Best Man (John Frankenheimer, 1964) e Fail Safe (Sidney Lumet, 1964), que fabulaba cunha crise nuclear catastrófica despois dun ataque por erro á cidade de Moscova. Antes diso encarnara outro dos seus personaxes máis recordados, o xurado de 12 Angry Men (Sidney Lumet, 1957) que con intelixencia e capacidade persuasiva reconducía os seus compañeiros cara a un veredicto de inocencia.

Aínda que o relato do filme conclúe coa morte de Fonda en 1982, xa con Reagan na Casa Branca, Horwath, coa colaboración imprescindíbel de Michael Palm e Regina Schlagnitweit, comprendeu a necesidade de, para alén de facer un uso exemplar do material de arquivo, filmar a América de hoxe. Complétase así o ensaio nun rexistro que o conecta con cineastas estadounidenses contemporáneos coma Thom Andersen (Los Angeles Plays Itself, RedHollywood), o John Gianvito de, sobre todo, Profit Motive and the Whispering Wind, unha alfaia que se valía de lousas e tumbas para contar outra historia dos EEUU, a das loitas progresistas e as persoas que as fixeron posíbeis, ou James Benning, explicitamente homenaxeado na maneira en que se insire unha cita de James Baldwin. No portentoso equilibrio entre memoria persoal e cinéfila, análise histórica e convite á reflexión política asenta Henry Fonda for President a súa inesgotábel riqueza para deixar claro, ademais, que os monstros do presente non aparecen nunca da noite á mañá: levedan devagar co conformismo, a indiferenza e a inacción social como fermento.

Martin Pawley. Artigo publicado orixinalmente no Nós Diario o 12 de decembro de 2024, quinta feira.

Redescubrirmos María Luz Morales (I). A escritora e Galiza.

Escritora, tradutora, editora mais sobre todo xornalista, a coruñesa María Luz Morales ocupa un lugar na historia por múltiples razóns, mais as máis das veces fálase dela polo fito de ser a primeira muller en dirixir un xornal no estado español, La Vanguardia, semanas despois do golpe de estado de 1936. Por iso, e polo seu compromiso con causas progresistas, incluída a aprobación do Estatuto de Autonomía de Galiza, foi obxecto de represalia ao inicio da ditadura. Mais foi, tamén, unha pioneira na escritura sobre cinema como autora de centos e centos de artigos de prensa.

Naceu na Coruña o 1 de xaneiro de 1889, segundo recolle a súa biógrafa Mª Ángeles Cabré no libro, editado por La Vanguardia, María Luz Morales, pionera del periodismo. Formaba parte dunha familia acomodada e tiña un irmán e unha irmá. Contaba arredor de 6 anos cando marchou de Galiza por mor do traballo do seu pai, funcionario de Facenda. A familia viviu primeiro en Andalucía e logo estableceuse en Barcelona. Estudou Filosofía e Letras e comezou a exercer o xornalismo a finais da década dos 10. E como sabía inglés e francés, ademais de castelán, catalán e galego (e en consecuencia, tamén portugués), puido dedicarse á tradución. En 1921 dirixe a revista El Hogar y la Moda, xerme do que logo sería (e aínda é) a revista Lecturas. Tamén en 1921 comeza a colaborar no xornal La Vanguardia. O seu primeiro artigo, Las hadas vuelven, saíu o martes 5 de xullo dese ano. Intégrase na redacción do xornal en 1923 e é nesa altura cando inicia a escrita de artigos sobre cinema co pseudónimo “Felipe Centeno”, que toma prestado dunha novela de Benito Pérez Galdós. As críticas de teatro, porén, asínaas co seu nome real, o cal dá idea de que ao cinema se lle daba unha importancia cultural moito menor (ela propia apuntou iso, décadas despois, nunha entrevista: “Yo, que tenía muchas pretensiones, no quise poner mi firma al pie de algo tan nimio como la crítica de cine”).

María Luz Morales é unha profesional respectada que dá habitualmente conferencias e é convidada ilustre a diversos actos. Algunhas noticias da prensa deses anos dan idea do seu recoñecemento e tamén do seu compromiso claro coas súas orixes galegas. Así, o 23 de febreiro de 1931 impartiu unha conferencia co título Rosalía de Castro y la lengua materna, que foi transmitida en directo por Unión Radio Barcelona. En xullo de 1932 está presente na visita ao Centro Cultural Gallego de Barcelona dos deputados Otero Pedrayo e Castelao, e en abril de 1934 participa “en nombre de las mujeres gallegas” nun acto en conmemoración do 88º aniversario dos mártires de Carral. A noticia en La Vanguardia (29 de abril) comezaba dicindo “En el Pazo Gallego, de Barcelona, celebraron los galleguistas residentes en nuestra ciudad un solemne acto en memoria de los héroes fusilados hace ochenta y ocho años en el pueblo de Carral, cerca de La Coruña…” (...) 

Martin Pawley. Artigo escrito para o sitio web da A. C. Alexandre Bóveda. Pode lerse o texto completo neste enderezo.

Devolvámosle la Vía Láctea a las ciudades

Es factible mantener una iluminación urbana suficiente y garantizar al mismo tiempo la contemplación de un cielo estrellado. 

* * *

Fotograma de Happy Together (Wong Kar-wai, 1997)

En un artículo de referencia sobre el papel de la luz artificial en el tránsito de peatones y vehículos, Road lighting research for drivers and pedestrians: The basis of luminance and illuminance recommendations, Steve Fotios y Ron Gibbons, profesores los dos en escuelas de arquitectura, exponían como en la segunda mitad del siglo XX se habían multiplicado por siete los niveles medios de iluminación pública en el Reino Unido sin causa justificada. Aún en la década de los 50 la iluminancia media en las calles británicas no pasaba de 2 lx, un valor que empezó a crecer de forma exponencial a partir de los 60 para alcanzar una cifra próxima a los 10 lx en los 80 y a los 14 lx hacia el cambio de siglo. «Los cambios en la tecnología», escribían, «han promovido lámparas de mayor eficacia y los niveles de luz pueden haber aumentado porque podía hacerse, no porque hubiera evidencia de un beneficio por eses mayores niveles de luz».

No son infrecuentes los relatos de grandes urbes que, hace un siglo, optaban por no hacer uso de la luz artificial las noches de Luna llena con la convicción de que esa luz natural (0,2 lx) llegaba de sobra. Una concepción errada de la modernidad empezó a convertir los espacios urbanos en territorios dominados por los vehículos privados; las ciudades se llenaron de vías de alta capacidad repletas de coches a alta velocidad, con Los Ángeles como paradigma, y eso impulsó una mayor demanda de iluminación, alentada además por los correspondientes intereses industriales. El tecnocapitalismo nos convenció de que la seguridad equivalía a «mucha luz», lo cual jamás fue cierto. La Comisión Internacional de Iluminación (CIE, por sus siglas en francés) recomienda hoy para vías de baja velocidad (por debajo de 40 km/h) niveles de iluminancia entre 2 y 15 lx en función de la intensidad de uso, composición del tráfico y otros factores. Para una calle con escaso tráfico nocturno 5 lx podría ser suficiente, pero en España esa cifra se multiplica de forma rutinaria por cuatro. O más: pasear con un luxómetro trae siempre muchas sorpresas y, sobre todo, muchos disgustos.

Con esos números en la cabeza, parece evidente que reducir hasta en un 75 % los niveles de iluminación no es una quimera, sino algo bastante factible. En A Coruña, esa reducción hipotética del 75 % permitiría observar a simple vista objetos de magnitud superior a 5, esto es, disponer de un cielo de varios cientos de estrellas en todo el municipio, incluido el centro, y reconocer la Vía Láctea al menos cerca del cénit. Incluso en ciudades mucho más grandes, como Madrid o Barcelona, una rebaja de ese orden de magnitud permitiría recuperar un paisaje parecido en buena parte de su superficie. Cualquier ciudad podría contar con su propio mirador del cielo y eso sería perfectamente compatible con mantener la iluminación necesaria para garantizar el desplazamiento seguro de personas y vehículos. Podemos recuperar lo que nos robaron con engaños.                 

Martin Pawley. Artigo publicado orixinalmente na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 306, decembro de 2024.