Rosalía nas pantallas

Como acontece con moitas outras figuras capitais da creación, a ciencia e o pensamento, a presenza de Rosalía de Castro no cinema e na televisión é modesta, en particular no século XX. A que hai, porén, ten grande interese, ben pola importancia dalgúns títulos, ben porque esas imaxes axudan a entender o grao de (des)coñecemento da obra, a biografía e o mito rosaliano ao longo do tempo. 

Chama a atención, por exemplo, que xa en marzo de 1968 TVE emitise un ben curioso serial, Rosalía de Castro, que contou en cinco episodios de media hora a vida da nosa autora. Antes de que saian os créditos, a "novela" comeza coa chegada de Rosalía, a actriz Ana María Vidal, a Madrid; en diálogo cunha "tía Carmen" (a tía real chamábase María de Castro) faise alusión non explícita ao seu nacemento de nai solteira: "¿Tu madre te ha hablado de...?". Porén, esta Rosalía de ficción apunta na escena que, grazas a sabelo, "la quiero más, comprendo mejor su vida". Aínda dentro do tópico incerto dunha Rosalía torturada pola "mancha do nacemento" que non reencontra a nai até os dez anos (hoxe sabemos que só viviron separadas os meses en que a nena foi aleitada por outra muller), o guión non deixa dúbidas do profundo amor da escritora por Teresa de Castro.

Sorprende a primeira conversa entre Rosalía e Murguía. "Soy un ser con sentimientos, y con ojos en la cara para ver lo que me rodea, y sé lo que me agrada y lo que no me agrada", dille, para logo recordar que non tiña ben dez anos cando escoitou "palabras que no olvidaré nunca" en alusión á revolución galega de 1846. No marco novelesco e estreito dunha produción da televisión franquista hai espazo para unha Rosalía inconformista que pensa na súa "pobre tierra desvalida", que admira a Pondal e Aurelio Aguirre e sabe de memoria o brinde do banquete de Conxo, unha mostra de unión "ante la hipocresía y el odio en la corte". Hai espazo tamén para os textos en galego, incluído o combativo Castellanos de Castilla, e para empregar como recurso imaxes da Casa da Matanza tomadas dunha reportaxe do NO-DO de 1951, Galicia y sus gentes, que ofrecen unha visión insólita do que agora é un coidado xardín. 

A mesma TVE produciu, na década dos 70, tres adaptacións de novelas de Rosalía. No marco de La hora 11, un espazo que se emitía sobre esa hora da noite polo segundo canal, houbo en xuño de 1971 unha versión de 52 minutos de El primer loco e en xaneiro de 1973 outra de El caballero de las botas azules de 80, as dúas de ínfima calidade. Logo en 1976 programouse un serial de vinte entregas de vinte minutos a partir de La hija del mar de cualidades máis ben fracas, aínda que presenta polo menos dous elementos de interese: o prólogo do primeiro capítulo, filmado nunha Casa da Matanza nesa altura xa restaurada e convertida en museo, e o uso da voz lírica da coidadora e encargada do lugar, Maruxa Villanueva, unha figura fascinante que ben merecía un bo relato da súa vida. 

El espíritu de la colmena (Víctor Erice, 1973)

No cinema hai dous fitos de singular valor. Coñecida é a utilización de versos de Rosalía nunha das mellores películas da historia do cinema español (e por extensión, mundial), El espíritu de la colmena (Víctor Erice, 1973). Mentres buscaba localizacións para a rodaxe, o director atopou nunha vila de Guadalajara unha escola abandonada e, entre os materiais alí presentes, un manual de textos de uso escolar de 1942, El libro de las niñas. Nel deu co poema XIII do libro Vaguedás de Follas novas ("Xa nin rencor nin desprezo, / xa nin temor de mudanzas, / tan só unha sede..., unha sede / dun non sei qué que me mata...") en tradución ao castelán e Erice comprendeu, con acerto, que encaixaba ben co discurso do filme.

Dez anos antes debutaba en Portugal António Reis, quen logo foi o influente autor canda a súa compañeira Margarida Cordeiro das longametraxes Trás-os-Montes (1976), Ana (1985) e Rosa de Areia (1989). En 1963 António realizou xunto a César Guerra Leal a curta Painéis do Porto, ensaio fílmico feito por encomenda da Cámara Municipal na que se recitan poemas (na voz de Vasco Lima Couto) do propio António Reis, Egito Gonçalves, Pedro Homem de Melo e Fernando Pessoa. Rompe a unidade de xénero e nación a escolla dun poema inusual de Rosalía, "Hora tras hora, día tras día, / entre el cielo y la tierra que quedan / eternos vigías, / como torrente que se despeña / pasa la vida...". Engadido indebidamente por Manuel Murguía á edición de 1909 de En las orillas del Sar, hoxe considérase un poema solto, independente das súas obras maiores.

Martin Pawley. Artigo publicado no Nós Diario o sábado 4 de marzo de 2023.