Recordos do mundo de antes (Martin Pawley, 2020)

Imaxes obtidas en Galiza, Italia, Portugal, Chile, Arxentina e España entre 2009 e 2019. Curta montada durante o estado de alarma, en abril de 2020. Imaxe e edición: Martin Pawley.

Después de abril

La principal apuesta de la Cinemateca Portuguesa durante el estado de alarma fue la difusión on line del cine que nació después de la Revolución de los Claveles. Cooperativas como Cinequipa o Cinequanon documentaron desde el primer momento el tiempo nuevo con vigor militante y voluntad de intervención. El sindicato de los trabajadores de cine y televisión promovió la filmación de la histórica manifestación del 1 de mayo de 1974, primera después del 25 de abril, y firmó de forma colectiva As Armas e o Povo, en la que participó el brasileño Glauber Rocha como muestra de solidaridad internacional. La reforma agraria y la ocupación de tierras son el asunto central de Terra de Pão, Terra de Luta (José Nascimento, 1977) y A Lei da Terra (Grupo Zero, 1977), así como Colonia e Vilões (Leonel Brito, 1977), que analiza la secular explotación campesina en Madeira a través del ‘contrato de colonia’, equivalente a los foros en España. O Outro Teatro (A. de Macedo y M. Moura, 1977) retrata la lucha por la supervivencia de las compañías de teatro independiente que renovaron la escena cultural. Fascinante es el caso de José Diogo, que asesinó a su antiguo patrón, un autoritario y cruel latifundista del Alentejo. Su encierro preventivo desencadenó un gran movimiento de solidaridad y atención mediática que derivó en un juicio tumultuoso y en una simbólica absolución por parte de un ‘tribunal popular’, historia relatada en Liberdade para José Diogo (Luís Galvão Teles, 1976) con inequívoca simpatía ideológica.

Especial interés presenta la serie ‘Jornal Cinematográfico Nacional’, producida por el Instituto de Cinema Português entre 1975 y 1977 para su exhibición en salas como complemento a las sesiones y poco o nada vista desde entonces. Junto a los obligados acontecimientos políticos, los noticiarios dan cuenta de la autogestión de una fábrica de yogures, exponen la contaminación química del río Alviela o defienden el consumo de productos ‘kilómetro cero’, cuestiones que, cuarenta años después, no parecen haber perdido vigencia.

Martin Pawley. Artigo publicado no número 145, de xuño de 2020, da revista Caimán Cuadernos de Cine, no marco dunha reportaxe sobre a difusión en liña de filmes por parte de diversas filmotecas durante o confinamento pola pandemia.

Coñecermos hoxe para non chorarmos mañá

Ignorarmos a ciencia é un suicidio colectivo. É a ciencia a que leva anos alertándonos dos principais desafíos da humanidade: o desastre climático producido polo quecemento global, as diferentes formas de contaminación, a catastrófica perda de insectos que pon en perigo os ecosistemas, as pandemias presentes e futuras ou as (moi reais) ameazas do espazo exterior, desde os cometas e asteroides que poden achegarse á Terra ao potencial impacto das tormentas solares. É a ciencia, tamén, a que nalgúns casos formula solucións paliativas.

Apostar pola ciencia non é unha elección, é unha necesidade. E tamén é unha necesidade comunicar a ciencia. A sociedade precisa ter coñecementos científicos, as ferramentas básicas para facer un axeitado diagnóstico dos problemas, distinguir o que é prioritario do que non o é e comprender as consecuencias, a miúdo irreversíbeis, que a medio e longo prazo poden ter as decisións equivocadas. Para non lamentármonos mañá, é imprescindíbel estarmos informados hoxe.

Martin Pawley. Artigo escrito para o primeiro número do caderno "Aprender", suplemento de investigación e divulgación do Nós Diario coordinado por Susana Rois; 27 de maio de 2020.

O pintor cego

Logo da primeira das moitas lecturas que merecerá O pintor cego (Kalandraka, 2020), o derradeiro libro que iniciaron como parella creativa Xabier P. DoCampo e Xosé Cobas, dou en pensar no moito que lle gustaría a Xabier Portrait de la jeune fille en feu de Céline Sciamma. Ambientado a finais do século XVIII, o filme trata dunha pintora, Marianne, que recibe a encarga de retratar unha muller antes do matrimonio concertado desta cun home que non coñece. A encomenda, que a obriga a desprazarse a un lugar illado na Bretaña, presenta unha dificultade adicional: a muller, Héloïse, non desexa ser retratada porque non quere casar, así que a pintora deberá facer o seu traballo en segredo, acompañala nos seus paseos diarios e pouco a pouco ir memorizando o seu rostro e o seu corpo. A película convértese axiña nun ensaio sobre a mirada, sobre a elaboración do obxecto artístico como construción dunha persoa que, para crealo, debe facelo seu, ver máis aló do superficial para achar a súa singularidade, para dar coa beleza. Por esa razón será destruída a primeira versión do cadro, non por unha cuestión de falta de oficio nin de técnica, senón porque non recolle a esencia da protagonista do mesmo, isto é, non estivo ben mirada. Despois diso, Héloïse accede finalmente a posar. Nun momento especialmente memorábel, Marianne enuncia os xestos, os tics, de Héloïse, e dille algo así como que os coñece ben porque para executar o seu traballo leva días esculcándoa con atención. Héloïse responde que, como modelo, ela tamén está a escrutar a pintora mentres traballa: a ollada sinala unha dirección con dous sentidos. O amor que nace entre as dúas mulleres é tamén o resultado dese descubrimento, o resultado de construír a imaxe da outra, do outro. Portrait de la jeune fille en feu é un filme belísimo, un deses no que non hai un plano que non sexa perfecto, cunha fotografía impresionante, máis unha vez, de Claire Mathon, co lume e as candeas deitando luz sobre a pel humana, sobre as paredes, sobre os vestidos. Un filme que non berra, no que se escoita o riscar do pincel contra o lenzo e o estralo das faíscas máis as voces de dúas actrices colosais, Noémie Merlant e Adèle Haenel. Podo imaxinar perfectamente a conversa que eu tería con Xabier sobre este filme. Podo imaxinarme con el, diante dun café nalgún bar do noso barrio da Coruña, debullando o filme igual que antes fixemos con The Tree of Life de Malick ou, o último de todos, Phantom Thread de Paul Thomas Anderson.

O pintor cego tamén é -na miña opinión, sobre todo- un ensaio sobre a mirada. A mirada da que nace a arte e a mirada da que nace o amor. O pintor do conto ten sona porque “é quen de tirar dos retratados a verdade do seu ser”. É quen de ver o que outros non ven, porque non miran abondo. O pintor debe facer un cadro dunha raíña e o primeiro día senta diante dela a contemplala durante horas. E igual o día seguinte, e os que veñen despois. Explícalle ao rei que non pode empezar a pintala até atinxir e facer súa a beleza da raíña. Antes dunha man destra, a arte precisa un cerebro que a inicie. O cadro debe existir primeiro na cabeza do pintor antes de empezar a distinguirse sobre a tea. Na súa feitura final, o retrato da raíña pode ter forma de música, mais iso é apenas a maneira na que se comunica aos demais: o retrato existiu primeiro na imaxinación do artista. O retrato é a impresión que da raíña quedou nel.

A morte prematura de Xabier fixo que o libro percorrera un camiño diferente das colaboracións anteriores entre o escritor e o ilustrador. Xabier e Cobas traballaban man con man, nunha influencia mutua permanente pola cal o texto ía dando forma ás imaxes mais estas facían logo que o texto cambiase. Desas idas e voltas naceron libros de inmensa fermosura, fitos da edición galega como Bolboretas, O libro das viaxes imaxinarias ou A illa de todas as illas. N’O pintor cego, o treito final do camiño Cobas houbo de percorrelo só. Partía dun texto xa moi sólido, mais non era posíbel o diálogo enriquecedor. Do desafío, aínda máis emocional ca artístico, agromou un froito prodixioso, coherente coa traxectoria previa. A grande cultura artística de Cobas converte O pintor cego nun fabuloso cóctel de referencias pictóricas, unhas explícitas (Arnold Böcklin), outras evidentes, a maioría máis sutís, desde o quattrocento italiano até Yves Klein e Luis Feito. Un colofón marabilloso a máis de trinta anos de fértil parzaría.

Martin Pawley