SACO en casa: "Frankenstein" (J. Searle Dawley, 1910)

Frankenstein + Pablo Canalís vía Semana SACO en Vimeo.

Das películas producidas antes da chegada do cinema sonoro, polo menos un 70%, seguramente máis, perdéronse para sempre, entre elas obras de xenios como Frank Capra, Yasujiro Ozu ou Alfred Hitchcock. Ás veces, moi raras veces, a fortuna alíase coa cinefilia. No que vai de século atopáronse en diferentes arquivos filmes de John Ford que se consideraban desaparecidos (Bucking Broadway, Upstream) e sumáronse bastantes minutos á mítica Metropolis de Fritz Lang. En calquera almacén, quen sabe, pode haber unha copia sen catalogar da soñada 4 Devils de F. W. Murnau esperando que alguén a descubra.

A primeira adaptación cinematográfica da novela de Mary Shelley Frankenstein estreouna en 1910 a produtora de Thomas Alva Edison. Durante moitos anos a película creuse perdida, até que un coleccionista deu a coñecer nos 80 que tiña unha copia, agora en propiedade da Biblioteca do Congreso. O director foi James Searle Dawley, responsábel tamén, entre outras, dunha versión da Canción de Nadal de Dickens e dunha Branca Neve de 1916 que deixou pegada nun tal Walt Disney, a suficiente como para que dúas décadas despois fixese do relato recollido polos irmáns Grimm a súa primeira longametraxe.

O Frankenstein de Dawley non é tanto un relato de horror como unha fantasía romántica sobre a idea do dobre. Case na liña do Jekyll e Hyde de Stevenson, o monstro é o resultado dunha curiosidade "malvada e antinatural", segundo dicía a sinopse da época. Bastará que o seu creador afaste da mente eses pensamentos insanos, guiado polo amor verdadeiro, para que a criatura se esvaeza nun brillante xogo de espellos final.

Martin Pawley. Versión galega do artigo escrito para o festival en liña SACO en casa. 

SACO en casa: "Número, por favor?" (Hal Roach & Fred Newmeyer, 1920)

Número, por favor + César Latorre vía Semana SACO en Vimeo.

Moito antes de se converter nun actor garantía de éxito e unha das poucas estrelas do cinema mudo que mantivo a súa popularidade coa chegada do son, o destino de Harold Lloyd quedou en mans do azar. Nacido en Burchard, Nebraska, o 20 de abril de 1893, Harold tivo unha infancia nómade debido á escasa capacidade do seu pai, alcumado "Foxy", para manter un posto de traballo. Un deses variados destinos laborais foi a compañía de máquinas de coser Singer, na que tivo un accidente polo que foi compensado con tres mil dólares. Por esas datas, 1912, Foxy xa se separara da muller e os dous fillos vivían con el; o diñeiro dáballes para vivir unha tempada, mais faltaba decidir onde. A solución chegou lanzando unha moeda ao aire, a cara ou cruz: irían ao leste ou ao oeste? Gañou o oeste e establecéronse en San Diego, California.

Apaixonado pola interpretación desde sempre, Harold non tardou moito en facerse un sitio no cinema, que neses anos desprazaba o seu centro de produción desde Nova Jersey até terras californianas. Apareceu en diversas películas e fíxose amigo de Hal Roach, que montou unha produtora con Harold como valor principal. Os seus primeiros personaxes, Willie Work e Lonesome Luke, imitaban o "vagabundo" creado por Charles Chaplin até no aspecto físico, incluído o característico bigotiño, como podemos comprobar hoxe ao ver algunhas das curtas, non demasiadas, que se conservan. Non moi satisfeito cos resultados, o comediante empezou a imaxinar un personaxe diferente. Un mozo normal, sen trazos extravagantes, apenas unhas lentes redondas sen cristais e un chapeu de palla como distintivo. Aí nace o Harold Lloyd que todos coñecemos. O mozo con lentes soñador e voluntarioso, irresistibelmente simpático, elegante, mesmo atractivo. O mozo sen nome que fará todo o que está da súa man para acompañar a moza (tamén sen nome) nun paseo en globo na deliciosa Número, por favor?: imposíbel tirar máis proveito cómico dunha cabina de teléfono e un moedeiro. Dá igual que as cousas ao final non saian como desexaba, pesa máis a pura alegría. Na sofisticada e optimista era do jazz non hai tempo para derivas melancólicas.

Martin Pawley. Versión galega do artigo escrito para o festival en liña SACO en casa. 

SACO en casa: "Viaxe á Lúa" (Georges Méliès, 1902)

Viaxe á Lúa + Sonsoles Rodríguez vía Semana SACO en Vimeo.

Con vinte e poucos anos e o servizo militar acabado, Georges Méliès marchou a Londres para traballar como dependente e mellorar o seu inglés. Nas súas horas libres empezou a visitar un museo de curiosidades, o Egyptian Hall, para ver as funcións do ilusionista John Nevil Maskelyne. Cando volve a París, faino xa completamente seducido pola maxia. Farase asiduo do Teatro Robert-Houdin, que acabará comprando en canto comprende que o seu futuro está nos escenarios e non na empresa familiar de zapatos. Dedicou o seu enxeño e o seu esforzo a modernizar o espectáculo, a inventar novos trucos, a poñer a técnica do seu tempo ao servizo do entretemento. Foi un éxito. Polo seu traballo renovador da maxia moderna, Georges Méliès xa tería garantido un oco nos libros.

Mais nos libros acabou aparecendo por outra razón, aínda máis notábel. Horas antes da lendaria primeira proxección pública do seu "cinematógrafo", os irmáns Lumière fixeron unha demostración para donos de teatros e salas de París. Georges foi un dos presentes e quedou fascinado polo cinema igual que antes pola maxia. Os Lumière non quixeron venderlle a cámara, mais acabou conseguindo unha por medio doutro pioneiro, Robert W. Paul, e en poucos meses as imaxes animadas eran xa unha atracción máis do seu teatro.

A casualidade fai que descubra o potencial da cámara para fabricar ilusións imposíbeis. Mentres filma un plano na Praza da Ópera de París, a cámara atáscase; cando resolve o problema, retoma a gravación. Ao mirar as imaxes proxectadas, ve con asombro como un autobús "se transforma" nun coche fúnebre. Méliès non foi o primeiro en usar trucos, mais fixo deles o seu sinal de identidade: as transformacións obtidas parando a cámara e cambiando unha cousa por outra serán a base de boa parte dos centos de películas que fixo. Os efectos especiais superpóñense a unha posta en escena moi teatral, que prodiga imaxinación no deseño de decorados e o vestiario e maquillaxe de actores e actrices. O seu cinema tende á fantasía máis lúdica e tola e non dubida en botar a casa pola ventá se é necesario; non hai quizá mellor exemplo disto que a delirante Viaxe á Lúa, que foi un éxito en moitos países, mesmo nos Estados Unidos, aínda que non chegou a ver moitos dólares de recompensa pola entón (tamén) común distribución pirata das películas.

Méliès deu cunha fórmula triunfal, mais o cinema progresou tanto e tan rápido que esa fórmula mostrou axiña sinais de esgotamento. Os problemas multiplicáronse ao seu redor e nos anos 20 o mago de Montreuil era un home arruinado e esquecido pola industria que atendía un posto de xoguetes e lambetadas na estación de Montparnasse. A historia tíñalle reservado un final feliz. Foi rescatado do esquecemento e homenaxeado aínda en vida polas novas xeracións, de Henri Langlois a Georges Franju, que recoñeceron nel unha figura esencial. Un dos creadores que fixo que o cinema deixase de ser unha curiosidade científica para converterse nunha arte de masas.

Martin Pawley. Versión galega do artigo escrito para o festival en liña SACO en casa. 

Unha década de Novo Cinema Galego (e III). Cuestionario a José Manuel Sande

Cando xurdiu a etiqueta do Novo Cinema Galego (NCG)?
José Manuel Sande (JMS): A nomenclatura formal, concreta e con esa acepción aparece nun agora xa emblemático artigo publicado a inicios de 2010 -por certo, alégrome de que isto suceda, que alguén independente e fóra dos circuítos ao uso poida fixar unha achega súa-, pero nin que dicir ten que responde a sensacións, pulsións, talentos e elementos que se viñan detectando -como lanza o texto de Martin Pawley- no ambiente desde había uns meses. As sucesivas conversas, a análise de textos e contextos, o espírito entusiasta dos compoñentes do proxecto Acto de Primavera (Xurxo González e Martin Pawley máis ca min, que supoño sempre mantiven certo pouso inevitablemente institucional, pretendida e inutilmente estoico e obxectivo) fixeron posible esta operación de difusión, posta en valor e propagación de talento. Parte do fermento, e é importante sinalar o carácter metafórico que tivo, pasa por un festival fugaz, fronteirizo e modesto –en economía, non en propósito ou (boas) ideas- que convén lembrar, o Filminho. Considero que a edición de 2008 coa incursión de pezas de Oliver Laxe, Peque Varela, Lara Bacelo, Claudia Brenlla, Susana Rey ou Ángel Santos foi decisiva para calibrar o que sucedía e ver o fortalecemento de determinadas propostas. Alí foron premiadas París #1 e O cazador. Os membros do xurado tardamos, e non esaxero, unhas 3 horas en chegar a un acordo, a unha conclusión. Debo dicir que pagou a pena a deliberación, a pelexa e a espera. Por último, a existencia de alguén como Alberte Pagán (de quen no Filminho proxectouse Po de estrelas) remitía a un universo autoxestionario, experimental e libre moi suxestivo. A suma de todo isto indica que existía un xerme, un pulo creativo que creo abrollou inevitablemente en 2010.

José Manuel Sande e Xurxo González despois da estrea en Portugal de Tabú de Miguel Gomes
(Guimarães, 28 de marzo de 2012). Imaxe: Martin Pawley.

Por que esa etiqueta?
JMS: Fundamentalmente, a necesidade de difusión e expansión do traballo dos mozos (ou non tan mozos) cineastas que estaban facendo pezas de interese, cando non magníficas, ou mergullando en lugares moitas veces no plano artístico en Galicia pouco transitados. Non debemos deixar de lembrar que por vez primeira asistimos a lugares insospeitados –o espazo dos festivais, a marca do filme que se pode ver en todo o mundo con moito máis público e eco do que parece- e establecemos proximidade co feito estético contemporáneo. Por outro lado, no que respecta ás arrogancias e as maquinarias de propaganda, imaxina alguén que na era Fraga se tivese conseguido un premio en Cannes? Ou que descubrisen que existían os certames de Marsella, Locarno ou directamente outras formulacións narrativas?

Que era o que se quería nomear?
JMS: Un feito, o que estaba sucedendo, moi prometedor, e unha sensación derivada, o talento que circulaba coa eclosión de creadores e novas formas, escrituras e ata modos de produción.

Cal era o contexto político naquela altura?
JMS: Triste, como amosa a actualidade. Desconcertante, de cambios inesperados, logo máis continuista do que parecía pero con outro espírito. Como moitos saben, as experiencias progresistas raras veces convalidan en Galicia, a non ser que teñan toques personalistas e/ou nepotistas, traizoen a súa esencia ou sexan quen de venderse a determinados intereses. O PP, exactamente un conglomerado de intereses, así como un partido ben organizado -aínda que os seus obxectivos non pasen precisamente polo ben común ou clase algunha de altruísmo social-, gañou as eleccións de marzo de 2009 con certa sorpresa, sen méritos aparentes, ben respaldado pola autoconfianza das forzas do goberno bipartito, a guerra sucia e a colaboración inestimable dalgún grupo de comunicación que soubo cobrar moi rápido os favores, e o certo é que podemos afirmar con rotundidade que non tiña plan algún no apartado cultural, particularmente no terreo audiovisual. Pasado un tempo, soubo continuar camiños explorados na etapa do goberno bipartito e mesmo deixarse asesorar (en aspectos moi concretos), pero naquel momento foi todo confuso. Confuso e triste, que a memoria non se esvaeza nestas cuestións. E, ollo, non se trata de non saber percibir as mutacións nun tecido profesional, senón de non saber xestionar nin ter unha idea ou proxecto propio, fóra de políticas regresivas, daniñas e moi sinaladas que chegan ata hoxe: os sucesivos recortes en Cultura e a creación e mantemento da momia nomeada Cidade da Cultura.

Cal era o contexto cinematográfico naquela altura?
JMS: Máis plural que no pasado inmediato. Convivían estes traballos cun cinema de aspiracións industriais, de obxectivo comercial, desigual nos seus resultados.

Que papel xogaron as axudas de talento?
JMS: Crucial. E conseguiu certificar a súa transcendencia dun xeito ben paradigmático: a través dun sorprendente movemento de defensa destas axudas nun momento no que se vían ameazadas. Lembremos a presión exercida polos manifestos reivindicativos lanzados en outono de 2010 e xuño de 2012 -promovidos no primeiro caso desde Acto de Primavera, no segundo por cineastas e axentes do propio sector-, indicio claro das políticas decididamente desnortadas (por esa fraqueza terrible que dá o descoñecemento mesturado coa soberbia) da cúpula audiovisual do primeiro goberno presidido por Núñez Feijóo.

Ao NCG faltoulle respaldo político?
JMS: A clase política normalmente chega tarde a todos os procesos. Por iso de maneira interesada moi poucas veces a historia da sociedade civil é capaz de colocarse ou recoñecerse no seu xusto lugar. E pensemos que estamos nun lugar no que a moderación enténdese como algo intrinsecamente bo, como se ir á esencia dos asuntos penalizase. Por iso non se tocaron ou exploraron infinidade de formas e temas, e así, como consecuencia, temos unha arte demasiadas veces submisa, reverente. O núcleo dun traballo non pode pasar por non molestar. Ou que mollarse social, cultural e politicamente sexa un defecto. O sectarismo, a parcialidade e o pánico á autocrítica fan un fraco favor aos que din ser progresistas. Por enriba, se todo se pretende reducir a unha cuestión de identidade, fronteiras ou bandeiras, perdese parte do fondo e da complexidade. Crear ou recrear unha tradición leva un tratamento crítico do anterior e do presente e conduce a determinar que a elección para ese camiño é a do talento, a da impugnación do esclerotizado, a do atrevemento e os poderes da sutileza e a iconoclastia.
Quen non sabe, actúa de xeito convencional e por inercias de comportamento. Así operan as modas e tendencias, que nas cinematografías pequenas normalmente non levan a nada. A administración pública debería saber sempre que non debe actuar como unha empresa. Non o necesita nin llo pide ninguén (isto último si, pero non lle debe importar). Pode experimentar no sentido de facer primar o talento e as singularidades. E, como sucedeu no caso do NCG, sublimar esa excelencia por enriba pode ter (ten) consecuencias prácticas e ser rendible.

Cal credes que foi o papel que xogou a AAG e a AGADIC?
JMS: Importante por algo tan esencial como é o modelo de relación e de financiamento do sector audiovisual e o papel que debe xogar unha administración con respecto á creación e ás artes. Falase moito dos intrusos ou okupas con cargos políticos. Pois ben, ás veces sucede que o rigor, a sensatez e mesmo a humildade que confire o bo humor imperan e son estes axentes (inusuais) os que impulsan iniciativas, medidas e apoios que nin o burócrata aborregado ou o arribista de manual son quen de executar. Hai tres claves obvias: procurar o ben común; ter perspectiva e coñecemento; non ser submisos nin proclives a movementos superficiais. A historia cultural da Xunta de Galicia raras veces consigue xuntar unha soa destas tres características, se exceptuamos políticas e axentes concretos, en xeral máis independentes, e que se corresponden –con algunha destacada excepción- cos breves interregnos de carácter progresista. Por suposto, estes suxeitos e políticas son incómodos, dado que existen intereses e unha vida cortesá establecida. Non deixa de ser curioso como a obsesión por outra etiqueta, aquela que podemos amalgamar no termo Galicia Calidade, incide no promocional sen vislumbrar a excelencia. É dicir non inclúe a palabra na que se sostén, a calidade (e chega con ver as apostas históricas: The Way sería unha mostra reveladora). A Axencia quixo ver a complexidade do asunto e acertou parcialmente, abriu camiños estimulantes. Era un inicio, en medio dunha situación paranormal (o propio reparto de competencias do goberno bipartito non favorecía precisamente a unidade de acción). O pau electoral e cambio de goberno fai que a partires de marzo de 2009 directamente a situación mude. Para os sucesivos gobernos do PP, o cultural nin se entende nin se considera un mundo próximo. Todas as remodelacións realizadas deixan en segundo plano polo tanto a palabra cultura. Por iso AGADIC, malia esforzos particulares e algúns continuismos afortunados, vai explicitando a súa postura a partires de 2012 e deixando finalmente todo reducido ou confinado a un sistema de axudas, aínda en parte válido pero que precisa máis ambición e recoñecemento ou análise dos resultados, non sempre tan tanxibles ou susceptibles de reducirse a meras cifras. E as apostas por proxectos singulares pasan, como sucedeu nos últimos anos, á consideración do turismo cultural, un híbrido confuso, pouco menos que indefinible, onde o camiño de Santiago, a quimera xacobea ou o que debemos invocar como a sociedade do espectáculo, a través dun popurrí de aranceis, prebendas e os intereses duns poucos, conflúen. Conflúen en detrimento de políticas rigorosas, ambiciosas e consensuadas. Nada hai peor que o curtopracismo político e o conservadurismo do estatismo. Xa sabedes, este asunto ou actitude que habilmente propagou como imaxe da espera Rajoy (habano en man): non facer nada como modo de facer. Pódese dicir, seguindo a escala do exemplo, que sempre será peor a tolemia ávida de poder dun Aznar pero, en xeral, é preferible que haxa un mínimo de coraxe e se presenten propostas reais, aínda que hipoteticamente puideran chocar cos sectores representados. Un proxecto permite discutir, debater; unha fuxida cara adiante provoca unicamente frustración.

A etiqueta nomea unha xeración?
JMS: Nun sentido moi amplo. É antes un movemento que unha escola ou unha xeración concreta, aínda que por razóns obvias moitas das persoas do NCG corresponden cunha época ou xeración determinada ou próxima no tempo.

Como se dialoga co pasado?
JMS: Con respecto e coñecemento, con autenticidade e entusiasmo. Cando tes unha tradición nalgún ámbito feble, a creas en correlación a outros lugares e incorporando os teus elementos. Esta é unha das claves no caso do NCG. A adición de contemporaneidade, ausencia de atraso estético, a amplitude de miras. Como se sumásemos todos os procesos relevantes anteriores ou aqueles intres máis felices, unha síntese -máis intuitiva que reflexiva ou ilustrada as veces- do cinema de correspondencia, o espírito dos pioneiros do tardofranquismo e a transición, a videocreación dos 80, a produción televisiva máis audaz ou a animación madura. É tan sinxelo como ter claro o destinatario e non obsesionarse cun coñecemento aparentemente masivo dos públicos e da recepción.

Que acollida tivo entre os creadores?
JMS: Creo que boa. Fortaleceu a autoestima, amosou as posibilidades de chegada a lugares antes inaccesibles, uns autores influíron noutros. Mesmo xerouse unha sensación de comunidade, un sentido colectivo que ata frutificou en experiencias moi inusuais, como son os filmes colectivos (o achegamento ao espazo okupado e autoxestionado Casa das Atochas ou Nimbos, celebración do poemario de Xosé María Díaz Castro).

Que acollida tivo entre o público?
JMS: Un dos principais inconvenientes que afecta a este sector precisamente é a difusión, a promoción e distribución dos traballos. O espectador avezado detectou inmediatamente que ocorría algo. O problema da distribución dificulta enormemente unha maior expansión. Hoxe parece o momento de virar positivamente isto.

Que acollida tivo entre a crítica?
JMS: Desigual, como se desenvolve sempre este suxeito, un espazo simbólico onde a ilustración mestúrase coa vulgaridade e o oficio de ocupacións múltiples. Creo que a crítica sempre foi parcial no tratamento das producións realizadas por autores galegos. Non quixo influír en ningún caso dilapidando con contundencia o posible potencial dun ámbito enteiro. Isto pode entenderse desde certos parámetros pero dificultou o carácter electivo e libre que debe ter o analista ou crítico. Se todo vale, a posición de privilexio de quen escribe para facer comprender mellor determinadas propostas fílmicas, queda anulada. Nin que dicir ten que a aparición do meteorito serviu para poñer a cada un no seu sitio.

Que acollida tivo entre os medios?
JMS: Na maioría dos casos aceptaron a etiqueta. Si me gustaría destacar o Xornal de Galicia que, nun periplo exemplar no eido cultural nun difícil contexto (sobre todo no tramo final da súa existencia), soubo captar a esencia dos tempos e ser en simultáneo información e empurrón das vangardas, algo xornalisticamente ben complicado.

Que acollida tivo entre o sector?
JMS: Controvertida e desigual. Non establecer un canon estético ou un corpus pechado seguramente foi decisivo para evitar oportunismos a destempo ou desembarcos masivos e si abranguer o de plural que podía existir no sector. Pero tamén houbo quen se sentiu ameazado ou desdeñado, cando a etiqueta viña respaldar en xeral as singularidades que puidera haber na produción galega e, considero, nunha concepción de lanzamento positiva para todas.

Que acollida tivo entre os axentes formativos?
JMS: Máis elocuente e isto poderá verse cada vez con maior contundencia. Atoparon un marco conceptual e didáctico claro e con exemplos afortunados. Mesmo unha iniciativa como Cinema en Curso (CGAI) soubo percibir o que sucedía, fomentando o máis parecido a unha comunidade creativa en interacción neste caso con cativos e adolescentes, unha experiencia (en proceso) tan pertinente como afortunada. E resulta evidente así formulado, pero moitas das imaxes do Novo Cinema Galego quedarán na memoria audiovisual e no imaxinario colectivo.

Que figuras destacarías que apoiaron ao NCG?
JMS: Non levamos sorpresas neste apartado. Foi indiferente quen quixo selo –unha vez máis a consideración do novo como ameaza- e os aliados estaban claros. Si convén resaltar con absoluto realismo un feito: a parte institucional tardou en reaccionar e sempre foi por detrás.

Que papel xogaron os festivais?
JMS: A maioría, e desde logo os máis estimulantes ou con capacidade de exploración estética, viron rápido o papel preponderante e atractivo que podía xogar o Novo Cinema Galego, un aval que viña dado, claro está, pola calidade indiscutible que eles mesmos ao programar vían en moitas das producións.

Jaime Pena, Martin Pawley, José Luis Losa, Marta Gómez e José Manuel Sande na mesa redonda "Pasado,
presente e futuro dos festivais de cinema", Cineuropa, luns 14 de novembro de 2011. Autor descoñecido.

Que iniciativas puideron dar continuidade ao NCG?
JMS: Houbo dúas vías básicas, unha determinada pola nosa propia acción (falo de Acto de Primavera), outra polo curso dos acontecementos, o funcionamento dos distintos títulos que acadaban pegada e consistencia. Nós tentamos algunhas intervencións. Non todas foron posibles, pero si houbo moita xente receptiva (penso na actividade desenvolvida na Casa das Campás en Pontevedra ou no CGAC), o que facilitou cursos, ciclos, conferencias, circulación dos filmes por festivais ou textos; en xeral houbo unha labor de reivindicación das calidades dos filmes e moitos axentes moveron todos os fíos que tiñan para axudar a que agromase.

Como evolucionou a etiqueta?
JMS: Pasei moito tempo ausente deste oficio e teño a impresión de que conceptualmente vén de resucitar. Con outros vimbios, noutro momento, con estados de madurez asimilados, traxectorias moitas máis definidas, pero co mesmo desexo de chegar aos diversos públicos e de ofrecer rigor acomodado a obras na maioría dos casos moi persoais. E respectando aquela formulación ou definición que outorgaba Barbara Hammer ao cine radical, “heterodoxo tanto no contido como na forma”. Curiosamente teño a impresión de que nestes anos non xurdiron moitos nomes novos, aínda que se confirmaron outros, caso de Jaione Camborda ou Xacio Baño, e outros directores anteriores traballan con outra liberdade, e poden facer películas de seguro máis próximas á súa esencia, o cal viría a indicar tamén a ausencia de oportunismo en torno ao movemento e a aprendizaxe en ambas direccións: como sucede na vida as influencias van de pais a fillos e tamén en sentido inverso. Como dicía antes, a miña sensación é que as actitudes foron naturais e non impostadas.

A etiqueta ten límites?
JMS: Sempre os tivo, aínda que posúe unha parte de conveniencia. Dado que é unha etiqueta tan realista como funcional debera estar acoutada temporalmente –cos Novos Cines na lembranza-, pero tamén no seu compoñente de promoción e suxeición a unha serie de trazgos, hai postulados que permanecen ou que aportan derivas aínda útiles.

Cales son as características do NCG?
JMS: Moi sintético. A aparición de filmes e autores que rachan con fórmulas industriais, que apostan por outras formas nun momento de cambio de paradigma, de mutación global universal no ámbito audiovisual. Exercen a hibridación de xéneros e formatos, nun catálogo estético que vai do material encontrado ao documental de creación, do cine-ensaio ás exploracións autobiográficas, e teñen orixes marcada por un eclecticismo formativo tendente á atracción e coñecemento de linguaxes renovadoras. No seu periplo vaise desenvolvendo unha interesante capacidade de creación de sinerxías. Os festivais terán papel protagonista na súa historia.

Cal é o nexo de unión?
JMS: Moitos. Non podo facer máis que lembranza da miña propia peripecia. Unha vez establecido o CGAI como un centro visible de paso as presentacións, programacións, os vínculos con xente que quedaba a durmir na miña casa, os xantares e festas, o xurdimento de novos proxectos e alianzas naturais, os diversos visionados de proxectos con diversas montaxes na procura de asesoramento ou consello, a experiencia de Arraianos, a realización dos filmes colectivos antes mencionados ou a recepción dos festivais levan a unha configuración afortunada, que, lembra, de xeito pertinente, a observada nas lembranzas históricas de grupos xeracionais ou movementos artísticos. Non vou beatificar nin mistificar nada, pero é certo que as relacións entre xentes moi variadas son amistosas e, dun xeito moi campichano, natural, establecéronse vínculos –o que é máis importante- mantidos no tempo.

Como soporta o NCG a cuestión nacional?
JMS: Pois mellor do esperado. Poucas veces o feito cultural non folclorizante ou máis tópico adquiriu carta de natureza. O que non quita que tamén as veces estea aqueixado dos grandes males galegos (non mollarse coa realidade ou a autocompracencia negativa serían dous trazos estables disto). A perspectiva pretendidamente autoral pode ser tamén moi cómoda e leva ao predominio de características ou tendencias que convén desvelar ou non esquecer: a ausencia de humor, a fuxida do xénero e o relato, un mirarse o embigo, certa superioridade moral ou a sublimación do contemporáneo en detrimento de legados valiosos.

Cales foron os fitos do NCG?
JMS: Nos inicios sen dúbida todos os filmes, curtas ou longas, que pasaron por grandes festivais. No previo a experiencia das axudas promovidas no período 2005-2009 ou as pezas do Filminho 2008 acabaron resultando determinantes.

Que relación tivo co "otro cine español"?
JMS: Inevitable, tendo que sortear os centralismos e prexuízos que sempre formaron parte do mosaico cultural español.

Intentouse repetir o modelo noutros territorios?
JMS: Si. A complexidade da descentralización de competencias estatal e a preguiza mental fai que exista aínda moito autismo ou descoordinación interinstitucional, pero tamén hai persoas competentes e redes aproveitables. Os resultados estaban á vista.

Por que o ICAA o outras institucións non copiaron este sistema de apoios?
JMS: Nin coñezo todos os casos nin obviamente estaban obrigados. Por outra banda, é certo que a sinécdoque non sempre funciona. Iso si, sorprende que unha convocatoria tan eficaz e ao tempo económica como a de Talento non traspasase máis fronteiras, mesmo ámbitos artísticos.

Por que dez años despois aínda se sigue falando do NCG?
JMS: Polo potencial dos traballos realizados polos cineastas e os seus equipos. Lonxe de morrer ese espírito e talento, coa obtención de estreas normalizadas e lexitimidade a través de premios, prensa, difusión, traballos académicos, circuítos de prestixio, a etiqueta parece renacer e acadar unha nova operatividade.

Que películas e cineastas destacarías?
JMS: Fago unha emblemática e apresurada escolma, que nin quere ser canónica nin excluínte (hai outros traballos, asinados por xentes que van de Alberto Gracia a Diana Toucedo ou Cayuela/Gómez Viñas, tan interesantes ou bos como estes). Creo que hai unha vertente experimental, encabezada por Alberte Pagán. Bs. As. (2006) fíxoo especialmente coñecido, co seu axuste entre indagación na memoria e as formas. Nesa vía La brecha (2011) de Marcos Nine ausculta os propios procesos de creación, anticipo dunha carreira creativa e plural. Non podemos esquecer os traballos emblemáticos que pasearon por festivais e figurarán nas antoloxías do período e do noso cinema: Todos vós sodes capitáns (2010) co seu premio en Cannes e a popularización do movemento ou Vikingland (2011) de Xurxo Chirro, o xenio da segunda vida das imaxes, unha peza única. Hai dous traballos dos últimos tempos que debo destacar. Longa noite (2019) de Eloy Enciso, amalgama de oralidade, sinerxía cine-literatura, estilización e formación dun novo naturalismo. Prolonga e enriquece os achados de Arraianos (2012). Lúa vermella (2020) de Lois Patiño vén de estrearse na Berlinale. Patiño supera a capacidade poética de Costa da Morte (2013) mentres filtra mito, sutileza e terror en torno á forza da comunidade.

Se a animación de Peque Varela estableceu un lugar para a reflexión persoal e a vindicación colectiva e sociopolítica, 1977 (2007) e Gato encerrado (2010) representan un díptico tan poderoso que, sen dúbida, ela é a figura que hoxe máis botamos en falta. O relato existe e a traxectoria de Ángel Santos é unha das máis vivas e coherentes, amosando que a prosa rica e íntima transgrede. Destacaría o humor, conspicuo, en Canedo (2010) de Vicente Vázquez e Usue Arrieta. E VidaExtra (2013) de Ramiro Ledo representa un cruce necesario entre a disidencia formal e a política, un preludio de debates importantes que estaban e están no ambiente.

Cal é o legado do NCG?
JMS: A riqueza das súas obras; a robustez de moitas das traxectorias artísticas que naceron e lanzaron; a demostración de que non existe un atraso estético, de que se forma parte en tempo presente da historia do cinema; a incorporación da produción máis periférica ao cine galego; a importancia do legado da vangarda ou as linguaxes antihexemónicas; a comprensión do cine como panarte; a (relativa) democratización económica dixital; o reforzo da idea de comunidade. Nunha época na que tanto se fala en simultáneo de industria e cultura, o movemento contribúe a recuperar, sen pedanterías nin farragalladas, a palabra arte. Nunha era de especialización do traballo, a demostración de que pode haber pezas de excelencia tamén con actores non profesionais, con críticos que producen, con escritores que actúan, con guións non sempre pechados, con procesos de traballo cheos de interacción, con equipos pequenos, con orzamentos limitados,...

Por que vos xuntastes (Sande, Pawley e González) no colectivo crítico ACTO DE PRIMAVERA?
JMS: Supoño que somos das persoas que nunca paramos quietos, somos -se existe a palabra- argalladores profesionais ;) Estabamos condenados a atoparnos e rematar nalgún proxecto conxunto. Por iso tamén a edición do Filminho de 2008, coas conversas, proxectos e intuicións que alí medraron, foi decisiva. A derrota electoral do bipartito acendeu todas as alarmas –un feito que se vería corroborado pola realidade- e organizouse formalmente o blog conxunto. Os tres coincidimos no entusiasmo e a enerxía, por iso sempre andamos a mil cousas. Gustaríame destacar a xenerosidade, dedicación, intelixencia e altura de miras que sempre vin en Xurxo e Martin.

Por que non se escribiu o libro do NCG?
JMS: Supoño que na vida non hai que autoimpoñerse trampas. Pero, fíxate, dadas as características do NCG esa falta de concreción excesiva xogou ao noso favor e en defensa do mito instalado. Se acaso podía terse escrito un libro de entrevistas, pero tamén queda claro que tería hoxe moito máis interese con obras avanzadas, consolidadas, con novos proxectos. Aínda hai tempo. De todos modos, as distancias longas –coa verborrea que traen- están sobrevaloradas.

E por que este cuestionario?
JMS: Como dicía antes, pasei moito tempo, catro anos e medio, entre 2015 e 2019, fóra deste mundo, deste oficio. Apareceron voces, novos nomes e traballos, mesmo escritos e teses ben documentadas, pero as nosas verbas e recordos en certo modo desapareceran. De feito nunca as fixaramos con esta extensión. E desde unha perspectiva máis persoal, malia que seguía informado, botaba en falta a paixón do movemento. Porque seguramente, despois de todo, o máis interesante deste asunto é que se pasa ben. E é unha historia colectiva.

* * *

Para saber máis: Cuestionario a Xurxo González + Cuestionario a Martin Pawley