Peter von Bagh (1943-2014)

Peter von Bagh e Aki Kaurismäki. Fonte: MSFF.

En agosto de 2005 celebrouse na Coruña un Congreso Europeo de Percepción Visual ao que tiven a oportunidade e o pracer de asistir como parte da creación dun documental de divulgación científica sobre ilusións visuais. Coma en calquera outro congreso, ademais das ponencias e posters houbo oportunidades sobradas para o convivio. Unha noite no Jazz Filloa un neurocientífico finlandés faloume dun festival de cinema que se celebraba no seu país, en Sodankylä, unha vila de menos de nove mil habitantes na Laponia situada 120 kilómetros por riba do Círculo Polar Ártico. O Sol, no verán, non chega a poñerse xamais e por iso o festival, que se celebra no mes de xuño, leva por nome Midnight Sun Film Festival, Festival do Sol de Medianoite. Foi fundado en 1986 por un grupo de directores fineses, entre eles Aki e Mika Kaurismäki, co apoio da Municipalidade de Sodankylä; o obxectivo, presentar unha excitante combinación do vello e o novo, "obras mestras sen idade de cineastas veteranos presentadas a carón dos máis absorbentes filmes contemporáneos", cun espazo de privilexio reservado á proxección de filmes mudos con acompañamento musical en vivo. No sitio web presumen de que o festival "sen ningunha clase de restricións formais" se caracteriza polo seu "amor puro polo cinema". Un amor puro que, unido ás vinte e catro horas diarias de luz que hai nesa altura do ano, deriva en vinte e catro horas diarias de proxeccións: "a hora real é facilmente esquecida dado que o Sol brilla por igual ás 4 a.m. e ás 4 p.m.".

Esa noite tiven primeira noticia de Sodankylä e banda larga mediante -daquela, dito sexa ao paso, non tan larga- non tardei en ampliar información. Esa noite tiven tamén, indirectamente, primeira noticia de Peter von Bagh, director e cofundador do Midnight Sun, tamén director artístico de Il Cinema Ritrovato e ademais notábel historiador e cineasta. O programador Antti Alanen, amigo seu, vén de anunciar a súa morte: faleceu o pasado mércores, 17 de setembro, "rodeado polos seus seres queridos" e "coas botas postas", con novos filmes e libros en marcha. Consciente de que non lle quedaba moito tempo, mais afrontando a recta final con enerxía e humor. No seu derradeiro filme, Sosialismi, que pasou polos "seus" dous festivais mais tamén por Locarno, elabora un moi valioso, sintético e didáctico repaso ao asunto que revela o título e a súa representación no cinema, o xeito en que o cinema retratou a loita de clases, de A corner in wheat de Griffith a Our daily bread de King Vidor e The grapes of wrath de John Ford. E non só eles, por suposto: Chaplin, Joris Ivens, Pudovkin, Rossellini, Pasolini e un longo feixe de imaxes memorábeis desfilan na pantalla para, en palabras de Olaf Möller, mostrar que o socialismo e o cinema son "un só". Un filme sensacional que terá no outono a súa estrea en España, no Festival de Cine Europeo de Sevilla.

Martin Pawley

A noite é necesaria: #ProxectoNIMBOS no Festival de Valdivia

O Festival de Valdivia deu a coñecer hai unhas horas os contidos da sección Nuevos caminos, programada por Gonzalo de Pedro. Entre eles, e con carácter de premiere mundial, está a curta do #ProxectoNIMBOS A noite é necesaria do realizador asturiano Marcos Martínez Merino (director da longametraxe documental ReMine (El último movimiento obrero), estreada no BAFICI). Canda A noite é necesaria, inspirada no poema homónimo de Xosé María Díaz Castro, veranse nesa sección do FICValdivia filmes de cineastas contemporáneos tan recoñecidos coma Ben Russell, Jim Finn ou Ernst Karel, Lab Manager do Sensory Etnography Lab de Harvard e coautor con Toby Lee e Pawel Wojtasik da (espectacular) Single stream.

A noite é necesaria é a primeira peza do #ProxectoNIMBOS en ter estrea mundial nun festival de cinema de recoñecido prestixio. A primeira, mais -xa o adiantamos- non a última.

Os científicos no cinema

Un aspecto curioso ao longo da historia do cinema, na que tan frecuentes foron, son e serán os relatos de corte biográfico, é a notoria escasez de películas baseadas na vida e obra de científicos, incluso os máis grandes. Cando en 1999 a revista Time quixo celebrar o (falso) final de século coa elección do “person of the century”, o persoeiro que ocupou a capa foi Albert Einstein, que, máis alá da súa extrema importancia no campo da física, é un rostro recoñecíbel coma poucos en todo o planeta dende hai décadas. Iso é unha vantaxe e tamén un inconveniente, pois o desafío é inmenso, mais tal desafío non foi óbice para vermos encarnacións de Gandhi ou Marilyn Monroe. Segundo IMDB hai ducias de filmes nas que aparece algún “Albert Einstein”, mais ningún medianamente notábel que o tome coma referencia argumental.

Nos anos 60 o célebre bioquímico Isaac Asimov mantivo unha sección na revista Science Digest dedicada a responder de forma breve ás preguntas dos lectores. Unha delas, inevitabelmente, foi a de quen era na súa opinión o científico máis importante de todos os tempos. O (memorábel) artigo de Asimov comezaba dicindo que se a cuestión fose “quen era o segundo científico máis importante” sería imposíbel acordar un nome; entre os moitos posíbeis estarían Albert Einstein, Ernest Rutherford, Niels Bohr, Louis Pasteur, Charles Darwin, Galileo Galilei, Clerk Maxwell ou Arquímedes. Mais a pregunta buscaba “o primeiro” e iso, para el e para “a maioría dos historiadores da ciencia”, era evidente: quen debe ocupar a parte alta do podio é Isaac Newton. Respondan agora sen consultar en Internet: vénselles á cabeza algún filme, algún actor que fixese de Newton na pantalla grande?

Poderá alegarse que o rigor e o ritmo da creación científica non son sempre compatíbeis coas esixencias do cinema mainstream (tampouco do máis independente e autoral?) e que as máis das veces o tratamento dos homes e mulleres da ciencia aposta polo novelesco e deixa moi ao fondo -cando non as ignora por completo- as súas investigacións. Pode ser, mais o caso é que nin sequera temos “biopics novelescos” desas figuras. As biografías de Newton non insinúan, en xeral, un retrato especialmente simpático do personaxe -o cal, dito sexa ao paso, non é un impedimento cinematográfico, antes polo contrario-, mais hai polo menos un período na súa vida sumamente suxestivo: os “anni mirabiles” en que marcha de Cambridge para volver ao fogar materno de Woolsthorpe forzado pola ameaza da Gran Praga de peste en Londres, a mesma que novelizou Daniel Defoe en A Journey of the Plague Year. Nese tempo fértil Isaac Newton prosegue ou completa traballos xa iniciados e pon a punto os seus estudos sobre gravitación, dinámica e óptica e o desenvolvemento do cálculo matemático cos que transformou para sempre non xa a Historia da Ciencia, senón a Historia a secas.

Tivo máis sorte Galileo, obxecto de interese para Lilliana Cavani e Joseph Losey. Máis ca Darwin, cuxa peripecia vital carece dun filme á súa altura (Peter Greenaway serviuse del para unha mediometraxe composta, ao seu estilo, en forma de recargados “tableaux vivants”). No Hollywood dos anos 30 e 40 os científicos aínda podían ser protagonistas de biopics máis ou menos haxiográficos, empezando polo estimábel The Story of Louis Pasteur de William Dieterle que lle proporcionou a Paul Muni o Oscar ao mellor actor (e dous premios máis aos escritores Pierre Collings e Sheridan Gibney polo argumento orixinal e o guión). Unha gloria nacional coma Thomas Alva Edison inspirou dúas producións de 1940: Young Tom Edison de Norman Taurog, e Edison, the man de Clarence Brown, con Mickey Rooney e Spencer Tracy na pel do inventor en etapas ben diferentes da súa vida. Máis notábel é Madame Curie de Mervyn LeRoy, que acumulou sete candidaturas aos Oscar, dúas delas para a formidábel parella Walter Pigdeon e Greer Garson coma Pierre e Marie Curie. O gran Georges Franju ocuparíase deles dous nunha curta de 1956.

A apaixonante vida de Richard P. Feynmann foi parcialmente recollida en dous libros elaborados a partir de entrevistas e conversas con Ralph Leighton, Surely You're Joking, Mr Feynmann e a continuación What Do You Care What Other People Think?, que contribuíron decisivamente á popularización de Feynmann -Premio Nóbel de Física e lendario profesor- coma experto abridor de caixas fortes, tocador de bongó e retratista de strippers. O seu paso polo Proxecto Manhattan, un feito histórico de seu fascinante, discorre en paralelo ao seu matrimonio con Arline, un amor de xuventude con final tráxico pola morte dela por tuberculose. Unha historia emocionante e canonicamente romántica, non exenta de humor, que puxo en imaxes o actor Mathew Broderick na súa até o de agora única -e non especialmente afortunada- experiencia coma director, Infinity, con guión da súa nai. Broderick reservouse o papel de Feynmann, que lle permitía exercer unha vez máis de “mozo encantador”, e confiou o de Arline a Patricia Arquette. Outro espléndido episodio na biografía de Feynmann é a súa participación na comisión que investigou o accidente do Challenger, que xustificou unha recente TV-movie da BBC, The Challenger Disaster. Encarnou a ese Feynmann maduro, sabedor de que a morte non anda lonxe, un William Hurt máis afectado do desexábel. Mellor opción sería Alan Alda, xa vinculado ao personaxe a través da obra teatral QED.

Nuns meses veremos a estrea comercial de The Theory of Everything (James Marsh) e The Imitation Game (Morten Tyldum), vehículos de lucimiento actoral para Eddie Redmayne e Benedict Cumberbatch nos papeis de Stephen Hawking e Alan Turing, respectivamente. Mais a listaxe de personaxes pendentes de ser ben tratados polo cinema é moi, moi extensa. Dende Michael Faraday, científico xenial e gran divulgador, impulsor das Christmas Lectures que perduran aínda hoxe -unha delas, a de 1859, serviulle a Deborah Stratman coma fío estrutural dunha curta sublime, On the various nature of things- até Robert Oppenheimer, que deu, porén, para unha ópera de John Adams, Doctor Atomic. E quen di eles dous, di Evariste Galois, falecido aos vinte anos polas feridas dun duelo e que, consciente da probabilidade dun desenlace fatal, dedicara a noite anterior a corrixir manuscritos con valiosos contidos matemáticos. Lise Meitner, descubridora da fisión nuclear á que lle negaron o Premio Nobel que si levou o seu colega Otto Hahn. Émilie du Châtelet, tradutora do Principia Mathematica, amante de Voltaire e do poeta Jean François de Saint-Lambert, de quen quedou embarazada aos 41 anos: deixou escrito por carta a súa certeza de que non sobreviviría á gravidez e así foi, pois faleceu uns días despois do parto. As astrónomas Caroline Herschel e Henrietta Leavitt. Jocelyn Bell Burnell, descubridora dos pulsars, outra que quedou sen un Nobel que lle deron ao seu xefe Anthony Hewish. Ou aventuras coma a Expedición Balmis, misión de tres anos que levou a vacina contra a varíola a América con vinte e dous nenos orfos da Coruña coma portadores vivos dos anticorpos. Épicas ou intimistas, dramáticas ou esperanzadoras, son, en suma, unha morea as historias da ciencia que o cinema aínda non soubo empregar coma escusa.

Martin Pawley

A Morte e a Mestra

Recuperamos a versión galega dun conto fascinante da escritora vasca Mariasun Landa, "Herioa eta Maistra":

A Morte e a mestra
Mariasun Landa

A Morte entrou paseniño naquel cuarto. A tarxeta que levaba na man era moi sucinta e dicía así:
Muller de sesenta e oito anos. Foi mestra noutrora. Viúva. Non ten fillos. Tranquila, teimuda e apaixonada pola lectura. Vive soa. Traballo sinxelo.
A Morte andaba ás présas e vendo que se trataba dun caso sen dificultades dispúxose a cumprir canto antes coa súa obriga. Así a todo, estrañouse ao se achegar cara a súa vítima: estaba na cama, por suposto, mais arrodeada de libros e dicionarios; estaba pálida, por suposto, mais escribía con moito coidado algo nun caderno. Custáballe respirar, por suposto, mais no seu ollar aínda asomaba o resplandor da vida...
Ben, non era a primeira vez que tiña que levar alguén contra a súa vontade, así que se puxo diante dela e empregou a fórmula habitual:
-Ven comigo. Chegou a túa hora.
Aquela muller ergueu a vista do caderno e non fixo ningún xesto de abraio diante da Todopoderosa Morte que se presentara alí para cortarlle o alento definitivamente...
-Vexo, si, que vén vostede na miña procura, Todopoderosa Dama, e diríalle que estou preparada se soubera dar cun final para este conto que inventei. Ese é o delgado fío que me ata á vida e debo confesar que para min sería moi benvida a súa axuda para cortar por fin esa ligazón...
Á Morte non lle pareceron raras aquelas palabras. Moitos eran os que ao final imploraban a súa axuda e a súa piedade. Ía responder cando, de súpeto, a que fora mestra dixo desde a súa cama:
-Trátase dunha muller que en tempos foi mestra e ao recibir a visita da Todopoderosa Morte pídelle axuda para rematar o conto que estaba escribindo...
-Vaites, vaites! -sorriu a Morte amosando os seus dentes negros negros.
-A Morte pensa que é unha cousa sinxela, mais ela tampouco é quen de acabar o conto...
-E logo pódese saber por que? -preguntoulle a Morte á mestra sarcasticamente, mentres afiaba a súa terríbel gadaña.
-A resposta é moi delicada. E hai moitas versións, respectabilísima Dama. Se cadra é que a Morte non leu libros abondo, nin escoitou contos abondo.
-Xa veremos! -moumeou a Morte desafiante. Arrancou o caderno das mans da mestra de xeito groseiro e torpe. E púxose a ler:

"A Morte entrou paseniño naquel cuarto. A tarxeta que levaba na man era moi breve e dicía así:
Muller de sesenta e oito anos. Foi mestra noutrora. Viúva. Non ten fillos. Tranquila, teimuda e apaixonada pola lectura. Vive soa. Traballo sinxelo.
A Morte andaba ás présas e vendo que se trataba dun caso sen dificultades dispúxose a cumprir canto antes coa súa obriga...
Así a todo, estrañouse...
Mais no seu ollar aínda asomaba o resplandor da vida...
Ben! Non era a primeira vez...
Así que se puxo diante dela...
Ven comigo. Chegou a túa hora.
Vexo, si, que vén vostede na miña procura, Todopoderosa Dama, e diríalle que estou preparada se...
Á Morte non lle pareceron raras...
Trátase dunha muller que en tempos foi mestra e que ao recibir a visita da Todopoderosa Morte...
Vaites, vaites!
Amosando os seus dentes negros negros.
Ela tampouco é quen de acabar o conto.
E logo pódese saber por que?
Sarcasticamente.
Non leu libros abondo, nin...
A Morte arrancou o caderno...
E púxose a ler...

"A Morte entrou paseniño naquel cuarto...
A Morte andaba ás présas.
Á Morte non lle pareceron raras.
Foi mestra noutrora.
Ao recibir a visita da Morte pídelle...
Sorriu a Morte.
A Morte pensa que é unha cousa sinxela.
Vaites, vaites!
Ela tampouco é quen de acabar o conto.
Afiando a súa gadaña.
Non lera libros abondo...
Non escoitara contos abondo...
Xa veremos!
E púxose a ler.

"A Morte entrou...
Paseniño... 

* * * * *

Tradución ao galego de Martin Pawley elaborada a partir da versión castelá e do texto orixinal en éuscaro

Un crocodilo debaixo da cama

Dedicado a Paz Zeltia, que debe estar a ler "Un crocodilo..." a estas horas, velaí vai un vello post sobre o libro de Mariasun Landa.

J.J. é un home novo marcado pola soedade. Traballa como administrativo nunha entidade bancaria e a súa vida non se afasta xamais dunha rotina triste e gris. A insatisfacción de facer cada día o mesmo estoura cada noite no arrouto de guindar os zapatos con enerxía, como se quixese desfacerse deles e do que representan. J.J. non é feliz e un bo día a súa infelicidade adquire unha forma concreta e inusual: a dun crocodilo de pel áspera que repousa debaixo da súa cama.

J.J. tarda pouco en decatarse de que o crocodilo o ve só el. Comprende que non pode enfrontarse a el coas armas da razón e da lóxica e que terá que afacerse a manter a súa aparente existencia en segredo. Resígnase a convivir co animal, ao que lle proporciona toda clase de zapatos e zocos coma alimento. Nin unha veloz consulta no médico nin a posterior charla co boticario alivian o seu problema, antes polo contrario, medra a súa inquietude; só coa lectura tranquila dos prospectos dos medicamentos consegue identificar con claridade todos os seus síntomas. Niso é que empeza a sentir, ademais, o alento da ilusión que quizá mesmo lle permita achegarse a Helena, unha compañeira do traballo da que está namorado. De súpeto o seu estado agrávase e debe retirarse uns días á súa casa. Helena decídese a visitalo e J.J. ármase de valor e confésalle o segredo do crocodilo que o atormenta. Mais Helena non se inmuta. Ela tamén vive atormentada polo seu propio crocodilo, o crocodilo da soedade e o medo á vida.

Un crocodilo debaixo da cama (Krokodiloa ohe azpian) é o excepcional libro polo cal se lle concedeu en 2003 a Mariasun Landa un moi merecido Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil. Un texto sinxelo en apariencia que esconde dentro temas infrecuentes no xénero recollidos pola autora con sabiduría e agarimo, con tenrura e con humor. Nun final tan feliz coma coidadosamente ambiguo os dous personaxes principais fican por fin xuntos e dispostos a emprender o camiño que conduce ao amor, deixando atrás frustracións e medos que en calquera caso non desaparecen: o crocodilo resulta ser só unha lagartixa que se escapa pola xanela mais pode volver en calquera momento. Mariasun Landa outórgalle ao relato un ritmo vivísimo que nos impide erguer os ollos del, nada que nos resulte estraño aos que xa disfrutamos doutros textos seus, coma Elefante corazón de paxaro ou o para min insuperábel A Morte e a Mestra, conto que leva moitos anos a dar voltas pola miña cabeza. Un crocodilo debaixo da cama fala da necesidade de comunicarnos e de sentírmonos queridos e converte as angustias do home moderno en literatura de altísimo nível apta para todas as idades.

Martin Pawley

Abbas Kiarostami

O pasado ano Tamara Pachado e Matías Lapezzata fundaron en Córdoba, Arxentina, unha pequena editorial chamada Los Ríos. Unha das coleccións está especificamente dedicada ao cinema e ten por director ao crítico Roger Koza. O primeiro volume publicado é unha tradución ao español (a cargo de Luciana Borrini e Julián Aubrit) dun libro sobre Abbas Kiarostami escrito a catro mans por Jonathan Rosenbaum e Mehrnaz Saeed-Vafa dez anos atrás, en 2003. A iniciativa, que é de seu moi meritoria e ilusionante, resulta aínda máis valiosa polos engadidos que a edición española ofrece respecto da versión orixinal inglesa, que malia manter un enorme interese quedou inevitabelmente desactualizada por ser o obxecto de comentario un creador mutante (e ao mesmo tempo, absolutamente coherente) coma o iraniano.

Catro seccións conformaban o corpo do libro de 2003: un artigo longo de Rosenbaum e outro de Mehrnaz Saeed-Vafa sobre Kiarostami, unha serie de entrevistas co director e, antes, un rico diálogo entre os autores que se produce en Chicago en dous tempos, o 3 de setembro de 2001 e o 9 de xuño de 2002. Indico as datas porque, neste caso, teñen gran importancia. Oito días despois da primeira conversa de Chicago pasou o que pasou. Pouco antes da segunda Abbas presentaba o seu filme Ten e sorprendía con outro cambio de marcha na súa filmografía. O deseñador gráfico e publicista -fixo máis de 150 anuncios de televisión nos 60- reinventouse coma cineasta no Kanun, Centro para o Desenvolvemento Intelectual de Nenos e Mozos, a partir da fundacional O pan e a calella (1970). Nesa época, e canda curtas eficaces e intelixentes coma Dúas solucións para un problema, Abbas Kiarostami crea obras máis longas con nenos coma protagonistas que asentan os seus métodos de traballo -coa participación case sempre de actores non profesionais- e anticipan trazos de estilo. É doado establecer paralelismos entre a devolución do traxe -e en que estado- de Un traxe para a voda (1976) e o desenlace de Onde está a casa do amigo? na admirábel maneira en que crea unha tensión electrizante con recursos mínimos. Xa dende os 70, e sempre de xeito sutil, o tantas veces acusado de non facer un cinema "político" Abbas Kiarostami soubo expoñer de maneira explícita as diferenzas de clase -no citado Un traxe... ou n'A experiencia- e o absurdo do exercicio de poder, por exemplo o dos adultos sobre os nenos, obrigados a cumprir rutinas caprichosas que ás veces non teñen outra xustificación que deixar claro que uns mandan e outros obedecen.

Onde está a casa do amigo? representa o cumio desa etapa e é o filme que nolo descobre en Occidente. Afectado polo terremoto que provocou ducias de miles de vítimas mortais, o director regresou á vila onde o rodou para saber que foi dos dous nenos protagonistas; de aí nace a ficción E a vida continúa e dela logo un novo xiro en A través das oliveiras. Polo medio fixera Primeiro plano, título capital do cinema contemporáneo. O Kiarostami dos exercicios de representación, o que serpea entre a ficción e a realidade, o que gusta dos personaxes “que fan que fan”, nace aí e perdura na súa obra máis recente. Con O sabor das cereixas gaña a Palma de Ouro en Cannes e consolídase coma un autor de referencia. Experimenta co vídeo con ABC África, un encargo documental sobre orfos da SIDA en Uganda cualificado a miúdo -penso que de forma inxusta- coma unha obra menor. É con ela que conclúen os artigos de Jonathan e Mehrnaz. O visionado de Ten inspira un necesario novo diálogo, mais é nese punto que remata a edición da Universidade de Illinois.

Logo de Ten vén Five Dedicated to Ozu, sublimación da experiencia de mirar e escoitar. E máis adiante Shirin, un relato clásico persa que vivimos sobre todo a través das emocións das espectadoras que o contemplan; “como si Kiarostami estuviera respondiendo al consejo que varios críticos y colegas le han dado de hacer una película “de verdad”, con actores famosos, una trama fácil de seguir, música, etc, y crea un objeto imposible que es al mismo tiempo todas esas cosas y ninguna de ellas, engañándonos con tanta habilidad como el ilusionismo de Hollywood”, escribe Rosenbaum. Shirin é unha magnífica trampa, mais non hai nela a máis mínima sombra de cinismo. Despois regalounos trampas aínda maiores, as viaxes a Italia de Copia certificada -cunha xenuína estrela, Juliette Binoche- e ao Xapón de Like someone in love, que volveron a collernos a todos co pé cambiado: era outro e era o mesmo, o director fascinado polos coches (e polos teléfonos móbiles) que nos enreda coas artes da simulación e se envolve en disfraces aparentemente máis "comerciais" para sabotear dende dentro, en plan Cabalo de Troia, o progreso convencional dun relato fílmico e/ou esnaquizar as nosas expectativas do que "debe ser" un final.

É por iso que un libro de 2003 xa non serve para falar de Kiarostami, hoxe. Precisa ser revisado, esixe engadidos que exploren, aínda que sexa brevemente, esta última década prodixiosa. Koza e Los Ríos cobren esta necesidade cun espléndido texto adicional de Rosenbaum, Viendo las películas de Kiarostami en casa, e un artigo-entrevista de Mehrnaz, Reflexiones sobre Like someone in love. O único reproche que se lle pode facer a esta edición modélica é que non apareza actualizada a filmografía de Abbas. Porén agradécese, e moito, o útil índice temático-onomástico das páxinas finais, unha ferramenta esencial e infelizmente non xeralizada nesta clase de publicacións.

Martin Pawley