Sacar peito

París #1

Entre os máis de tres mil traballos recibidos este ano polo Festival de Cinema Independente de Lisboa, cuxa programación completa foi anunciada este luns, o comité de selección só lle abriu paso a dúas únicas curtametraxes de produción española, e curiosamente as dúas están feitas por galegos. Cinco días de septiembre, presente na competición internacional de curtas, está escrita e dirixida polo vigués Fran Araújo e por Manuel Burque, que naceu en Santa Cruz de Tenerife mais residiu na Coruña desde pequeno. Mentres que na sección Cinema emergente atopou un oco París #1 de Oliver Laxe, un autor do que xa falamos máis dunha vez neste mesmo suplemento.

Aínda que é certo que non hai que converter nunca a decisión dun festival en dogma, non deixa de ser revelador que uns programadores tan esixentes coma os do Indielisboa concluísen que o máis interesante que lles chegaba do estado veciño fora rodado en Cangas do Morrazo e os Ancares. Nun país, o noso, tan afeccionado ao autodesprezo, non está de máis sacar peito de cando en cando e amosar orgullo ao ver que o que se fai aquí con xeito pode funcionar fóra sen problemas. Debemos felicitarnos ao constatar que unha boa película galega é boa antes que galega, e polo tanto está en condicións de competir de igual a igual co mellor audiovisual que se fai no mundo sen necesidade de ficar recluída no gueto dos produtos fabricados ao oeste do telón de grelos. É hora de aplaudir a consolidación dunha xeración alternativa de creadores con talento e capacidade para facer grandes obras, unha listaxe de nomes que se completa cos de Alberte Pagán, Marcos Nine, Peque Varela, Ángel Santos, Eloy Enciso, Lara Bacelo, Xosé Manuel Bazarra “Sepi”, Xurxo González, Susana Rei, Ángel Rueda ou Xosé Bocixa. Quizá a estes autores agora só os coñezamos mil persoas en Galicia; é cuestión de tempo que a cousa cambie, e se non é así será Galicia a que teña un problema, e non eles.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 28 de marzo de 2009

Libros que nos fan mellores (e II): "A clase" de François Bégaudeau

Cales son os valores da escola e como facer para que a sociedade os recoñeza? Cal debe ser a función da escola, na hora de Europa e para os decenios vindeiros? Que base común de coñecementos, de competencias e de regras de comportamento, debe prioritariamente dominar o alumnado ao remate de cada etapa da escolaridade obrigatoria? Como debe adaptarse a escola á diversidade do alumnado? Cales deben ser as funcións e as modalidades da avaliación do alumnado, das notas e dos exames? Como ocuparse do alumnado con grandes dificultades? Que relacións establecer entre os membros da comunidade educativa, en particular entre pais e nais e profesorado e entre profesorado e alumnado? Como mellorar a calidade de vida do alumnado na escola? Como definir e repartir os roles e as responsabilidades respectivas do Estado e das colectividades territoriais en materia de educación?

Estas son algunhas das vinte e dúas preguntas que François Bégaudeau formula nun momento determinado do seu libro Entre les murs, que se presenta na edición galega de Xerais co título A clase, que é como se coñece internacionalmente a adaptación cinematográfica que del fixo Laurent Cantet e que levou o pasado ano a Palma de Ouro no Festival de Cannes, a primeira para o cinema francés desde que en 1987 triunfara Maurice Pialat con Baixo o Sol de Satán. Son vinte e dúas preguntas esenciais que deberan ocupar unha posición central no debate público, que expresan dúbidas sobre o funcionamento cotián das institucións educativas, mais tamén, e iso é o verdadeiramente decisivo, sobre o xeito en que a escola se insire na sociedade, sobre o papel que debe cumprir aquí e agora, nun mundo que celebra de boca para fóra a diversidade coa mesma enerxía coa que a combate na práctica.

As preguntas de Bégaudeau nacen da experiencia, do seu paso como docente por un instituto multiétnico de París. Rachando coa representación estereotipada que adoitan dar os medios de comunicación, unha imaxe que moitas veces agacha un tan avergoñante coma perigoso “medo ao outro”, François Bégaudeau non vén contarnos unha historia de adolescentes rabiosos, de bestas salvaxes que necesitan ser domesticadas. Non quere sinalar co dedo culpábeis absolutos porque é ben consciente de que a realidade é sempre complexa e non admite clasificacións taxonómicas moralistas. O escritor presenta de maneira fragmentaria e discontinua escenas da vida diaria dun instituto, desde o traballo na aula até as conversas nos claustros, cun estilo moi áxil e dinámico, sen un fío narrativo convencional, case coma nun documental rodado coa cámara ao ombro.

Bégaudeau retrátase coma un profesor que gusta de enfrontarse dialecticamente aos seus alumnos, que os trata de igual a igual, que non se preocupa por ser politicamente correcto e que por esa razón pode botar man da ironía e a retranca para amosarlles as súas contradicións e os seus prexuízos sen caer no didactismo. A clase é unha obra dialogada case de principio a fin, que amosa con sinceridade e sen complexos tanto as demostracións de elocuencia como a incapacidade dos rapaces para expresar o que quizais quererían dicir, e por iso podemos ver a novela tamén como unha celebración da comunicación e da lingua, da necesidade de posuírmos as palabras necesarias que nos permiten relacionarnos co resto sen estar en inferioridade de condicións.

A escrita de Bégaudeau é sincera e profunda, nin pesimista nin bucólica, e fai do instituto un microcosmos pluricultural que reproduce a maneira de preciso altofalante os conflitos identitarios, os desequilibrios de poder, a desigualdade de oportunidades e as dificultades para integrar o diferente. Un lugar onde poden xurdir situacións xeniais pero que non é capaz de corrixir as inxustizas e en ocasións mesmo contribúe a amplificalas. Un espazo real, en suma, tan bo ou tan malo como a sociedade da que forma parte.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 21 de marzo de 2009.

Libros que nos fan mellores (I): "Mal de escola" de Daniel Pennac

Unha muller case centenaria contempla na televisión un documental sobre un escritor francés, ao cal amosa na vida cotiá, rodeado de libros na súa biblioteca, falando do oficio literario e do seu pasado como mestre. O escritor chámase Daniel Pennac e a muller que mira o documental é a súa anciá nai. Ela sabe que Daniel é unha figura respectada e está ao tanto do seu éxito profesional, mais dentro dela ficou para sempre o recordo da tristeza e a preocupación polo fi llo que de mozo respondía ao prototipo de mal estudante. Un mozo que cada anoitecer regresaba á casa “perseguido pola escola”, angustiado polas súas dificultades aparentemente insalvábeis para memorizar as leccións e manexarse con algo de fortuna coa lingua e as matemáticas. Un adolescente “sen porvir”, un “problema” para calquera familia que antes ou despois acabará por preguntarse “que vai ser do noso rapaz?” Por iso, nunha altura na que a cabeza da nai se move mellor polo pasado que polo presente, a inquietude polo fillo, obviamente xa innecesaria, rexorde unha e outra vez en forma de pregunta: “Ti cres que chegará a algo?”.

A calculada contención emocional das primeiras páxinas de Mal de escola, publicado hai pouco pola editorial Xerais, marca con precisión o ton do libro, que mestura de maneira eficacísima o recordo autobiográfico e o rexistro ensaístico para abordar cuestións referidas á pedagoxía e ás institucións educativas. Pennac explora a súa experiencia nos dous lados da fronte, como (mal) alumno primeiro e logo como profesor de instituto durante vinte e cinco anos, para compoñer un discurso esperanzado sobre o papel revolucionario da educación, entendida non como transmisión robotizada de coñecementos senón como ferramenta formadora e transformadora que actúa un a un sobre cada individuo para facer del un ser máis libre e independente. O autor repara nos malos estudantes desde a certeza de que son eles os que verdadeiramente xustifican a necesidade do profesor; achégase ao seu illamento, ao seu desexo de saber combinado coa “dor de non comprender”, sentimentos que el tamén viviu, e sobre todo á súa vontade de salvación, de ser rescatados por alguén que veña buscalos e os leve da man guiado pola paixón por comunicar e por algo que está por riba de toda sorte de métodos, teorías e prácticas docentes: o amor. Un termo subversivo “que non podes nin tan sequera pronunciar nunha escola, nun instituto, nunha facultade ou en calquera lugar semellante” e que ten dentro de si o potencial para cambiar o mundo. O peor que lle podería pasar a este texto excepcional, editado por Xerais nunha espléndida versión de Xavier Senín e Isabel Soto –autores tamén da tradución d’A clase de François Begaudeau, obra tan diferente coma complementaria desta, e que merecerá comentario á parte– é ficar sepultado baixo a etiqueta de manual de autoaxuda para ensinantes. Porque Mal de escola deben lelo todos os profesores, claro, mais tamén todas as nais e pais, e todos os fillos; debería lelo todo o mundo, como corresponde aos grandes libros, os que nos fan mellores.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 14 de marzo de 2009 en Nós, suplemento de cultura de Xornal de Galicia

Residente privilexiada

“Nostalxia? Non teño tempo para iso. Non teño tempo tampouco para pensar no futuro”. Isto dicía a actriz galega María Casares nunha entrevista concedida a Manuel Rivas hai cousa de quince anos, dous antes de morrer. Na mesma conversa en que negaba a morriña confesaba a súa incapacidade para regresar a Galicia e “poñerse en orde” co país da súa nenez, a súa verdadeira patria. Tiña medo de perder “ese tesouro da infancia que me nutre sen parar”, de que desaparecese ao tocalo, coma nos contos tristes. “O odio é algo que non coñezo”, engadía, mais todos sabemos que hai feridas que é imposíbel que as dea curado o tempo.

María Casares foi unha gran dama do teatro en Francia. Tamén fixo películas, non demasiadas, mais si algunhas de inmensa calidade. A filla de Santiago Casares Quiroga debutou na gran pantalla nun filme de Marcel Carné que acabou por convertirse nun dos clásicos de referencia do cinema francés, Les enfants du paradis; era en 1945, tan só nove anos despois de fuxir de España co seu pai tras o alzamento fascista que acabou co soño da República. Traballou logo ás ordes dun cineasta excepcional, Robert Bresson, en Les dames du Bois de Boulogne, e a seguir encarnou o personaxe de Sanseverina na máis que correcta versión de La Chartreuse du Parma que rodou Christian-Jaque, co lembrado Gerard Philipe coma protagonista. Jean Cocteau viu nela a Morte que requería o seu memorábel Orfeo, e nesa mesma altura púxolle voz e sentida emoción á curtametraxe Guernica de Alain Resnais. Calquera deses títulos é razón abondo para que ocupe un posto de privilexio na memoria cultural dos galegos, mais o caso é que a María Casares aínda non se lle tributou aquí un recoñecemento como é debido, por máis que o seu nome sexa o que levan os premios do teatro. A editorial Trifolium vén de publicar na nosa lingua o seu libro de memorias, Residente privilexiada; oxalá sirva para que empece a ocupar o lugar que lle corresponde.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós do Xornal de Galicia o sábado 14 de marzo de 2009.

Bruno Ganz ou Jia Zhang-ke

O de Las Palmas non é un festival: son dous. Dunha banda temos o certame con curiosidade polo cinema contemporáneo, pioneiro no recoñecemento a autores como Apichatpong Weerasethakul e capaz de producir retrospectivas memorábeis como a de Chris Marker que puidemos ver no CGAI en 2006. Doutra está o festival mediático que convida a ilustres estrelas de Hollywood coma Tippi Hedren, Susan Sarandon ou Ed Harris, aos que se lles outorga un galardón especial, a “Lady Harimaguada de Honor”, en galas celebradas no espectacular auditorio Alfredo Kraus para felicidade de políticos fascinados polas alfombras vermellas. Os homenaxeados da décima edición que comeza hoxe reflicten á perfección estas dúas tendencias: os flashes dos fotógrafos iluminarán sobre todo os rostros de Vannesa Redgrave e Bruno Ganz, que participa no filme inaugural Der Baader Meinhof Komplex de Uli Edel, e os cinéfilos repararán ademais na visita do director chinés Jia Zhang-ke, un dos preferidos dun festival que premiou en 2005 a fascinante O mundo e lle dedicou o ano seguinte un apartado específico.

Non están os tempos para alegrías orzamentarias así que tamén Las Palmas houbo de apretar o cinto. Algúns ciclos inicialmente anunciados caeron dunha programación sempre excesiva, que se de algo peca é de exceso de ambición. Permanecen a Carta blanca outorgada a Adrian Martin e á redacción de Rouge, o de Craig Baldwin e D-Generaciones II, mostra que compila obras próximas á experimentación e o vídeo-arte, entre elas París #1 do galego Oliver Laxe. A retrospectiva máis potente é a que revisa o último cinema arxentino, coordinada por Jaime Pena. Ademais de La mujer rubia de Lucrecia Martel, filme xa reseñado neste suplemento, poderán verse outros inéditos en Galicia como a obra mestra de Lisandro Alonso Liverpool e a estimulante Iraqi short films de Mauro Andrizzi. Vencellada a este ciclo está a retrospectiva dedicada a Mariano Llinás que reúne os filmes que dirixiu, escribiu e produciu o aínda novo cineasta bonaerense. Complementa a serie de proxeccións a publicación da monografía Historias extraordinarias. El nuevo cine argentino (1999-2008), unha das dúas que lanza este ano o festival xunto ao libro En tránsito de Carlos Losilla, que explora a fértil circulación de creadores entre Europa central e Hollywood a partir dos anos vinte (Max Ophüls, Fritz Lang, Robert Siodmak e Ernst Lubitsch entre outros).

Aquele querido mês de agosto

A sección oficial, coa francesa Un conte de Nöel de Arnaud Desplechin como unha das máximas favoritas, ten este ano a lingua portuguesa de inesperada protagonista: cinco dos dezaoito títulos a competición chegan de Portugal e Brasil. Um amor de perdição de Mario Barroso e Filmefobia de Kiko Goifman veñen avalados pola súa boa acollida o pasado verán no Festival de Locarno. Exhibida na Quincena de Realizadores de Cannes, a magnífica Aquele querido mês de agosto de Miguel Gomes é unha obra esencial para entender algunhas das cousas que están pasando no cinema do noso tempo. Despois de corenta anos facendo películas o brasileiro Júlio Bressane adquiriu a condición de autor de culto trala proxección de Cleópatra en Venecia 2007, e agora concursa en Las Palmas con A erva do rato, inspirada nun texto de Machado de Assis. Pecha o quinteto o incansábel centenario Manoel de Oliveira coa recén rematada adaptación do conto de Eça de Queirós Singularidades de uma rapariga loura.

Martin Pawley. Artigo publicado o sábado 7 de marzo no suplemento de cultura Nós de Xornal de Galicia