Adeus ao Pamplonetario

Sala Tornamira do Pamplonetario. Imaxe: Martin Pawley, 2021.

Dende a miña primeira visita á Casa das Ciencias na fin de semana en que abriu ao público, vai para corenta anos, fun incontábeis veces ao museo coruñés e ao seu planetario. Fíxenme maior co programa de introdución á astronomía fixado para sempre nas neuronas, coa música d’Os planetas de Holst e o ruído do avance dos carros de diapositivas que se proxectaban na cúpula. A partir dun certo momento, en 1993, os contidos que pasaban na Coruña empezaron a levar outra marca máis que revelaba que se producían man con man con outro planetario, o de Pamplona, unha sorte de irmán pequeno que realmente era un irmán maior, grande, inmenso. Pamplona revelábase un destino natural para calquera persoa amante da astronomía, un lugar ao que ir antes ou despois.

Pasaron aínda uns anos antes de eu poder viaxar aló. Foi en agosto de 2003 e o planetario era a principal escusa, mais a excursión tiña moito de xuntanza blogueira, o encontro con algúns membros da fauna de Blogalia, o portal creado por Víctor R. Ruiz, que tamén se achegou por alí. Entre eles destacaba, por suposto, Javier Armentia, daquela, e até hai uns meses, director do Pamplonetario mais tamén voz de referencia naqueles tempos de activismo sen tanta toxicidade en Internet. Fiquei marabillado con el mais fiquei marabillado co espazo, coa Sala Tornamira dominada polo sensacional proxector analóxico Zeiss, un obxecto doutra época con aspecto de pesado insecto metálico que eu sempre asocio ao robot Robby de Forbidden Planet (e non é que se parezan tanto, mais o cerebro é así, une elementos a miúdo inesperados).

Tardei uns anos en voltar. A miña seguinte oportunidade veu facilitada pola asistencia ao festival Punto de Vista, probabelmente o de 2009, a última edición que dirixiu Carlos Mugiro en que coñecín James Benning e Barbara Hammer, mais puido ser a de 2010, non teño a certeza. Nesa altura, o “comité central” do Pamplonetario xa non era xente allea a min; tanto Javier como Fernando Jáuregui e Nieves Gordón eran persoas que reencontraba de cando en cando nalgunha das súas visitas á Coruña motivadas pola permanente colaboración cos Museos Científicos Coruñeses. Cando empezaron a usarse os proxectores dixitais, o desafío de que imaxes era factíbeis foi un tema de conversa reiterado meu con Fernando, cuxa paciencia infinita para responder ás miñas dúbidas e preguntas non lle compensarei nunca o suficiente. Mais neses primeiros anos a resolución de vídeo era suficientemente pobre como para non ter, aínda, demasiada fe nas posibilidades audiovisuais dunha cúpula.

Era tempo, en calquera caso, de experimentar. A semiesfera dun planetario -dos verdadeiros planetarios- requiría pensar regras gramaticais diferentes ás dunha pantalla plana, e aquí na Coruña Marcos Pérez estaba ben disposto para o pensamento e para a experimentación. Un deses experimentos acabou sendo Fogos, que saíu ben ao segundo intento. Gravadas en xuño de 2015, o son e as imaxes, obtidas cun sistema composto por seis cámaras Go-Pro, pasaron practicamente un ano gardadas nun disco duro á espera de descubrirmos que podía facerse con elas. Chegamos á conclusión de que o mellor que se podía facer era manipulalas o menos posíbel, deixalas case “tal cal” (e na medida do “case” está sempre a chave das noces).

Fogos existiu en dúas versións, como película para pantalla plana que se exhibiu, entre outros festivais, no FIC Xixón, no de Cosquín que programa Roger Koza ou no FID Marseille de Jean-Pierre Rehm, onde compartiu sección con Sharon Lockhart e James Benning, cousas da vida, e mesmo foi empregada no anuncio promocional do certame; mais tamén como película para planetario. Vímola na Coruña, por suposto, mais sobre todo vina no Pamplonetario nunha sesión gloriosa, o 8 de marzo de 2018, durante o primeiro Punto de Vista da era Garbiñe Ortega. Baixo o título, roubado de Wittgenstein, “Me asombro del cielo sea cual sea su apariencia”, na impoñente Sala Tornamira pasou, para alén de Fogos, Powers of Ten de Charles e Ray Eames, Observando el Cielo de Jeanne Liotta, Allures de Jordan Belson e Kilpisjärvella de Axel Straschnloy. Tiven a honra de presentar aquela velada -entre os espectadores estaba, por certo, Paolo Moretti, que viña de ser nomeado director da Quinzaine de Cannes- e de escribir unhas liñas para o catálogo: 

ME ASOMBRO DEL CIELO SEA CUAL SEA SU APARIENCIA

"La voluntad científica de registrar con precisión un tránsito de Venus llevó al astrónomo Pierre Janssen a diseñar un novedoso artilugio, el “revólver fotográfico”, que permitía la captación sucesiva y veloz de imágenes. El éxito fue relativo: no pudo fotografiar el tránsito de 1874 con tanta exactitud como deseaba, pero su revólver acabó siendo el más habilidoso antecedente del cinematógrafo. La vinculación entre cine y astronomía viene, pues, de antiguo, y en justa correspondencia la fascinación por el cielo ha estado presente desde el principio en la(s) pantalla(s). Muy especialmente en la tradición experimental, siempre afín al asombro y la gratitud por la belleza del cosmos".

Imaxe: Martin Pawley, 2018

En novembro dese ano regresei a Pamplona. Reabríase o centro despois de cambiar os equipos e daba inicio unha prometedora era con proxectores 4K e un sistema de son 13.1, algo digno de coñecer. E de aplaudir. Se as imaxes adquirían unha nova forza espectacular, era a acústica da sala a que máis gañaba: as cousas podían soar a tres alturas diferentes e así os sons cobraban volume e até movemento. Tiven verdadeira consciencia diso na miña última visita, xa a derradeira, para falar de ciencia e cinema, en decembro de 2021. Por razóns persoais que non veñen ao caso, nos últimos tempos pensei moitas veces no irrepetíbel que me parecía aquela fin de semana marabillosa. Agora sei que é, en efecto, irrepetíbel. Nunca máis vai acontecer. Suceda o que suceda, mesmo que o goberno navarro decida reconstruílo e poñelo de novo en marcha -chamádeme pesimista, non encontro razóns para crelo-, o Pamplonetario que existiu até onte xa nunca máis será. Nunca máis veremos emerxer do soto o impresionante proxector Zeiss para lanzar miles de estrelas sobre a feliz escuridade daquela cúpula de vinte metros de diámetro. A falta de futuro, toca aferrarse ao pasado, ás memorias e as emocións que abrollan como sorrisos entre as cinzas. Que bonito foi sempre estar alí. Que grande será sempre o meu agradecemento.

Martin Pawley

Imaxe: Martin Pawley, 2021