venres, 19 de maio de 2023

Os límites de todo canon

A revista británica Sight and Sound organizou en 1952 unha enquisa entre persoas dedicadas á crítica de cinema para determinar cales eran os mellores filmes da historia. Recolleron 63 respostas e con elas armaron unha listaxe de doce títulos encabezada por O ladrón de bicicletas de Vittorio de Sica, seguido por Chaplin (A quimeira do ouro, Luces da cidade) e O acoirazado Potemkin de Eisenstein. Dende entón, a revista vén repetindo a enquisa cada dez anos. A de 1962 puxo Cidadán Kane de Welles nun primeiro posto que só abandonou ben entrado o século XXI, fíxose eco dos ventos de modernidade d’A aventura de Antonioni e abriuse a Asia cos Contos da lúa pálida de Mizoguchi. No 72 chegaron Fellini (8 1/2) e Bergman (Persona, Amorodos salvaxes), e dez anos despois Cantando baixo a chuvia de Stanley Donen e Gene Kelly e Vértigo de Hitchcock. Xa no 92 apareceron Yasujiro Ozu (Contos de Toquio) e Stanley Kubrick (2001), e logo a de 2002 recuperou unha xoia de Murnau, Amencer, e meteu no xogo a saga d’O Padriño de Coppola. 

Durante o século XX o número de votos recibidos contábase por ducias e iso non favorecía a diversidade da mostra. Cada nova entrega traía entradas e saídas, subidas e baixadas, mais o retrato xeral debuxaba un canon estábel, cun líder sólido e varios nomes fixos que serviron de “santoral” cinéfilo para varias xeracións. Mais ese santoral pecou sempre dunha insá querenza por Occidente. En 2012 a revista quixo ampliar o foco cunha ampla consulta a 846 membros da crítica e a programación. Na listaxe final de cen filmes Cidadán Kane cedía o primeiro posto a Vértigo e o maior número de ocos facilitaba a presenza de autores contemporáneos clave: Godard, Béla Tarr, Kiarostami. Porén, a variedade xeográfica medraba menos do desexábel e o cinema seguía parecendo un labor de homes, con Chantal Akerman e Claire Denis coma honrosas excepcións. 

Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles (Chantal Akerman, 1975

Era obvio que a enquisa de 2022 requiría outra expansión, até 1639 participantes. Houbo un cambio radical no primeiro posto, ocupado agora por Jeanne Dielman de Akerman, poderoso retrato das rutinas domésticas como símbolo da alienación e a opresión das mulleres. Mais a elección foi obxecto de certa controversia. O director Paul Schrader veu dicir que o valor das listaxes residía na súa lenta transformación: os consensos fabrícanse só co andar do tempo e os cambios abruptos restan credibilidade. Non lle falta razón como idea xeral, mais é difícil ignorar que esa mensaxe xorde xusto cando hai unha directora á cabeza. Na revista Caimán Carlos F. Heredero escribiu con acerto que este canon (ou calquera canon) fai unha radiografía non tanto da historia do cinema como de quen vota, a elite que analiza tendencias de dez en dez anos. Eu engadiría que tamén revela as limitacións inherentes ao procedemento de consulta. É sinxelo poñerse de acordo en cal é a mellor película de Charles Laughton (porque só fixo unha, maxistral, A noite do cazador); non o é tanto con John Ford, se ben Centauros do deserto pode ser, entre as súas moitas obras mestras, unha solución de consenso. É máis incerto o acordo con Godard, e é imposíbel con Stan Brakhage, autor de centos de filmes experimentais con duracións que oscilan entre uns poucos segundos e varias horas. Por outra banda, non se pode falar do que non se ve, así que aínda que hoxe poidamos acceder a obras que no pasado non escapaban das fronteiras nacionais, o feito é que segue sendo moito máis fácil ver (e xa que logo votar) películas de David Lynch que de Med Hondo. De feito, entradas tan gratificantes como Sambizanga de Sarah Maldoror ou Pyaasa de Guru Dutt explícanse pola existencia recente de copias restauradas. 

E a tal diversidade, abonda? Que haxa máis cineastas estadounidenses coa pel negra que cineastas de toda África, non revela un peso excesivo da crítica anglosaxoa? É unha boa nova que saian máis directoras, si, mais case todas veñen duns poucos países e das últimas décadas. Non había mulleres dirixindo na primeira metade do século XX? Na listaxe inicial de cen filmes estaba escandalosamente ausente o cinema latinoamericano, cousa que se paliou en parte coa publicación dunha versión estendida de 250 onde ademais encontran sitio Hawks, Sirk ou Buñuel, mais nin así collen William Wyler, Dorothy Arzner, Ida Lupino, Kinuyo Tanaka, Glauber Rocha, Paulo Rocha, Bob Fosse, Lino Brocka, Souleymane Cissé ou Barbara Hammer. Confiemos en que algunha falta se corrixa en 2032. Ou aceptemos, sen máis, que hai mil filmes posíbeis para cada listaxe de cen. 

Martin Pawley. Artigo publicado no Nós Diario o 15 de febreiro de 2023, cuarta feira.

martes, 2 de maio de 2023

El mito de la caverna

Diversos experimentos de aislamiento extremo ayudaron al progreso de la cronobiología.

* * *

«En 1961 descubrimos un glaciar subterráneo en los Alpes, a unos setenta kilómetros de Niza. Mi idea inicial era preparar una expedición geológica y pasar unos quince días bajo tierra estudiando el glaciar, pero un par de meses después me dije: Bien, quince días no son suficientes, no veré nada. De modo que decidí quedarme dos meses. Y luego me vino esta idea, que se convirtió en la idea de mi vida. Decidí vivir como un animal, sin reloj, en la oscuridad, sin saber la hora». El espeleólogo francés Michel Siffre describía así en una entrevista con el periodista Joshua Foer la radical experiencia por la que pasó a la historia. Tenía 23 años y se propuso pasar sesenta días recluido en una cueva subterránea a cien metros de profundidad, convirtiendo la exploración geológica del lugar en, sobre todo, un estudio de la percepción y la expresión del tiempo. Siffre enviaba una señal al equipo de apoyo en el exterior para indicar cuándo se levantaba, cuándo comía y cuándo se acostaba; además, comunicaba su pulso cardíaco y realizaba una ingeniosa prueba psicológica que consistía en contar de 1 a 120 intentando mantener un ritmo de un número por segundo. No recibía ningún mensaje desde fuera que le permitiese tener alguna noción temporal, así que todas sus acciones venían marcadas por sus deseos o impulsos, no por ritmos celestes ni sociales. Sin el reajuste permanente que induce el ciclo solar de días y noches se impone el reloj humano interno y el uso del tiempo inevitablemente se altera. Siffre entró en la cueva el 16 de julio de 1962; cuando el 14 de septiembre le dijeron que el experimento había terminado, se quedó perplejo: él pensaba que aún era 20 de agosto y que le quedaba casi otro mes por delante. En el ejercicio rutinario de contar hasta 120 llegó a tardar hasta cinco minutos.

Uno de los padres de la cronobiología, el alemán Jürgen Aschoff, promovió experimentos equivalentes con cientos de personas voluntarias valiéndose de un búnker abandonado de la Segunda Guerra Mundial, reconvertido en laboratorio para el estudio de los ritmos circadianos. Años y años de registro sistemático de múltiples variables fisiológicas en esas condiciones de aislamiento sirvieron para demostrar la existencia de ritmos endógenos para la alternancia sueño/vigilia o las variaciones de temperatura. En esa situación de «ritmo libre» (free running), sin referencias astronómicas, el reloj interno humano define «días» ligeramente por encima de 24 horas.

Relata esta historia, y muchas otras, Emilio Sánchez Barceló, Catedrático de Fisiología ya jubilado, en el delicioso librito Ocho hitos en la historia de la cronobiología (Ediciones Universidad de Cantabria), que se suma a su imprescindible Hicimos la luz… y perdimos la noche, cuya segunda edición revisada y mejorada con ilustraciones a todo color está ya en librerías. Tengo el honor de contribuir a esta edición con un prefacio titulado Salvemos la noche. Urge que lo hagamos, también por nuestra salud.

Martin Pawley. Artigo publicado na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 274, abril de 2022.