Curtas, a constancia dun soño

O “Curtas”, Festival Internacional de Cinema, converte cada mes de xullo Vila do Conde nunha cita cultural ineludíbel grazas a unha programación de alta calidade e unha capacidade permanente para evolucionar e adaptarse ao estado da creación fílmica e as formas artísticas asociadas. Unha longa conversa cos seus tres directores actuais, presentes desde a primeira edición, permítenos analizar o modélico crecemento dun certame cuxa influencia no prestixio internacional do cinema portugués ninguén cuestiona.

De esquerda a dereita, Miguel Dias, Martin Pawley, Nuno Rodrigues (de costas) e Mário Micaelo.
Imaxe: João Brites / Curtas Vila do Conde

Vila do Conde é unha freguesía de 29 mil habitantes que aprendeu a proxectarse ante o mundo coma o máis acolledor fogar para o cinema de curta duración. O “Curtas”, visita obrigada para a cinefilia, naceu en xuño de 1993 co impulso dun xove equipo de dirección formado por Miguel Dias, Rui Maia, Mário Micaelo, Dario Oliveira e Nuno Rodrigues. Miguel, Mário e Nuno mantéñense aínda á cabeza dun festival que completou a pasada semana a súa edición número 32, sen interrupcións; mesmo no ano da pandemia, 2020, conseguiron celebralo por máis que fose nunha data inusual, no mes de outubro fronte ao xullo habitual. Compartían desde moi novos unha paixón polo cinema que se alimentaba das proxeccións nos cineclubs -eles propios reviviron o cineclub vilacondense, que fora fundado a mediados do século XX- e as salas alternativas, incluída a sala Bebé do mítico Batalha no Porto, agora renacido, mais tamén por medio dos ciclos de televisión da RTP2 que daban conta da obra de grandes cineastas. O país pechado e gris da ditadura abre as xanelas en abril de 1974; desaparece a censura previa e as salas énchense con filmes que durante anos estiveran prohibidos. “Entre Vila do Conde e Povoa de Varzim chegou a haber seis salas de cinema”, recorda Miguel Dias, e aínda que as oportunidades non fosen as mesmas que tiña un espectador lisboeta, a riqueza dos títulos que chegaban ás pantallas comerciais comparada coa de hoxe parece case unha quimera.

Unha influencia fundamental foi o histórico festival da Figueira da Foz, un destino de descubrimentos fílmicos, conversas e debates que recordan caótico na súa organización -”a xente nunca sabía o filme que ía pasar á noite”, conta Mário- mais presentaba unha espléndida programación que, ao estilo do que facía no Estado Español o de Benalmádena pola mesma altura, apostaba pola diversidade e a audacia (...)

Martin Pawley. Artigo completo publicado no Sermos Galiza que acompaña o Nós Diario do sábado 27 de xullo de 2024. As persoas subscritoras poden lelo en liña neste enderezo.

Cada un ao seu e deus contra todos: Werner Herzog fala de si

Werner Herzog fotografado pola súa esposa Lena Herzog (Imaxe: Blackie Books)

No prólogo das súas apaixonantes memorias, publicadas no Estado español pola editorial Blackie Books, Werner Herzog recorda que xa empregou o título que lle puxo ao libro, o mesmo que leva este artigo, nun dos seus filmes máis valiosos e celebrados, o que dedicou á figura real de Kaspar Hauser, que viviu toda a infancia e adolescencia en completo illamento, sen contacto con humanos, e cuxa aparición pública no século XIX xerou inmensa curiosidade e controversia. Empregouno con pouco éxito, iso si, pois "case ninguén foi capaz de reproducilo con exactitude" e o filme foi as máis das veces citado polo nome do personaxe protagonista. Este segundo intento non agocha a lixeira contradición implícita no seu uso, pois se ben parece apuntar a condición do autor de "lobo solitario" hai en todo momento un recoñecemento expreso de que sempre estivo rodeado por compañeiros de traballo, familia e mulleres, sen as cales "só sería unha sombra de min mesmo". Un dos máis gratos alicientes do libro é, de feito, o perfecto equilibrio entre a lenda dun cineasta afeito a experiencias e aventuras extremas que, para os que non temos a intrepidez como característica, rozan case o suicida, coas rodaxes de Aguirre, a ira de Deus e Fitzcarraldo como exemplo paradigmático, e a naturalidade coa que permanentemente desdramatiza esa lenda. Herzog divírtese –e divírtenos– con todas as batalliñas que lle queremos ler, incluídas as loucuras de Klaus Kinski, mais de fondo hai unha vontade honesta de dicirnos que "non foi para tanto". Lonxe do cinismo e da impostura e máis interesado na verdade ca nos feitos, na súa prosa brillante, xenerosa e xusta agroma o abraio de quen tivo a oportunidade (ou fixo por tela) de visitar lugares extraordinarios e tratar figuras eminentes, de Ryszard Kapuscinski e Bruce Chatwin a Roger Penrose. Para alén da épica das grandes peripecias, Herzog encontra no cotián suxestivas "minas poéticas", dito cunha expresión roubada a Bernardo Atxaga, e así as súas páxinas adquiren grande altura literaria cando pecha abruptamente o libro entretido polo voo dun colibrí, evoca a primeira vez que comeu unha laranxa ou relata emotivas anécdotas relacionadas coa perda da cabeza do avó Rudolf, que acabou por non coñecer a súa propia esposa. Un serán este presentouse á hora da cea vestido con inusual elegancia, con traxe e garabata. Logo do primeiro prato, dobrou coidadosamente o pano de mesa e ergueuse mentres lle dicía á muller cunha reverencia "Señora, se non estivese xa casado, agora mesmo lle pediría matrimonio".

Nacido en Múnic o 5 de setembro de 1942, Werner Herzog tiña dúas semanas cando a súa nai decidiu marchar cos fillos a unha vila remota nas montañas de Baviera para escapar da guerra, aterrada logo de descubrir o bebé no berce cuberto por cristais rotos e cascallos, milagrosamente ileso após un ataque aéreo. O futuro creador de non poucas obras mestras –se tiver que elixir só unha, escollería Terra de silencio e escuridade– criouse no campo "rodeado de miseria", en condicións de extrema precariedade das que non era ben consciente pois aquilo, para el, era o normal. A vida canda o irmán maior Tilbert transcorría case exclusivamente ao aire libre; aprendíano todo "sen instrucións". "Pertenzo a unha xeración en certo sentido singular", escribe. Conviviu con labregos que traballaban da mesma maneira ca na Idade Media e viu a transición cara a unha agricultura industrializada. De cativo había heraldos que anunciaban ordenanzas e nomeamentos a viva voz e el mesmo non fixo unha chamada de teléfono até os dezasete anos, mais co curso do tempo foi testemuña dos inicios da era dixital e da chegada de Internet, os contidos presentados por algoritmos e a emerxencia da intelixencia artificial. "Nunca na historia houbo tal concentración de cambios radicais, nin podo imaxinar as xeracións vindeiras experimentando tantos trastornos fundamentais nunha soa vida". Dou fe de que lle escoitei cousas moi parecidas aos escritores galegos Xabier P. DoCampo e Agustín Fernández Paz. Por iso e por como expresa a preocupación pola desaparición das linguas, a súa dificultade para tirar a comida, "sobre todo o pan", ou como aínda hoxe é quen de muxir unha vaca (e de identificar, só ao velas, as persoas que saben facelo), o admirado Herzog revélase, ademais, insuperabelmente próximo para alguén da Terra Chá.

Martin Pawley. Publicado orixinalmente no Nós Diario, 14 de maio de 2024, terza feira.

El silencio no nos protegerá

Chanda Prescod-Weinstein formula en El cosmos desordenado el derecho fundamental de todas las personas a conocer y amar el cielo nocturno.

* * *

Poco después de llegar al Departamento de Física del Instituto de Tecnología de Massachusetts como posdoctoranda, la cosmóloga Chanda Prescod-Weinstein participó en una ronda de observaciones con los telescopios ópticos Magallanes del observatorio chileno de Las Campanas. Durante la estancia, el profesor Paul Schechter le explicó con detalle el funcionamiento de los equipos y la llevó a conocer otras instalaciones cercanas, menos modernas pero aún funcionales. Al finalizar el recorrido nocturno, Chanda contempló el cielo. En el desierto de Atacama, lejos de la contaminación lumínica, el firmamento se desplegó ante ella en toda su magnificencia. «Sigo, todavía hoy, sin encontrar las palabras con las que describir lo que presencié (...) Mientras estaba allí contemplando más puntos blancos de los que podía contar y esa bruma blanca que inspiró el nombre de la Vía Láctea –una combinación de gases iluminados y estrellas demasiado pequeñas para que nuestros ojos las distingan–, me sentí invadida de asombro, pero también de un profundo dolor.»

El dolor emana de su propia experiencia como niña negra que creció en Los Ángeles junto a una autopista y se sentía feliz cuando alcanzaba a reconocer apenas diez objetos en la noche. «Al final, pasé por dos titulaciones en astronomía, un doctorado en física y un año en la NASA sin hacerme una idea de cómo habrían visto el cielo mis antepasados», escribe. En el espléndido paisaje chileno fue consciente de que «muchos niños negros tenían negado el derecho de nacimiento, un derecho humano, a saber cómo era el cielo nocturno» y recordó que a quienes descienden de esclavos les es negado saber «cómo entendían y se relacionaban nuestros antepasados con el cielo nocturno al margen de la mirada blanca». Pero ese dolor es también un acicate para entender «por qué quienes pueden identificar sus comunidades indígenas natales luchan a menudo con tanto ahínco para proteger no solo su autonomía política sino su autonomía cultural».

El libro de Chanda Prescod-Weinstein El cosmos desordenado (Capitán Swing, 2023) es un monumento, uno de los ensayos más importantes publicados en los últimos años. Lo es por su firme voluntad de hablar de ciencia desde una posición explícitamente feminista, anticapitalista y anticolonialista, de enfrentarse a la «contradicción extraña» por la cual la ciencia consiste en hacer preguntas «siempre que no sean sobre los científicos y el modo en que se practica la ciencia». Es esa perspectiva política la que induce una cuestión decisiva: «¿qué condiciones necesitamos para que una niña negra de trece años y su madre, que la está criando sola, puedan ver el cielo nocturno lejos de luces artificiales sabiendo qué es lo que ven?» Qué condiciones sociales, económicas y educativas, qué relación con la tierra, qué divulgación científica. «Una física feminista negra exige que nos hagamos estas preguntas y que entendamos que hay toda una serie de estructuras de factura humana que interfieren con la contemplación del cielo nocturno no solo pasivamente, sino activa, agresivamente». El silencio, ya lo explicó la poeta y activista Audre Lorde, no nos protegerá.

Martin Pawley. Artigo publicado na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 296, febreiro de 2024.

Maxia en movemento. Crónica do S8 2024.

Ano tras ano a Mostra de Cinema Periférico (S8) explora unha parte da historia do cinema menos coñecida, a vertente experimental. O festival, dirixido desde os seus inicios por Ana Domínguez e Ángel Rueda, pon sobre a mesa non só a posibilidade de existencia dun festival especializado en cinema de vangarda senón a idea mesma da súa permanencia en estado de bonanza, capaz de cumprir 15 edicións. Desde aquela primeira de 2010 no vello cárcere coruñés, tres lustros cheos de consistencia e coherencia contemplan a iniciativa.

Neste tempo a mostra foi quen de argallar unha experiencia arredor dos espazos e unha cidade específica, A Coruña, ao tempo que lanzaba propostas a modo de sucesivas rimas e asociacións internas -entre cineastas, seccións, focos, experiencias performativas de distinta índole, por medio de bolsas de traballo ou mediante o sincretismo de ámbitos artísticos-, apelando á construción dun evento de brillo internacional respaldado por un público non só fiel senón in crescendo.

Na edición de 2024, celebrada entre o 31 de maio e o 9 de xuño, a Mostra continuou aportando boas doses de frescura, de novidades, de prestidixitación, de fervores cinéfilos e unha perspectiva singular sobre o ámbito audiovisual e artístico de carácter multidisciplinar. Tres trazos fundamentais sobresaen na caracterización do evento. O primeiro pasa pola habilidade para fuxir da competición ou do sometemento a modas ou tendencias. O segundo basease no recoñemento das figuras venerables, que permite a análise do pasado e os itinerarios historiográficos, así como unha escolma moi libre do presente. Por último, posúe unha medida presenza da compoñente pedagóxica, un didactismo por enriba de proselitismos ou prexuízos elitistas. Parece necesario engadir, chegados a este punto, a necesidade dunha maior implicación das administracións públicas participantes, diríase que escasamente conscientes deste magma de proveitosos factores (...)

Martin Pawley e José Manuel Sande. Artigo completo dispoñíbel no número 129 da revista Luzes.