João Rui Guerra da Mata e João Pedro Rodrigues: o cinema ocupa o museo

Vila do Conde acolle cada mes de xullo un dos máis importantes festivais europeos de cinema, o “Curtas”. As mellores curtametraxes do mundo son o obxecto central dun certame que sempre mirou máis lonxe para explorar a relación do cinema coa música e as artes plásticas. Boa proba disto é dende 2005 a Galería Solar, habitada até o 25 de setembro pola obra dos Joãos.

João Rui Guerra da Mata e João Pedro Rodrigues

Dende a súa primeira edición en 1993, o Curtas de Vila do Conde non deixou de medrar até ser hoxe moito máis que un excelente festival de cinema. Do Curtas naceron programas formativos dirixidos a estudantes de distintas idades, do preescolar ao ensino superior; unha axencia de distribución que difunde no mundo as curtametraxes portuguesas e unha galería de arte, a Solar, especializada na investigación das fronteiras entre o cinema e outras manifestacións creativas. Un espazo de experimentación, de diálogo entre as artes, coidadosamente concibido para sacarlle o máximo partido ás instalacións que nel se presentan. A Solar escapa da lóxica expositiva da “caixa branca” e a luz abundante coa que os museos tradicionais maltratan o audiovisual; antes polo contrario, o centro de Vila do Conde procura a escuridade necesaria para garantir a calidade de proxección dos filmes. A harmoniosa integración das pezas nas salas, que aproveita ás veces as singularidades da súa arquitectura, favorece unha saudábel sensación de intimidade. En todos estes anos, once xa, pasaron pola Solar creacións de colosos contemporáneos coma Abbas Kiarostami ou Tsai Ming-Liang, mais sobre todo moitos nomes de referencia do cinema experimental, coma Martin Arnold, Peter Tscherkassky ou Ken Jacobs, e unha longa serie de grandes artistas portugueses. Tamén un galego, Lois Patiño, que encheu a galería hai ano e medio coa súa obra case íntegra no campo do cinema e as instalacións.

Se a programación da Solar é sempre interesante, nótase especial atención na mostra que abre cada ano en vésperas do Curtas e queda dispoñíbel até o final do verán. É o caso en 2016 de DO RIO DAS PÉROLAS AO AVE, primeira exposición en Portugal dos cineastas João Rui Guerra da Mata e João Pedro Rodrigues, autores esenciais do noso tempo e figuras habituais dos principais festivais do mundo. Así, a primeira longa do João Pedro Rodrigues, O fantasma, participou na sección oficial competitiva de Venecia e as dúas seguintes, Odete e Morrer como um homem, estiveron en Cannes (Quincena dos Realizadores e Un Certain Regard, respectivamente). O seu novo filme, O ornitólogo, estrea agora en Locarno, festival que xa acollera a concurso A última vez que vi Macau, asinada conxuntamente con João Rui Guerra da Mata igual que todos os filmes de temática “asiática” (China China, Alvorada Vermelha, Mahjong e Iec Long).

A Solar celebra case vinte anos de traballo en solitario ou en parcería nun esforzo exemplar de adaptación da súa fabulosa traxectoria fílmica ao espazo expositivo que ademais integra con pleno sentido obra allea, as pinturas de João Gabriel Pereira (Leiria, 1992). No atrio de entrada unha vitrina amosa unha selección de cartaces nacionais e estranxeiros dos filmes de João Pedro e João Rui; enfronte, o icónico traxe de látex que lucía o protagonista n'O fantasma vólvese aínda máis espectral e onírico. Unhas escaleiras de baixada dan acceso á cave, coa música do himno nacional chinés a soar de fondo. Na sala do soto atopamos unha pantalla cunha imaxe conxelada, un rostro de muller. Unha folla escrita desvela o misterio da instalación chamada 16-05-2014, ESTA OBRA É PASSÍVEL DE PROVOCAR UMA EXPERIÊNCIA DESCONFORTÁVEL E EMOÇÕES NEGATIVAS NO PÚBLICO CHINÊS. A data en cuestión é a da apertura da exposición Onde é China, celebrada á vez en Beijing e Lisboa para celebrar os trinta e cinco anos de relacións diplomáticas entre Portugal e o xigante asiático. A curta Alvorada vermelha dos Joãos formaba parte da mostra, mais unha hora antes da inauguración as autoridades chinesas decidiron prohibir a proxección do filme, dando coma cómica xustificación iso da “experiência desconfortável” para o público. Alguén pensou alá que era absurdo deixar a sala baleira e optou por poñer unha imaxe en pausa, e esa é a idea que reproducen na Solar nunha instalación que serve de alegación satírica e contundente contra a estupidez da censura.

O mellor está aínda por vir. A sala IDENTIDADE NACIONAL xoga co substantivo do título en múltiples niveis. Dunha banda está a “curta galega” do João Pedro, O corpo de Afonso, producida ao abeiro da celebración de Guimarães coma capital europea da cultura en 2012, que toma a forma dun casting de culturistas do noso país que puideran encarnar ao primeiro Rei de Portugal e acaba por ser un retrato da crise económica a través do que contan os homes entrevistados. Pendurada no medio da sala, proxectando a súa sombra sobre a pantalla, unha réplica da hipotética espada de Afonso Henriques empregada na rodaxe. O xogo co mito fundacional portugués e a súa perversa apropiación pola ditadura salazarista convive coa reflexión e ironía sobre os estereotipos de xénero na compaña de obxectos tomados da longa Morrer como um homem (a máscara mortuoria da protagonista e dúas fotografías de gran formato). A xenuína identidade (sexual, nacional) desafía as categorías pechadas convencionais, entendidas demasiadas veces coma verdades reveladas e inmutábeis, para cuestionalas con liberdade. 

DUELO presenta de maneira simultánea as primeiras curtametraxes en solitario dos cineastas, Parabéns! (1997), dirixida por João Pedro e protagonizada por João Rui, e O que arde cura (2012), do João Rui e co João Pedro coma actor, unidas por un plano que se repite nas dúas, un exterior filmado dende unha mesma xanela. Da superposición nace un resultado novo que tamén dialoga sen nostalxia co paso do tempo e resoa en HOJE É DÍA DE FESTA, obra multicanal de nove pantallas que aproveita o material filmado para Parabéns. PRAÇA DE ALVALADE é a orixinal disposición que adoptaron para a curta Manhã de Santo António, en proxección cenital sobre unha mesa. O espectador, de pé, contempla o filme dende arriba, quizais a perspectiva do santo patrón de Lisboa na praza do título, e iso reforza o pouso fantástico da volta á casa coma zombis dos mozos e mozas logo dunha noite de festa rachada. ALVORADA VERMELHA, o festivo, sanguento e imaxinativo retrato do mercado de Macau, pode verse en pantalla grande dende as vellas butacas do cineclube do Porto.

Impresionante é CASTING #1: TELMO RICARDO MENESES, 13-02-1999, na miña opinión a instalación máis valiosa da exposición. Unha cortina negra tapa a entrada de luz e dá paso a un corredor en U; o camiño é tan escuro que non vemos nada. Os ollos tardan uns minutos en afacerse á escuridade así que avanzamos ás apalpadas até chegarmos a unha pequena sala cun monitor. O que vemos e escoitamos é o primeiro casting dos moitos que fixeron para o filme O fantasma. O actor finalmente elixido foi o primeiro que entrevistaron, Ricardo Meneses, e o que nos presentan os Joãos é o material en bruto desa proba. Con precisión cirúrxica João Rui fai preguntas que conducen ao Ricardo, naquela altura un mozo de 17 anos, a explicar de forma descarnada mais sen ánimo lacrimóxeno a súa sufrida peripecia vital. Tiña problemas e marchou da casa familiar en Foz Coa para os resolver; “viñen a Lisboa con vontade de vencer”, di, mais chegou completamente á toa e acabou durmindo na rúa. Atopou traballo “en bares, á noite”, nun coñecido local de ambiente gay, o Finalmente. “Nunca roubei, nunca me droguei”, afirma con orgullo.

Nun certo momento João Rui pídelle que represente dúas escenas do guión, unha delas esíxelle quitar a roupa. Con certeza Ricardo Meneses non é quen de imaxinar que clase de filme vai ser O fantasma -fascinante e incómodo, perturbador e doloroso, un relato desesperado da busca do amor-; a súa mirada parece apuntar unha lixeira tristeza, mais retruca axiña para insistir en que a próxima vez sairá mellor e que está disposto a todo. A “vontade de vencer”, unha vez máis. Foi necesario dar pasos na escuridade para enfrontarse, na intimidade, a estes inesquecíbeis vinte e seis minutos que desarman e fan pensar.

Martin Pawley. Artigo publicado no semanario Sermos Galiza, número 207, con data 4 de agosto de 2016.