O importante (carta a Agustín)

Agustín, amigo:

Moito me acordei de ti estes días! E coma sempre o cinema foi a causa (habería unha soa vez que falaramos en que non apareceu o cinema nalgún momento da conversa?). Revisei un bo lote de filmes antigos nas últimas semanas e non paraba de pensar “isto teño que comentalo con Agustín”. Como agora xa non podemos falar por teléfono, póñoo por escrito; quizais así chegue máis lonxe.

Sabes ben o que supuxo para a industria do cinema americano a implantación, aló en 1934, do mal chamado “código Hays” (habería que referirse a el polo nome real, “Motion Picture Production Code”). O de Hays vén por Will H. Hays, que foi presidente entre 1922 e 1945 do grupo de produtores e distribuidores; antes diso, isto vaiche gustar, foi xefe do servizo postal dos EEUU, un premio ao seu labor como xefe da vitoriosa campaña presidencial do republicano Warren Harding.

O código de produción foi un acordo de autocensura aceptado pola industria para evitar males maiores baixo a influencia dos grupos de presión puritanos e relixiosos, preocupados pola promoción do pecado e a inmoralidade no cinema. O pecado e a inmoralidade poboaban igualmente outros sitios, mais o cinema é unha arte de masas e parecíalles máis perigoso por seren as imaxes -e nesa altura xa tamén as palabras faladas- máis explícitas e o seu impacto máis inmediato. “Un libro describe, un filme expón de maneira vívida”, di o código nos seus principios xerais. A lectura do texto completo é fascinante, é un exercicio perverso (e pervertido) de análise da ferramenta fílmica que che recomendo vivamente. Atoparás parágrafos coma este: “A maioría das artes apelan á madurez. A arte do cinema apela ao mesmo tempo a todas as clases – maduros, inmaduros, desenvolvidos, non desenvolvidos, os que respectan a lei, os criminais. A música ten diferentes graos para diferentes clases; o mesmo a literatura e o teatro. A arte das imaxes en movemento, combinando como combina os dous recursos fundamentais de mirar unha imaxe e escoitar unha historia, alcanza ao mesmo tempo a todas as clases da sociedade”.

Como resultado desas reflexións, o código propuña unha reveladora listaxe de recomendacións e prohibicións. O principio inspirador é deixar clara a diferenza entre o ben e o mal na forma en que estes se presentan, sen posibilidade ningunha de escala de grises. O que está mal está mal e non pode suxerirse que teña algo de atractivo ou pracenteiro e moito menos que os seus practicantes posúan algunha característica que os faga simpáticos. Posto que o código emana dunha moral relixiosa cristiá xa podes imaxinar que clase de cousas aconsellan evitar nos filmes, mais paga a pena repasar algunhas. No vestiario dos actores e actrices, que prime o recato. A nudez completa xamais; queda terminantemente prohibida a visión en pantalla dos órganos sexuais e no caso das mulleres tamén o peito. E non valen trucos: non se admiten tampouco as transparencias, nin sequera que a roupa destaque en exceso esas “partes íntimas”. Pernas, brazos, ombros e nádegas son “menos íntimas” e non causan tanta reacción na audiencia, polo cal poden ser presentadas só se o esixe o guión.

A tentación hai que facer por non chamala e para iso cómpre evitar na trama escenarios asociados ao pecado, caso dos bordeis, sexa cal sexa o lugar no que se desenvolva a acción (unha vez máis, non valen os trucos, nada de situar o bordel nun país exótico e así salvar a honra americana; a prostitución, nin amentala). Mais hai que estar alerta, porque o pecado salta en calquera sitio. Os dormitorios parecen lugares inocentes, mais... ai, se as paredes falasen! Amosar unha cama fai que o espectador se desentenda do argumento e recorde que unha perna tapa a outra. Precaución, pois, cos dormitorios; mellor non abusar. Tampouco do alcohol e as drogas e o seu tráfico. A xente fóra da lei é mala sen matices e os seus actos non se xustifican nin admiten compaixón; o único que merecen é o castigo.

O sexo merece capítulo especial, claro. O adulterio, base de tantos relatos, debe manexarse con moral severa: non é algo tolerábel e antes ou despois os amantes en pecado deberán purgar as súas culpas. Os bicos, nin longos nin luxuriosos: breves e castos. Perversións, ningunha (e na categoría de perversión entra todo o que non sexa unha relación heterosexual “ordenada” dentro do matrimonio). Todo o enunciado até agora concorda cunha visión moral que non che resulta allea, pois medraches baixo o nacional-catolicismo franquista; choca máis estoutro punto, pura lóxica Ku Klux Klan: nos filmes tamén quedará prohibida “a relación sexual entre a raza branca e negra”.

Pois ben, antes de que o código deitase unha lousa sobre a liberdade creativa o cinema de Hollywood viviu uns poucos anos de atrevida efervescencia. O veloz paso do cinema mudo ao sonoro obrigou a repensar a forma de narrar as películas, houbo que crear novas regras na linguaxe fílmica. Os “galáns” e as “inxenuas” doutrora ceden paso a unha xeración de actores e actrices que conectan máis e mellor coa realidade dun tempo novo, o da crise do 29 e a “Gran Depresión”, tamén o tempo no que a incorporación da muller ao mercado laboral é un feito (e unha necesidade).

Todo isto transforma Hollywood. Os filmes anteriores ao código -o cinema “Pre-Code”- énchense de personaxes femininos audaces, mulleres duras que sobreviven nunha época dura empregando todos os recursos de que dispoñen. Mulleres que dirixen empresas, como a que encarna Ruth Chaterton en Female, unha yuppie varias décadas antes de que se inventase o termo; ou que, guiadas pola lectura de Nietzsche, asumen que nunha sociedade explotadora aproveitarse da necidade masculina é unha vía lícita para saír adiante, caso de Barbara Stanwyck na espectacular Baby Face. O aborto, aínda prohibido, é unha palabra imposíbel de pronunciar mais o espectador atento sabe que é iso e non outra cousa o que leva á morte ao personaxe da actriz Elizabeth Allan logo dunha breve relación adúltera con Clark Gable no curiosísimo filme de médicos Men in White. En One Way Passage emocionámonos co namoramento de William Powell e Kay Francis no transatlántico que os leva de volta aos Estados Unidos, mais sabemos que a súa relación é imposíbel porque ela ten unha enfermidade terminal e a el espéralle unha condena a morte por un delito de sangue. Coñeces, con certeza, outros filmes co mesmo espírito arriscado, os de Frank Capra -It Happened One Night seguro, Platinum Blonde talvez, The Miracle Woman aposto a que non-, os que protagonizou Mae West -o éxito dos seus filmes salvou a Paramount da quebra-, os títulos fundacionais do cinema de gángsters -The Public Enemy, Scarface-, a loucura desatada dos Irmáns Marx antes de seren (parcialmente) domesticados pola Metro Goldwyn Mayer, o incipiente cinema de horror con criaturas carismáticas -Frankenstein, A Momia- que dominan a función... Mais a inmensa maioría dos filmes Pre-Code foron durante décadas tesouros agochados e aínda hoxe son unha marabillosa rareza, por máis que Internet facilite o acceso. Caeu sobre eles un velo nada inocente de ocultación e esquecemento.

Teño sempre presente o día que me contaches como te sentías estafado logo de descubrir, tardiamente, detalles que a censura che cortou nunha morea de filmes que viches de adolescente e aínda despois. Ao descubrir os estragos da censura dos que non eran consciente e que transformaban de maneira decisiva filmes que non che deixaron entender debidamente no seu momento. Estafado por todas as obras que a ditadura non quixo que coñeceras, filmes dos que tiñas noticia polas revistas de cinema que pasaches anos sen ver, demasiados nalgúns casos porque o mundo e ti mesmo xa era diferente. A palabra era esa, estafa: vendéranche algo que non era así. Doe pensar en todas as veces que o poder (político, relixioso, económico) cortou o camiño da imaxinación e o pensamento, que o fixo deterse e dar pasos atrás cando o ánimo dos creadores era ir máis e máis adiante. No Hollywood do 1934, na España de Franco ou na actualidade. Estafado me sentín eu cando descubrín, con ollos abraiados, certo cinema portugués dos 80 e primeiros 90. Neses anos debutaron cineastas fabulosos que non conseguiron dar continuidade normal ás súas carreiras, que viviron longos períodos de silencio ou, incluso, non chegaron a facer un segundo filme. Escuso dicir que esas obras apenas tiveron difusión. Que marabilloso sería que en Galiza se viran no seu verdadeiro tempo O movimento das coisas de Manuela Serra, Uma pedra no bolso e Onde bate o Sol de Joaquim Pinto ou Xavier de Manuel Mozos, filmes extraordinarios e ademais tan próximos a nós. Que marabilloso sería que se viran con normalidade hoxe, igual que os filmes Pre-Code. Que marabilloso sería non sentírmonos estafados.

Que importante é, como ti fixeches, pelexar contra esa estafa. Expresar con claridade que para curar as feridas primeiro é imprescindíbel ter claro cales son e onde están. Que importante foi e é a túa coherencia e a túa dignidade, loada incluso por aqueles que nunca tomarían algunhas decisións que ti si tomaches. Que importante é a curiosidade, o espírito crítico, o optimismo, o humor.

Unha aperta, compañeiro.

Martin Pawley

Texto publicado no Caderno de Estudos Chairegos, volume 8, editado polo Instituto de Estudos Chairegos en xaneiro de 2017.