A 10000 km do BAFICI 2015: o festival máis valioso

"Los años de cine más canónico, esas temporadas atestadas de nombres ante los que se impone la reverencia antes de que se apaguen las luces de la sala  (y no después), suelen terminar en un world tour en el que el núcleo de muchos de los festivales del mundo es el mismo: el que conforman las películas que tienen que estar. ¿Por qué tienen que estar? Nadie se lo pregunta  en voz alta, y el festival-loro repite los títulos alegre y despreocupadamente"
Marcelo Panozzo no catálogo do BAFICI 2015

Contra o que poida parecer, os textos de presentación que fan nos catálogos os directores de festivais achegan sempre información clarificadora sobre os mesmos, para ben e para mal. As máis das veces trátase de textos insípidos, declaracións de intención xenéricas que poden valer para un ano concreto mais tamén para o anterior ou para o seguinte (como sucede, por outra parte, coas frases que os xurados se ven obrigados a escribir sobre os filmes gañadores e que tenden a ser suficientemente “exportábeis” como para que un teña sempre a tentación de reciclar as de calquera outra edición). Nalgúns casos, porén, o texto desvela con acerto cal é o obxectivo que persegue ese festival, a liña que o define, o marco xeral que axuda a entender por que están nel uns filmes e non outros. O texto deixa de ser prescindíbel para volverse esencial, necesario. Exemplo elocuente disto son os tres que escribiu Marcelo Panozzo dende que está á fronte do BAFICI. En 2013, ao abeiro da ledicia dos quince anos de certame, abría o seu escrito reivindicando o carácter festivo coma acepción primeira dun festival. Non podo estar máis de acordo: un festival debe ser ante todo un punto de encontro e celebración, o lugar onde conflúen espectadores, cineastas, programadores e críticos levados, iso si, polos filmes. Un festival é unha festa arredor dos filmes. Non arredor de alfombras vermellas, tampouco non arredor de rancios seminarios para explicar teorías sobre o estado da cuestión fílmica que cambian radicalmente cada Lúa Chea, aniquilando a precedente. Unha boa selección de filmes é motivo suficiente para facer festa.

Naquel texto Marcelo explicaba con graza o nacemento da sección Vanguardia y género coma evolución xusta da antes chamada Cine del Futuro. Parte do futuro pasa hoxe por situar nun lugar central ese “cine kiss kiss bang bang” que tradicionalmente ocupaba “un lugar culposo de trasnoche” e o mesmo para a experimentación, condenada aos museos que -con honrosas excepcións- tenden a ser lugares nefastos para ver películas, e así xurdía esa competición que combinaba a Luke Fowler con Amy Heckerling. Aproveito isto que dixen dos museos para facer un inciso sevillano: en 2014 o SEFF -outro gran festival, por razóns diferentes ás do BAFICI- centrou as súas proxeccións nun centro comercial, Cines Sur / Nervión, un complexo con salas excepcionais, pantallas inmensas e unha marabillosa calidade de proxección e de son. As salas nas que estamos habituados a ver ao Capitán América, para entendernos, foron ocupadas por uns días polo Ventura de Cavalo Dinheiro e polo can Jersey de Jauja. Esas dúas en concreto vinas eu alí -volvinas ver, para ser máis exactos- e a sensación foi de total abraio. Os cinéfilos estamos afeitos a ver “certo tipo de cinema” (e cando o sintagma empeza polo indeterminado “certo”, a cousa vai mal) nas pantallas minguantes das filmotecas e centros de cultura e (peor aínda) neses espazos multiusos deseñados para servir para todo e que en consecuencia acaban por non servir para nada. Mais Pedro Costa e Lisandro Alonso precisan a mesma pantalla que The Avengers. Corolario: o cinema de autor, experimental, artístico, chámenlle x, debe verse en pantallas ben grandes e salas escuras. Nada de museos, por favor!

Volvo con Panozzo. O seu artigo de 2014 era outra delicia. Unha exploración elegantísima das dificultades experimentadas no desenvolvemento da 16ª edición do festival, dende a imposibilidade de conseguir unha lámpada de proxección que impide celebrar un moi desexábel ciclo até a depreciación da moeda a poucas semanas do comezo que equivale, de facto, a unha imprevista e drástica redución orzamentaria. Dende hai anos a “crise”, así en xeral, é unha escusa para dicir por que non sucede o que debería, mais poucas veces se explica con claridade: non pode ser por isto, isto e isto. A “crise” queda aboiando no aire coma unha causa difusa que non require máis comentarios. Mais non é o mesmo renunciar ao glamour dun convidado ilustre porque xa non hai cartos para pagar cachés e avións privados que perder unha retrospectiva por non atopar unha lámpada. Creo firmemente que un bo cinéfilo debe estar ao tanto do “sistema do mundo”, nun sentido amplo. Debe coñecer as cifras de espectadores que teñen os filmes (as de Jauja e as de Fast & Furious 7), debe saber como funcionan os festivais, sexa cal for a escala, e debe saber que para presentar un filme nunha sala non basta o desexo. Ese é un labor divulgativo que lles corresponde tamén aos festivais e filmotecas: aprenderlles aos seus usuarios que “programar” ben significa non só “escoller” senón tamén “administrar” uns recursos (financeiros, materiais, humanos). Aquel texto de Panozzo foi un bo exemplo.

E chegamos ao de 2015, edición número 17. Relean, por favor, o fragmento que destaquei a xeito de pórtico desta anotación, ese que fala dos “festivales-loro”. Que ninguén se dea por ofendido, mais a evidencia de que moitos festivais teñen unha programación clónica, coincidente nunha fracción de títulos demasiado alta, non é unha boa noticia. As paixóns cinéfilas difúndense con rapidez por Internet e ao longo da tempada van acumulándose os “títulos inevitábeis”, os filmes que “deben” estar en todas partes. E recoñezo que até certo punto é lóxico que “deban” estar, porque infelizmente os festivais en moitos lugares son o reduto que queda para ver algúns deses filmes e ao programalos cumpren unha necesidade cinéfila. O que cabe preguntarse é se iso debe valer para todos os festivais en todos os lugares. Entendo que as posibilidades de exhibición de filmes non son iguais en Buenos Aires e Ciudad de México que en Cosquín ou na Coruña, onde eu vivo. Mais paradoxalmente a filmoteca da miña cidade, o CGAI, ten unha programación infinitamente máis ousada e diversa que as de Madrid e Barcelona xuntas, cidades cuxa poboación se expresa cun cero máis. Vén de anunciarse o programa do festival Cinema D'Autor de Barcelona que está cheo, por suposto, de títulos de interese, mais non podo evitar a decepción ao non atopar nel moitas máis sorpresas, e nada exemplifica iso tan ben coma o tributo a Bertrand Bonello, que foi xa obxecto dun ciclo no FICXixón en 2011 que pasou logo polo CGAI. O ano pasado Cineuropa dedicoulle en Santiago un pequeno foco con catro longametraxes; o cineasta estivo ademais en Sevilla para presentar en España Saint Laurent. Unha retrospectiva Bonello, nesta parte do planeta, non pode ser considerada unha idea orixinal, un descubrimento. Para ser xusto convén recordar que un festival -ou calquera iniciativa cultural- responde sempre a un equilibrio entre o que é desexábel e o que é posíbel, mais dentro diso a capacidade de manobra depende da flexibilidade de quen organiza.

BAFICI nunca quixo ser un “festival de festivais”. A súa aposta, como dicía Sergio Wolf en marzo en twitter, non é “ir a lo probado” senón “abrir caminos”; o BAFICI, concluía, “fue-es-será un festival inventor". Se na etapa Panozzo esa intención parece máis acusada non é só unha elección del e do seu equipo (Violeta Bava, Fran Gayo, Leandro Listorti e Javier Porta Fouz, un dream team), senón unha consecuencia natural do tempo que vivimos: non se pode programar en 2015 igual que en 1999. Primeiro porque a circulación das películas é diferente, ás veces para ben (temos noticia de máis filmes: medrou a cinediversidade), ás veces para mal (en países coma España a caída de espectadores condena ao gueto das casas de cultura obras que noutras circunstancias accederían a unha distribución normalizada). Mais o verdadeiramente importante é que un bo festival crea e forma un público esixente, non conformista, e ao facelo redefine constantemente os centros de atención. O que hoxe é minoritario e marxinal, o que parece precisar máis explicacións do tipo “por que programamos isto?”, pode ser unha escolla obvia pouco despois (a miúdo recordo unha frase que lle escoitei a un músico navarro, González Acilu: “hay que hacer las cosas duras, porque el tiempo y la memoria las ablandan”).

Como di Panozzo, cando un traballa “al margen de lo obvio” constata que hai “muchas películas dando vueltas, cantidad de lugares en los que posar el estetoscopio, cuantiosas instancias para detectar la vitalidad de la producción”. E o papel dos grandes festivais é subliñar iso, mirar onde outros non miran, “discutir lo que no se estaba discutiendo”. Un cinema non é un templo onde oficiar cerimonias relixiosas en loor de mestres vivos e defuntos, senón -digámolo unha vez máis- unha sala de festas. O obxectivo non é sacar os santos en procesión -San Manoel de Oliveira, San Alain Resnais- para lamentar as súas ausencias -¡ai, ese dolorismo cristián!- senón celebrar a súa creatividade e liberdade até o derradeiro intre das súas vidas. É importante, ademais, ampliar o “santoral tradicional”; benvido foi o ano pasado Uri Zohar, e bo é saber que en data recente non só morreu Manoel de Oliveira, tamén faleceu Moustapha Alassane (e cito ese exemplo porque atender á creación africana é xusto unha das parcelas nas que pode mellorar o BAFICI). E, por suposto, é esencial asumir que o futuro nace do presente, que os cineastas aos que se lles dedicarán retrospectivas e homenaxes que todos consideraremos sobradamente xustificadas dentro de vinte, trinta ou corenta anos están facendo agora os seus primeiros filmes. É labor dos programadores prestarlles atención hoxe. Un festival prográmase vendo filmes, non folleando catálogos. Faise peneirando a amplísima colleita do cinema do mundo, equivocándose un cento de veces, mais coa convicción de que cada erro foi froito dunha aposta.

Iso é o BAFICI. O que admiro do BAFICI, dese catálogo tan vasto que un nunca sabe por onde empezar (PDF, 21MB), é a certeza de que hai dentro del unha morea de títulos dos que non teño nin a máis remota idea. Alégrame comprobar que na competición internacional chégame unha man para contar os filmes que xa vin, e valoro tanto iso que case até prescindiría dunha película que amo desaforadamente, The Kindergarten Teacher, porque me resulta “demasiado evidente” nese contexto. E logo pénsoo mellor e comprendo que non é así, e que por máis que veña de Cannes a obra mestra dese admirábel xenio que é Nadav Lapid é un título moito menos de consenso do que a min me gustaría. O que espero eu do BAFICI, de feito, non son consensos; espero sorpresas, revelacións, tamén desastres, por que non? E de todas elas ofrécennos centos de probas cada ano. Literalmente: centos. Por iso creo que o BAFICI é o máis valioso de todos os festivais do mundo. Por ser o máis imprevisíbel, o máis inesperado, o menos compracente. O que ten menos medos, o máis optimista e feliz, a pesar de todo.

Martin Pawley