2013, sombras e luces no cinema portugués (I)

A visita ao Indielisboa en 2012 deixaba no visitante unha sensación paradoxal respecto da vitalidade do cinema portugués. Dunha banda estaba a presenza, clara e visíbel, de até sete filmes nacionais en cartel, algúns de grande calidade, caso do Tabú de Miguel Gomes, É na Terra não é na Lua de Gonçalo Tocha, A vingança de uma mulher de Rita Azevedo Gomes ou Linha vermelha de José Filipe Costa. Por outro lado a realidade, xa comentada nestas páxinas, da absoluta parálise que vivía a industria cinematográfica do país veciño, sacudida pola decisión do goberno non só de interromper os concursos de apoio á creación senón tamén de poñer en suspenso os compromisos adquiridos con anterioridade adiando sine die os pagamentos acordados. O resultado era inquietante: o innegábel esplendor cultural do cinema portugués podía ter os días contados e en breve non habería, literalmente, filme algún do que botar man. Estaríamos, quizais, ante o canto do cisne dunha cultura gloriosa esganada polas políticas liquidadoras de Passos Coelho.

O horizonte pesimista desvelou axiña novos paradoxos. O público portugués, tradicionalmente virado de costas ao seu cinema, respondeu de forma masiva ante dous títulos de espírito televisivo: Balas & Bolinhos - O Último Capítulo de Luís Ismael e Morangos Com Açúcar - O Filme de Hugo de Sousa, que sumaron, entre os dous, case cincocentos mil espectadores. Nunha escala inferior, mais con cifras en calquera caso notábeis, movéronse O Cônsul de Bordéus de Francisco Manso e João Correa (55 mil espectadores), Linhas de Wellington de Valeria Sarmiento (51 mil) e Florbela de Vicente Alves do Ó (42 mil). Este apoxeo inesperado deu coma froito a mellor cota de pantalla dende 1975, un 5,3%, nun ano, 2012, que para a exhibición cinematográfica en xeral foi crítico pola perda de case dous millóns de espectadores (até situarse en 13,8 millóns) e o descenso de cinco millóns de euros na recadación respecto do exercicio anterior. Mais no que atinxe á produción nacional o resultado ben merece o cualificativo de histórico: as 734.264 entradas vendidas -aínda así unha cifra moi modesta- multiplican por sete as acumuladas ao longo de 2011. Unha industria en estado comatoso obtiña uns rexistros impensábeis nos anos de bonanza.

O pasado mes de marzo o Instituto do Cinema e do Audiovisual (ICA) resolveu o concurso que ficaba pendente dende 2011 e concedeu axudas á produción de longametraxes de ficción a dous coñecidos cineastas, João Botelho -cunha adaptación d'Os Maias- e João Canijo, e outras cinco axudas de menor importe para a creación de documentais das que se beneficiaron, por exemplo, Pierre Marie Goulet, Marco Martins e Joaquim Sapinho. Ao mesmo tempo abría os concursos de 2013 cunha dotación orzamentaria de dez millóns de euros. O horizonte financeiro parecía despexarse, ademais, para algúns proxectos que tiñan concedidas axudas dende 2010 e aínda non recibiran o diñeiro. Os máis optimistas podían pensar que acabara a seca. Comeza a haber certo movemento e póñense (de novo) en marcha producións das que só cabe esperar grandes cousas. Despois de gañar a Palma de Ouro en Cannes e o Oso de Ouro en Berlín na categoría de curta o novísimo João Salaviza lánzase a dirixir a súa primeira longametraxe, Montanha. João Pedro Rodrigues rodará O ornitólogo na primavera de 2014, en 35mm e en paraxes naturais na rexión de Trás-os-Montes. Aínda pendente a estrea do seu novo filme, do que xa vimos un adianto dentro da obra colectiva Centro histórico, Pedro Costa ten, disque, nova longametraxe na cabeza, envolvida no misterio habitual no xenial cineasta. E outro grande, Miguel Gomes iniciou os preparativos d'As mil e uma noites, proxecto de creación demorada -máis dun ano- cunha Xerazade a contar historias ambientadas no Portugal de hoxe, o da crise, “habitado por ricos e pobres, poderosos e insignificantes, traballadores e desempregados, ladróns e homes honestos”. Historias todas elas inspiradas en feitos reais, en noticias saídas da prensa diaria que irán alimentando, tamén, o sitio web do filme. A estes nomes súmanse os de João Nicolau, Gabriel Abrantes, Ivo M. Ferreira... Ningunha destas obras terá forma final antes de 2015, mais o futuro volve ser indiscutibelmente estimulante. Tudo bem, então?

Cumpram a Lei!

Non tanto. Ou máis ben, non en absoluto. O 8 de agosto o xornal Público acollía nas súas páxinas un contundente escrito subscrito e asinado pola plana maior dos produtores e realizadores portugueses co elocuente título que encabeza esta sección: Cumpram a Lei! A Lei é a do Cinema, por fin aprobada na Assembleia da República e homologada polo Presidente Cavaco Silva despois dun longo período de discusión pública (dezaoito meses) e da elaboración do correspondente decreto que a regula. A Lei esíxelle aos operadores de televisión o pagamento dunha taxa que serviría para financiar o ICA, que contaría deste xeito cuns ingresos específicos á marxe da caixa do estado. Mais, sorprendentemente, as grandes empresas que teñen ese deber público (Zon Audiovisuais, Optimus, PT Comunicações, Cabovisão e Vodafone) anunciaron a súa intención de non cumprir coa súa obriga alegando o seu carácter inconstitucional e a incompatibilidade coa normativa europea. Pouco lles importa que os servizos xurídicos da Comisión Europea expresaran a conformidade da lei portuguesa co marco xeral común da Unión e que a Lei, no fondo, non faga máis que puír e alargar un sistema de financiamento que xa levaba en vigor moitos, moitos anos, sen queixa ningunha sobre a súa constitucionalidade.

Os profesionais do cinema portugués reclamábanlle ao estado a mesma dureza e eficacia administrativa que aplica ao común dos contribuíntes mais tamén esixían unha resposta política á altura das circunstancias. Dáse a casualidade, ademais, de que dúas desas empresas, a Zon e a Optimus, están a rematar un proceso de fusión que debe ser autorizado polo goberno... o mesmo goberno cuxas normas queren saltar de forma deliberada.

Un mes despois e no marco da Mostra de Venecia o produtor Luís Urbano e o director Miguel Gomes volvían sobre este delicado asunto coa divulgación á prensa internacional doutro texto con título clarificador, Cinema português: o alarme soa. Regresa o fantasma da parálise mais desta volta o culpábel non é a crise económica nin a ausencia dun corpo lexislativo actualizado, senón a decisión de non acometer o pagamento da taxa por parte desas grandes corporacións e -o que é aínda peor- a inacción institucional ante o seu irresponsábel desafío e chularía. “A Tutela encolhe-se e assobia para o ar”, resumían con retranca. O obxectivo das empresas ao non ingresar os cartos que lles corresponden é renegociar a lei -por suposto “á baixa”- dende a conciencia da súa posición de dominio: a mera posibilidade de iniciaren unha loita xudicial necesariamente longa sementa a inquietude nun sector que, de suceder tal, ficaría tocado e afundido durante o proceso.

Mais cales son esas empresas? Tamén iso nolo explica o “manifesto veneciano” de Urbano e Gomes. A Zon Audiovisuais está controlada nun 28,8% pola muller máis rica de África, Isabel dos Santos, filla do presidente de Angola, e concentra arredor do 60% da distribución e exhibición cinematográfica, un 50% da TV e Internet por cabo e o 27% da telefonía fixa en Portugal. A súa posición no campo da telefonía móbil é mínima, mais iso quedará resolto coa fusión coa Optimus, que detén o 14% dos celulares portugueses. Portugal Telecom ten un 58% da rede fixa, un 45% da móbil e un 39% da televisión por cabo. Outro 40% da rede móbil está en mans de Vodafone Portugal. Cabovisão, pola súa parte, mantén unha cota do 8% no cabo. Entre as cinco reparten o groso do pastel audiovisual ao sur do Miño. Non se trata, pois, de compañías fráxiles. E o seu incumprimento é sinxelo de medir: son doce os millóns de euros que debía ter recadado o ICA este verán.

A Cinemateca, en perigo

Non era esa a única noticia inquietante. A finais de agosto a directora da Cinemateca Portuguesa, Maria João Seixas, desvelaba que se non se resolvían os severos problemas de tesourería da institución non habería máis remedio que suspender as actividades xa no mes de setembro. As dificultades veñen derivadas do modelo de financiamento da Cinemateca, que depende dunha taxa sobre a publicidade emitida na televisión. Os ingresos que proporciona esa taxa representan máis da metade do seu orzamento, así que é fácil entender a quebra que supón a diminución do investimento publicitario a consecuencia da crise: fronte aos máis de tres millóns de euros doutros anos a achega en 2013 quedaría por debaixo de dous. Estaría en cuestión non xa a programación de venerábel filmoteca senón, sobre todo, o Arquivo Nacional das Imagens em Movimento (ANIM), que preserva o patrimonio fílmico portugués. Como garantir a integridade dun arquivo excepcional cando non hai a certeza de poder pagar os máis elementais servizos de mantemento?

Axiña xurdiron diversas accións en defensa da Cinemateca, entre elas unha petición pública online que tardou ben pouco en recabar sete mil adhesións grazas á súa ampla difusión polas redes sociais. A gravidade da situación forzou a reacción da Secretaría de Estado de Cultura, que liberou 700 mil euros procedentes do “Fundo de Fomento Cultural” para asegurar as actividades até final do ano. É unha solución de emerxencia mais non aclara o futuro da Cinemateca, cuxas fontes de financiamento deberán cambiar, si ou si.

“É sempre possível uma redenção”

Con esas palabras remata o manifesto O alarme soa. Fai alusión directa ao título da curta que Miguel Gomes estreaba na Biennale, Redemption, unha obra mestra construída integramente con imaxes de arquivo. Unha lúcida mostra de cinema político, hoxe tan preciso coma sempre mais necesariamente distinto: posto que algunhas mensaxes e actitudes están xa esgotadas, hai que inventar outras.

Redemption xunta catro monólogos de corte epistolar. No primeiro, datado o 21 de xaneiro de 1975, un neno portugués failles aos pais, aínda na Angola, un retrato desilusionado do país no que vive: “Portugal é só xente pobre e fea a pasear uns bois esqueléticos”. Era preciso volver, pregúntase o cativo, a un país frío, de miseria e tristeza? “Portugal é muito triste e vai ser sempre assim”, conclúe.

Logo, o 13 de xullo de 2011, un vello italiano lembra un frustrado amor de mocidade despois dunha vida “exposta á calumnia e a envexa” na que amigos e inimigos se contaron por igual. O 6 de maio de 2012, día de eleccións en Francia, un home que as vai perder promételle á filla pequena que nunca lle faltará de nada coa mesma sinceridade coa que lle negará cariño e afecto. Trinta e cinco anos antes, o 3 de setembro de 1977, unha noiva en Leipzig ve alterado o día da súa voda por unha música de Wagner que é incapaz de sacar da cabeza.

É só nos créditos finais que se desvela a pretendida identidade dos autores das cartas, Pedro Passos Coelho, Silvio Berlusconi, Nicolas Sarkozy e Angela Merkel, para a seguir afirmar -por se alguén ten dúbidas- que os textos son froito da imaxinación dos guionistas, Miguel Gomes e Mariana Ricardo, responsábeis tamén, xunto a João Nicolau, do laborioso traballo de montaxe que mestura materiais moi diversos (películas de António Campos, Noémia Delgado e Vittorio de Sica, filmacións científicas, fitas familiares ou noticiarios de actualidade). Son cartas de saudade e desencanto, fábulas á vez crueis e tenras que relatan sentimentos privados dunhas figuras públicas que así, e durante os vinte e seis minutos da curta, mesmo chegan a parecernos humanas. Redimidos, en efecto, pola ficción, polo cinema que ofrece luz para escapar das sombras.

Martin Pawley. Artigo publicado no número de setembro de 2013 (196) da revista Tempos Novos. A segunda parte aparecerá no número de outubro (197).