RR (James Benning, 2007)

Planos fixos de dez minutos en 13 Lakes e Ten Skies, planos de dous minutos e medio na “triloxía de California” formada por El Valley Centro, Sogobi e Los, planos dun minuto en One way boogie woogie e a súa secuela 27 years later... Calquera achegamento á obra de James Benning acaba por estar chea de números, como se a súa filmografía estivese gobernada por regras de cálculo. Como argumento a favor desta visión reducionista adoita recordarse a formación matemática do director, cousa que sempre me pareceu moi curiosa: xuraría que non é imprescindíbel ser matemático para saber contar até dez. O propio Benning resolveu as dúbidas hai anos en Circling the image, o documental que Reinhard Wulf fixo durante a rodaxe de Trece lagos: o de menos era se os planos duraban sete minutos ou dez, o importante era o proceso creativo en busca dunha “solución elegante”, equivalente ao exercicio de abstracción dun matemático que pretende obter unha demostración simple e fermosa -si, tamén fermosa- dun teorema.

A verdadeira clave do cinema de James Benning está na forma en que analiza a relación entre tempo e paisaxe. Hai uns meses pregunteille pola súa naquel momento última película, Ruhr, gravada en vídeo dixital. “It's about the first derivative of the function, f(t), that is, it looks closely for change over time”, respondeu. Podería ser un chiste entre cinéfilos afeccionados á ciencia pero realmente é a mellor definición posíbel das súas intencións: observar moi de perto os cambios que se producen co tempo; non os cambios a gran escala, senón os cambios esenciais, os máis sutís, os que se revelan ante nós cando nos detemos a mirar e escoitar. Por iso é útil recuperarmos a noción de derivada: o cambio que experimenta unha función a partir de variacións infinitesimais da magnitude da que depende. Se temos que buscar paralelismos matemáticos, o cinema de Benning non pertence ao ámbito da aritmética, senón ao da análise: as súas imaxes debuxan a derivada da paisaxe respecto do tempo.

Esquezamos, pois, a duración dunha secuencia. Despois de varios anos impóndose a si mesmo normas arbitrarias, en RR a lonxitude dos planos vén marcada polo que tarda cada tren en pasar. Case podería dicirse que fica máis en mans do maquinista que do propio director, que descoñece cantos vagóns ten cada un ou a velocidade coa que avanzarán sobre os camiños de ferro. Nesta función non coñecemos todas as condicións iniciais: é o propio obxecto filmado o que as fixa. Velaí un desafío interesante para o director. Os corenta e tres trens que aparecen na película son máis ou menos a cuarta parte dos que James Benning perseguiu ao longo de dous anos e medio, que nalgúns casos se corresponden con liñas ben coñecidas para el e noutros se trata de lugares que descubriu navegando por Internet. Mais cada espazo é único; iso é o que Benning quere reflectir, ese é tamén o problema a resolver. Non hai un patrón predefinido ao que axustarse. Dun plano a outro varía a distancia entre a posición da cámara e o tren, a dirección na que se despraza a máquina, o ángulo co que se achega. Ás veces as tomas son rápidas e ruidosas, noutras o tren avanza sen molestar ou cruza con delicadeza o horizonte. O ritmo nace da combinación destas abraiantes coreografías mecánicas, filmadas coa paciencia dun pescador que agarda a que o peixe pique. James Benning mira e escoita e neste caso ademais espera, se é preciso durante varias horas e baixo unha calor abafante coa intención de rexistrar o paso dese tren que só vén unha vez á semana.

Na entrevista que concedeu a Mark Peranson para Cinema-Scope James Benning transcendía a etiqueta de “película observacional”. Alén das paisaxes e os trens para o cineasta RR convértese nunha película sobre o consumismo e os excesos inherentes á sociedade capitalista. “Podía sentir o peso dos bens de consumo achegándose a min, especialmente co petróleo e os automóbiles, pois vin unha chea de tanques-cisterna e vagóns cargados de coches que parecían pasar un detrás doutro constantemente”. Unha resposta propia de alguén empeñado en facernos entender que ningunha imaxe é inocente, e que todas, por acción ou por omisión, acaban por revelar os nosos valores e os nosos prexuízos.

Martin Pawley. Publicado orixinalmente en español en Miradas de cine no especial James Benning composto ademais polos seguintes artigos: Notas aplazadas sobre James Benning (Ángel Santos Touza), Casting a glance (Miguel Gil) e Ruhr (Ángel Santos Touza)

Ás de bolboreta

Mensaxe nunha botella

A edición 2009 dos Premios Xerais viña con sorpresa, e grande: a dobre condición de gañadora de Rosa Aneiros en dúas categorías, a de novela con Sol de inverno e o Fundación Caixa Galicia de Literatura Xuvenil con Ás de bolboreta. Visto coa perspectiva dos meses o que máis chama a atención é que neste último vencese co acordo unánime do xurado, que destacou a súa obra con claridade por riba das outras cun nivel de consenso que non se producira en edicións anteriores.

Boa parte da maxia do texto de Rosa Aneiros para cativar coa mesma eficacia a adultos e mozos reside no seu carácter caleidoscópico e plural. O escenario principal é unha cafetería de Santiago de Compostela, o Luzada, rexentado por Patricia, unha muller que se fixo cargo do local nun momento no que vía inviábel proseguir coa súa formación académica. No Luzada conflúen unha morea de personaxes cuxas vidas iremos descubrindo ou máis ben intuíndo a través de estampas impresionistas e conversas collidas ao voo que revelan verdades entre liñas. Coñeceremos así a Eusebio e Lola, os anteriores donos do bar, que loitan en soidade contra as dificultades que se derivan da vellez e da perda progresiva de saúde e mobilidade. A Iqbal, un mozo inglés de orixe paquistaní que marchou de Londres tralos atentados no metro en xullo de 2005 e que bota horas e horas no Luzada conectado a Internet, no mesmo ordenador que Mohamed mira de cando en cando con medo de que as palabras se convirtan en ferramentas de transmisión do odio. Saberemos da señora Filomena, cuxo fillo está en misión humanitaria co exército en Darfur e que sofre ao ver nos xornais os froitos da violencia e da guerra. De Manuel, un neno africano que non superou a morte da súa nai adoptiva e que ten no seu avó a súa principal compañía. Tamén dunha muller que agarda por unha chamada que non chega, a dos sobriños que intentan entrar en España cruzando o valado da vergoña que separa mundos en Melilla, ou de Aysel, vítima do amor e da indiferenza que Occidente amosa ante a represión do pobo kurdo polo goberno turco.

Rosa Aneiros constrúe con eles un puzzle que pode reordenarse de diferentes maneiras. Estrutura o libro en capítulos breves que admiten unha lectura independente, pero que se reforzan os uns aos outros e gañan en complexidade igual que están conectadas entre si as vidas das persoas. Na sociedade global na que vivimos calquera historia quédanos a uns poucos graos de separación e os grandes sucesos que ocupan a atención dos medios acaban por ter repercusións concretas na experiencia cotiá daqueles cos que compartimos a hora do café; de aí o urxente que é desbotarmos os prexuízos e a desconfianza e a necesidade de comprender o outro. A escritora manexa con oficio distintos rexistros, do naturalismo dos diálogos entre un avó e o seu neto ao apaixonado lirismo que asoma en moitas páxinas; como na canción brasileira, é consciente de que a tristeza non ten fin mais a felicidade si, e por iso o ton xeral vén marcado por unha certa amargura, aínda sen negarlle espazo á esperanza. Rosa Aneiros fixo un libro con mensaxe, dito sexa sen ánimo pexorativo: unha mensaxe de solidariedade e amor polo ser humano. Desas aínda temos moita falta.

Martin Pawley. Publicado en PROTEXTA, suplemento de libros da revista TEMPOS NOVOS, nº 12, outono 2009.

O estadounidense Ben Russell gaña o festival Punto de Vista

“Hai que facer as cousas duras porque o tempo e a memoria as amolecen”. Díxoo o luns o dúas veces Premio Nacional de Música Agustín González Acilu tras a presentación no Festival Punto de Vista dun documental sobre a súa figura. Non pasa nada se agora algo non se entende, non hai que preocuparse, “xa se comprenderá”, engadía logo, co convencemento de que “o bonito non é o mellor”. A palabra lúcida do músico navarro resume ben as intencións do festival, que por sexto ano explorou o fértil territorio da non ficción para albiscar as tendencias do cinema que virá desde unha actitude de oposición ao pensamento feble e xelatinoso.

A edición que remata hoxe, a primeira de Josetxo Cerdán como director despois da espiñenta substitución do anterior responsábel, Carlos Muguiro, estivo marcada pola presenza en Pamplona do cineasta neoiorquino nado en Kābul Jem Cohen, obxecto dunha completa retrospectiva que chegará tamén ao CGAI nas próximas semanas. Cineasta vocacionalmente underground e urbano, Jem Cohen móvese con intuición entre diferentes formatos e xoga coas texturas da imaxe para crear vídeos musicais, pezas de corte ensaístico e diarios de viaxe cun enfoque íntimo e lírico que non exclúe o posicionamento político e a reflexión filosófica sobre o noso tempo.

Na Sección Oficial a triunfadora foi Let each one go where he may, de Ben Russell, que se alzou co Gran Premio Punto de Vista. O xurado recoñeceu o virtuosismo coreográfico dun filme resolto en trece espectaculares planos-secuencia que seguen a dous irmáns en case permanente movemento polo Surinam actual, un itinerario no que acaba por escoitarse o eco do pasado colonial e escravista. Menos cerebral e artificiosa e en consecuencia máis perdurábel é Sweetgrass, obra mestra de Ilisa Barbash e Lucien Castaing-Taylor que nos trouxo algunhas das imaxes máis fermosas que veremos neste 2010. Ilisa e Lucien rexistraron durante tres veráns o desprazamento dos gandeiros de Montana na procura de pastos para as ovellas e elaboraron con teimuda paciencia unha deslumbrante elexía a un estilo de vida que se extingue. As virtudes deste excelente docu-western foron recompensadas cun merecido Premio do Público. O palmarés complétase cos nomes de Jay Rosenblatt e Antoine Boutet, mencións especiais por The Darkness of Day e Le plein pays; Lluís Escartín, mellor curtametraxe por Amanar Tamasheq; e o extravagante premio á mellor dirección para Javier Fernández, Luis López e Natalia Marín, membros do colectivo Los hijos, polo seu filme Los materiales.

Martin Pawley. Artigo publicado en Xornal de Galicia.