O complexo do modelo Hollywood

por Miguel Castelo

Juan Antonio Bayona é un director de cine especializado en catástrofes. La sociedad de la nieve, a súa última película, conta unha delas. A súa condición de gañadora absoluta nesta última edición dos Premios Goya revela un determinado gusto cinematográfico. Cando menos o dos membros da Academia -a maioría- que a votaron. En segundo lugar, a coñecida traxedia aérea dos Andes leva o público ás salas. Sabido é que as desgrazas teñen o seu aquel de atavismo. Agora os galardóns recibidos incrementan o efecto chamada. Sabemos tamén que o de “baseada en feitos reais”, malia que estes sexan descoñecidos, constitúe un -discutible- mérito engadido. O que o persoal ignora é que neste caso este particular é parcialmente falso. Ou verdadeiro, como cada quen prefira. Certo é que un avión militar uruguaio con mozos xogadores de rugby e acompañantes, sobrevoando os Andes o 13 de outubro de 1972, por un erro de cálculo acabou esnaquizado sobre a neve cun balanzo de 16 falecidos e 29 sobreviventes, dos que, logo de 72 días de penuria, ficaron vivos 16. Falso é que establecesen entre eles un pacto de igualdade e que protexesen aos máis febles de carácter; existen fontes documentais, orais e escritas (1), que revelan que os que colleron o mando negaron durante un tempo comida aos remisos a seccionar cadáveres e aos feridos graves, tamén que reservaban para si as partes menos insulsas dos corpos como as do cerebro e as vísceras. Vista con atención, a película de Bayona suscita algunhas preguntas: como é posible que estes accidentados non fosen quen de facer un lume abondo intenso que puidese chamar a atención? Outra cousa é que logo este obtivese resultado. En que cabeza cabe que non se lles ocorrese facer algunha tentativa de procura de alguén no sentido Leste-Oeste, ao ancho do territorio? Como pode ser que, pertencendo todos a familias burguesas e abastadas, ideoloxicamente conservadoras e de fondas crenzas relixiosas, non se lles ocorrese facer un túmulo funerario en memoria dos mortos e deixaran tirados de calquera maneira os restos óseos? Tanto o que se mostra como o que se oculta, sitúan o relato no territorio da impostura. J.J. Bayona elude a procedencia social dos protagonistas, o contexto que determina personalidades, actitudes e comportamentos, e opta polos elevar á condición de heroes, cando está documentado que a situación vivida derivou da “lei do máis forte”; escolle mostrar “figuras” no canto de construír “personaxes”; inclínase polo espectacular en desprezo do conflito dramático, do transcendente, das preocupacións que atinxen ao ser humano. É unha escolla: a da desactivación do contrato coa audiencia. Daquela que non nos veñan coa cantilena dos “feitos reais”.

Certo é que, entre as cinematografías europeas, a española semella ser, segundo a opinión dos propios profesionais, a máis apegada ao “modelo Hollywood”. Certo tamén que hai notorias excepcións. Faltaría máis. Mais non deixa de ser unha miga preocupante que, logo de cento e pico anos do invento, andemos aínda con este complexo ás costas. Conseguiremos algún día ver libres os nosos ombreiros desta caspa? 

* * *

Nota (1): ¡Viven! La tragedia de los Andes, Piers Paul Read, Editorial Barreiro y Ramos, 1974 + Las montañas siguen allí, Pedro Algorta, LID Editorial Empresarial, 2015

Ida Lupino, a única

Xa contei nestas páxinas que no período silente non foron poucas as mulleres que dirixiron películas nos Estados Unidos. O imprescindíbel sitio web “Women Film Pioneers Project” achega ducias e ducias de nomes nun exemplar exercicio académico de divulgación de creadoras, as máis delas esquecidas. Coa consolidación do cinema como gran negocio que atrae a atención de Wall Street iniciouse unha imparábel masculinización da industria de acordo cos usos e costumes nunca propensos á igualdade e a pluralidade do capitalismo. Cando o sonoro se fixo norma só quedou unha muller capaz de manter unha carreira estábel como realizadora, Dorothy Arzner. Do seu talento saíron estupendos melodramas (Honor Among Lovers ou Merrily We Go To Hell, con Fredrich March, ou The Bride Wore Red, con Joan Crawford) antes de pechar prematuramente a súa carreira nos 40 coa sensacional Dance, Girl, Dance e un filme de guerra, First Come Courage. Afastouse de Hollywood por decisión propia, mais é imposíbel non preguntarse que tería acontecido nun contexto máis favorábel.

Ida Lupino no filme The Bigamist (O Bígamo), que ela propia realizou en 1953.

Dende a despedida de Arzner en 1943 até a década dos 60 a única muller que conseguiu estrear ficcións como directora en salas americanas foi Ida Lupino. Nacida en Londres en 1918, a orixe familiar parecía sinalarlle o destino: non é só que a nai e o pai se dedicaran á interpretación, senón que a estirpe paterna viña ligada ás artes escénicas dende a xeración do bisavó. Era aínda unha adolescente cando protagonizou o primeiro filme, Her First Affaire (Allan Dwan, 1932), de xeito que contra o final da década era xa unha actriz experimentada con dúas ducias de títulos ás súas costas. Non tardaron as grandes películas, en particular dúas de Raoul Walsh nas que compartiu cartel con Humphrey Bogart, They Drive by Night e High Sierra. O xénero negro ao que estas se adscriben éralle especialmente acaído; máis adiante brillaría en The Big Knife de Robert Aldrich, puro vitríolo contra o poder desalmado da industria do cinema, On Dangerous Ground de Nicholas Ray ou While the City Sleeps de Fritz Lang. E se non fixo máis foi porque pasou varias tempadas cancelada por cuestionar ou rexeitar propostas que recibía dos estudios.

Non é estraño, entón, que fixera o posíbel por promover os seus propios proxectos. Arredor de 1949 Ida conversou con Roberto Rossellini nunha festa e este recordoulle que nas películas de Hollywood a estrela sempre toleaba, bebía demasiado ou quería matar a muller. “Cando ides facer películas sobre xente normal en situacións normais?”, engadiu, e a pregunta causou unha forte impresión na actriz. Uns meses antes casara co guionista Collier Young e xuntos acabaron por crear unha compañía independente, The Filmmakers, co obxectivo de desenvolver producións de baixo orzamento. Unha das primeiras, Not Wanted (1949), tíñaa a ela como coguionista xunto a Paul Jarrico e acabou téndoa tamén como directora despois de que o realizador previsto, Elmer Clifton, sufrira un ataque ao corazón. Foi un debut imprevisto nunha obra representativa da súa vontade de tratar problemas reais de persoas reais, neste caso os embarazos non desexados. Na seguinte, Never Fear (1949), unha prometedora bailarina vía tronzado o seu mundo ao enfermar da polio, que a propia Ida padeceu de moza, mais o relato derivaba axiña cara á laboriosa rehabilitación e a comunidade que se establece entre os pacientes para poñer en valor a importancia da atención médica e os coidados mutuos.

Insístese moito na fortaleza dos personaxes femininos escritos por Ida Lupino, mais é xusto destacar tamén a fineza coa que crea roles masculinos ben afastados da toxicidade. Hainos mesmo en Outrage (1950), posibelmente o seu mellor filme, que ten como punto de partida unha violación e expón con brillantes solucións narrativas a difícil volta á normalidade da vítima. En Hard, Fast and Beautiful (1951) unha nai manipuladora, a sempre estupenda Claire Trevor, empéñase en converter a filla nunha estrela do tenis cos privilexios económicos que iso leva asociado. Virían logo un noir canónico, The Hitch-Hiker, e un melodrama sobre a bigamia no que actuou e dirixiu ao mesmo tempo, The Bigamist. A aventura da produtora rematou en 1955 e Ida pasou a dirixir ducias e ducias de episodios de series de televisión. Aceptaría aínda un encargo da Columbia, The Trouble with Angels (1965), mais esta comedia ambientada nun colexio de monxas pouco ten que ver coas obras mestras que fan dela unha das mellores directoras de todos os tempos.

Martin Pawley. Publicado orixinalmente no Nós Diario, 6 de febreiro de 2024, terza feira. 

El silencio no nos protegerá

Chanda Prescod-Weinstein formula en El cosmos desordenado el derecho fundamental de todas las personas a conocer y amar el cielo nocturno.

* * *

Poco después de llegar al Departamento de Física del Instituto de Tecnología de Massachusetts como posdoctoranda, la cosmóloga Chanda Prescod-Weinstein participó en una ronda de observaciones con los telescopios ópticos Magallanes del observatorio chileno de Las Campanas. Durante la estancia, el profesor Paul Schechter le explicó con detalle el funcionamiento de los equipos y la llevó a conocer otras instalaciones cercanas, menos modernas pero aún funcionales. Al finalizar el recorrido nocturno, Chanda contempló el cielo. En el desierto de Atacama, lejos de la contaminación lumínica, el firmamento se desplegó ante ella en toda su magnificencia. «Sigo, todavía hoy, sin encontrar las palabras con las que describir lo que presencié (...) Mientras estaba allí contemplando más puntos blancos de los que podía contar y esa bruma blanca que inspiró el nombre de la Vía Láctea –una combinación de gases iluminados y estrellas demasiado pequeñas para que nuestros ojos las distingan–, me sentí invadida de asombro, pero también de un profundo dolor.»

El dolor emana de su propia experiencia como niña negra que creció en Los Ángeles junto a una autopista y se sentía feliz cuando alcanzaba a reconocer apenas diez objetos en la noche. «Al final, pasé por dos titulaciones en astronomía, un doctorado en física y un año en la NASA sin hacerme una idea de cómo habrían visto el cielo mis antepasados», escribe. En el espléndido paisaje chileno fue consciente de que «muchos niños negros tenían negado el derecho de nacimiento, un derecho humano, a saber cómo era el cielo nocturno» y recordó que a quienes descienden de esclavos les es negado saber «cómo entendían y se relacionaban nuestros antepasados con el cielo nocturno al margen de la mirada blanca». Pero ese dolor es también un acicate para entender «por qué quienes pueden identificar sus comunidades indígenas natales luchan a menudo con tanto ahínco para proteger no solo su autonomía política sino su autonomía cultural».

El libro de Chanda Prescod-Weinstein El cosmos desordenado (Capitán Swing, 2023) es un monumento, uno de los ensayos más importantes publicados en los últimos años. Lo es por su firme voluntad de hablar de ciencia desde una posición explícitamente feminista, anticapitalista y anticolonialista, de enfrentarse a la «contradicción extraña» por la cual la ciencia consiste en hacer preguntas «siempre que no sean sobre los científicos y el modo en que se practica la ciencia». Es esa perspectiva política la que induce una cuestión decisiva: «¿qué condiciones necesitamos para que una niña negra de trece años y su madre, que la está criando sola, puedan ver el cielo nocturno lejos de luces artificiales sabiendo qué es lo que ven?» Qué condiciones sociales, económicas y educativas, qué relación con la tierra, qué divulgación científica. «Una física feminista negra exige que nos hagamos estas preguntas y que entendamos que hay toda una serie de estructuras de factura humana que interfieren con la contemplación del cielo nocturno no solo pasivamente, sino activa, agresivamente». El silencio, ya lo explicó la poeta y activista Audre Lorde, no nos protegerá.

Martin Pawley. Artigo publicado na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 296, febreiro de 2024.