Entrevista a Roee Rosen

Es escritor, artista visual y cineasta. Cuando tiene una idea para hacer algo, ¿cómo decide el formato de expresión? 

Nunca sé inicialmente qué van a ser la mayoría de mis obras. Justine Frank comenzó como una idea cinematográfica, evolucionó hasta convertirse en un texto pseudoteórico sobre un libro que no existía y luego comencé a hacer las pinturas. Sentí que ella se apoderó de mi vida, realmente tuve que renunciar a Roee Rosen durante unos años y hacer solo Justine Frank. Hay algo cómico en esto y es que si hago una película, no pinto, y si pinto, no hago películas. Es un descontento permanente (...) 

Martin Pawley. Entrevista completa a Roee Rosen no número 183, de decembro de 2023, da revista Caimán Cuadernos de Cine.

Intersección 2023

La visita del artista israelí 

Roee Rosen (1963) marcó la sexta edición de Intersección, Festival de Arte Audiovisual Contemporáneo de A Coruña, que ya desde su nombre anuncia la voluntad de prestar atención a obras que buscan espacios comunes entre el cine y otras disciplinas artísticas. El trabajo siempre provocador de Rosen podría servir como paradigma, con películas que adoptan la forma de un monólogo cómico finalmente perturbador (Hilarious), una opereta sobre un aspirador que acaba señalando las políticas migratorias represivas de Israel (The Dust Channel) o un programa infantil de televisión que pretende contar La metamorfosis de Kafka y deriva en una singular reflexión sobre qué significa ser menor baj

o diferentes marcos legales (Kafka for Kids) (...)

Martin Pawley. Artigo completo publicado no número 183, de decembro de 2023, da revista Caimán Cuadernos de Cine.

A barreira invisíbel. Actores e actrices afroamericanos no Hollywood clásico.

A negación xeneralizada das problemáticas raciais no cinema de Hollywood dos anos 30 e 40 realza aínda máis as escasas películas que as trataron de forma explícita. Non facilitou as cousas o infame “código de produción”, a autocensura asumida polas grandes compañías a partir de 1934 que, entre outras moitas cousas, prohibía a presentación en pantalla de relacións sexuais entre persoas de pel branca e negra (“miscegenation is forbidden”); mais con código e sen el a sociedade afroamericana tivo durante décadas no cinema estadounidense unha presenza anecdótica, subalterna, a das criadas sureñas e os bondadosos “tíos Tom”.

Imitation of Life (John M. Stahl, 1934)

Entre as nobres excepcións está o clásico de John M. Stahl Imitation of Life (1934). A amizade entre unha muller negra (Louise Beavers) e unha muller branca (Claudette Colbert) deriva mesmo nun negocio culinario de éxito, mais o drama está latente: a filla da primeira é de pel moi clara e fai todo o posíbel por pasar por branca, renunciando expresamente ás súas orixes e á súa propia nai camiño dun final de irrefreábel emotividade. O sublime remake de Douglas Sirk de 1959 limita a relación afectiva entre as nais ao plano doméstico, e así Juanita Moore é a amorosa criada dunha Lana Turner que alcanza no teatro un éxito tardío. O curioso é que mentres na versión de Stahl a muller que nega a súa identidade si está encarnada por unha actriz de ascendencia afroamericana, Fredi Washington, na de Sirk o personaxe asúmeo Susan Kohner, filla da mexicana Lupita Tovar.

A posibilidade de ascenso social asociada ao “passing” é un aspecto central en Pinky (Elia Kazan, 1949). A moza do título, a branca Jeanne Crain, volve temporalmente ao fogar do sur onde se criou xunto á súa avoa negra (Ethel Waters) despois de estudar no norte para ser enfermeira ocultando as súas raíces. O regreso supón a constatación das discriminacións e abusos sociais e unha suave toma de conciencia. Ese mesmo ano Home of the Brave (Mark Robson, 1949) explorou os prexuízos raciais e os traumas psicolóxicos da guerra con James Edwards como personaxe principal.

Edge of the City (Martin Ritt, 1957)

A emerxencia dunha nova xeración de actores e actrices afroamericanos trouxo cambios significativos na representación da diversidade dende os 50. A carreira de Sidney Poitier, que arrinca de forma notábel con No Way Out (Joseph Leo Mankiewicz, 1950), alcanza un fito con Edge of the City (Martin Ritt, 1957), fermoso retrato de amizade entre a clase obreira. John Cassavettes é un mozo torturado por conflitos persoais que atopa traballo como estibador e, de paso, o agarimo e a protección do seu supervisor, un Poitier de irresistíbel simpatía. Antes de que o relato adquira notas tráxicas e exixa ao personaxe de Cassavettes adquirir o valor necesario para responder de maneira leal e xusta ante a inxustiza, a película está dominada pola cálida fraternidade que se establece entre os protagonistas e xera instantes memorábeis con poderosas lecturas sociais e de xénero. Así, ao final dunha “cea de parellas”, elas (Kathleen Maguire e Ruby Dee, sempre espléndida) ironizan con que como membros da clase oculta e sometida das mulleres (“submerged”) irán fregar os pratos, “mais baixo protesta”; e xusto despois Poitier dirá, con similar carga cáustica, “agora os homes retirarémonos á sala de estar para o brandy e os puros”. Maior eco tivo The Defiant Ones (Stanley Kramer, 1958), moito máis didáctica ao narrar a colaboración forzada entre dous prisioneiros escapados, Sidney e Tony Curtis. Repetiu con Martin Ritt na moi estimábel Paris Blues (1961), con el e Paul Newman como músicos de jazz que se namoran de dúas amigas de vacacións en París, Diahann Carroll e Joanne Woodward. O personaxe de Poitier vive satisfeito en Francia sen experimentar marxinación pola súa cor de pel, feito que lle reprocha a súa noiva, con maiores conviccións políticas, que insiste en que as cousas só poderán cambiar en Estados Unidos se hai un compromiso activo da poboación afroamericana no país.

Mais a máis interesante das películas que fixo neses anos é A Raisin in the Sun (Daniel Petrie, 1961), con guión da escritora negra Lorraine Hansberry sobre a súa propia obra teatral, estreada en Broadway. O elenco da escena mantense ao completo e iso confire ao filme unha infrecuente enerxía: é fascinante ver a absoluta complicidade e a precisión con que interactúa todo o grupo. Máis fascinante aínda é o retrato plenamente contemporáneo do racismo sistémico, que explota en canto a familia protagonista adquire unha casa nun barrio branco e os seus hipotéticos novos veciños fanlles saber, con hipócrita cortesía, que é mellor que non se trasladen; así como das diferentes formas de concibir a vida e de enfrontarse a ese racismo, desde a matriarca tradicional con ideas firmes (Claudia McNeil) ao fillo pragmático e desenganado que soña con negocios dubidosos (Poitier), a súa irmá que quere ser doutora e está ideolóxicamente integrada na causa dos dereitos civís e o entusiasmo panafricanista (Diana Sands), os amigos e posíbeis noivos desta (un debutante Louis Gossett Jr ou Ivan Dixon como estudante nixeriano), e, no centro de todo, unha colosal Ruby Dee.

A Raisin in the Sun (Daniel Petrie, 1961)

Harry Belafonte non tardou en alcanzar popularidade como cantante, con éxitos mundiais como o seu lendario disco Calypso en 1956. Debutou no cinema en 1953 con Bright Road, xunto a Dorothy Dandridge, con quen volveu coincidir ao ano seguinte en Carmen Jones (Otto Preminger, 1954), que traslada a ópera Carmen de Bizet ao universo afroamericano. Belafonte e Dandridge compartiron novamente créditos na moito máis valiosa Island in the Sun (Robert Rossen, 1957), ambientada nun ficticio territorio do Caribe onde persisten as desigualdades entre a poderosa minoría colonial e a poboación nativa e que se erixe en exemplo elocuente dos límites para a audacia no Hollywood desa época. A película, moi coral, presenta diferentes relacións románticas interraciais, algunhas explícitas para o espectador (Dandrige e John Justin, Belafonte e Joan Fontaine), outras que se revelan como tales ao longo da metraxe, pois certos personaxes (Joan Collins, James Mason) descobren que teñen ascendencia negra nese contexto insular no que se supón que houbo matrimonios mixtos durante séculos. Mais un bico de Dorothy ou Harry con persoas de pel máis clara era impensábel na América das políticas segregacionistas, así que en pantalla quen se bican sen medo son Stephen Boyd e Joan Collins: a mestizaxe tolerábase só se era de fantasía. Con todo, é emocionante ver como se dilúe a fronteira entre persoa e personaxe cando escoitamos a Harry Belafonte recordar os barcos de escravos e o traballo “como bestas” nos campos e desprezar a caridade do patriarcado branco porque “o que queremos é igualdade”. 

Odds Against Tomorrow (Robert Wise, 1959)

Ante a escaseza de proxectos apetecíbeis creou unha produtora, HarBel, coa que desenvolveu unha xoia do cinema negro, Odds Against Tomorrow (Robert Wise, 1959), escrita polo “blacklisted” Abraham Polonsky, ao redor dun roubo con desenlace fatal e marcado polo racismo dun dos participantes, Robert Ryan. Os receos raciais están tamén presentes nunha apaixonante ficción post-apocalíptica, The World, the Flesh and the Devil (Ranald MacDaugall, 1959), con Belafonte, Mel Ferrer e Inger Stevens como aparentes únicos humanos vivos despois dunha catástrofe atómica. Da mesma xeración é Brock Peters, lembrado como o Tom Robinson de To Kill a Mockingbird (Robert Mulligan, 1963) mais especialmente digno de eloxio pola súa actuación na sensacional The Pawnbroker (Sidney Lumet, 1964) facendo de xefe dunha banda criminal que utiliza como tapadeira para o lavado de capitais a casa de empeños dun Rod Steiger atormentado polo recordo dos campos de concentración. 

Sergeant Rutledge (John Ford, 1960)

Este reconto non pode esquecer a Woody Strode, que despois dalgúns filmes discretos -o soldado con medo e dúbidas de Pork Chop Hill, o valente operario de máquinas de The Last Voyage, unha de desastres náuticos- brillou na obra mestra de John Ford Sergeant Rutledge, co racismo e a hipersexualización da poboación negra promovida pola mitoloxía supremacista como motor narrativo. A súa excepcional presenza física outorga dimensións case sobrenaturais ao seu sarxento Rutledge de integridade insubornábel mais moi consciente de que a discriminación e os prexuízos fan imposíbel a súa defensa ante un crime do que non ten culpa.

Martin Pawley

O grande festival galego

María Casares en As dúas memorias (Jorge Semprún, 1974)

Dende 1987 a cinefilia do noso país ten en Santiago de Compostela unha cita outonal obrigada con Cineuropa, no inicio unha humilde mostra de filmes que foi medrando en días e sesións até ocupar novembro enteiro (que tempos aqueles!) para acabar tendo unha aparencia plena de festival internacional, agora até cunha sección competitiva dentro dedicada a primeiras e segundas películas. É o grande festival galego de cinema, un certame aberto a toda clase de xéneros e duracións cun pé posto na actualidade, nos títulos máis destacados da colleita anual, e outro na memoria, na recuperación en sala de obras e cineastas que merecen revisión e reinterpretación para superar, ás veces, miradas viciadas do pasado. No brillante texto introdutorio do catálogo, José Luis Losa, director de Cineuropa, defende os festivais como “mitins da pluralidade”, “reivindicacións do propio e do alleo” e “pontes culturais sen controis migratorios”, obxectos culturais, en consecuencia, ameazados pola brutalidade das dereitas españolas máis desvergonzadas. Os festivais que sobreviven convértense entón en espazos alegres para a disidencia, en celebracións colectivas da diversidade “fronte os bárbaros da motoserra”.

A festa da arte e o coñecemento compostelá esténdese este ano do 9 ao 25 de novembro e achega unha longa colección de títulos notábeis. É o caso de Anatomía dunha caída de Justine Triet, Palma de Ouro en Cannes para unha película de solvencia extrema na que un xuízo que debe determinar a responsabilidade dunha muller na morte do seu home deriva nunha análise entre entomolóxica e bergmaniana da relación da parella cunha sensacional Sandra Hüller como centro magnético do relato: cóntanse cos dedos as actrices que hai hoxe á súa altura. Grande Premio do Xurado na Berlinale, O ceo vermello sitúa unha vez máis o alemán Christian Petzold como un dos mellores realizadores do noso tempo, alguén que parece incapaz de equivocarse e que xa nos regalou un dos monumentos fílmicos do século XXI, Phoenix. Aquí adopta formas máis lixeiras, mesmo podería ser cualificada de “comedia” polo menos en boa parte da metraxe, mais persiste a súa asombrosa capacidade para sorprendernos sen malas artes, para cativarnos con retratos humanos memorábeis, personaxes que nos fai sentir próximos coas súas virtudes e cos seus erros. Premio á mellor dirección en Cannes, A lume manso de Tran Anh Hung dá conta da colaboración e o amor entre unha cociñeira e un afamado gourmet. O seu virtuosismo é tan evidente como vacuo, mais paga a pena xa só pola irresistíbel complicidade que demostran Juliette Binoche e Benoît Magimel en todas as súas escenas, en particular aquelas nas que os vemos preparando pratos con esmero. Outra variedade de virtuosismo é a do portugués João Canijo no díptico Mal Viver / Viver Mal, onde as vidas cruzadas das mulleres que rexentan un hotel (con mención especial para unha impresionante Anabela Moreira) e os hóspedes que nel se aloxan fican expostas por un maxistral traballo fotográfico de Leonor Teles, directora ademais da ficción Baan, cuxa melancolía romántica fai pensar en non poucos momentos no Happy Together de Wong Kar-wai. E como non sentir interese e admiración polo que fagan Aki Kaurismäki, Ryusuke Hamaguchi, Radu Jude, Alice Rohrwacher ou un parece que resucitado Wim Wenders?

Cómpre poñer en valor o acerto do festival ao dedicar un completo ciclo a Jorge Semprún, un intelectual sempre en acción que viviu moitas vidas nunha soa. Sobrevivente do campo de exterminio de Buchenwald, membro activo do Partido Comunista finalmente expulsado, insospeitado ministro de cultura do felipismo e escritor de prestixio gañador do Premio Planeta cando iso significaba algo, Semprún foi tamén, até podería dicirse que “sobre todo”, un home do cinema. Guionista para Alain Resnais (A guerra rematou, Stavisky), Costa Gavras (Z, A confesión, Sección especial), Joseph Losey (As rutas do Sur) ou Hugo Santiago (As vereas de Saturno), dúas veces candidato ao Oscar, dirixiu el propio a apaixonante As dúas memorias, documental pioneiro sobre a Guerra Civil e o exilio que a través de clarificadoras entrevistas tece unha análise nada compracente das debilidades do goberno republicano, as dificultades dos grupos de oposición á ditadura para entender o estado do mundo e os indicios de banalización e esquecemento nunha sociedade xa adormentada. A escusa para revisarmos estes filmes é o centenario do seu nacemento, unha efeméride que está pasando inexplicabelmente inadvertida.

Martin Pawley. Publicado orixinalmente no Nós Diario o 9 de novembro de 2023, quinta feira.

El teatro de las estrellas

Hace cien años tuvo lugar la primera demostración del funcionamiento de un planetario.

* * *

Proxector do planetario aberto en 1925.
Imaxe: Deutsches Museum.

El Deutsches Museum de Munich presume de ser el más grande del mundo sobre ciencia y tecnología con una superficie expositiva de 66000 m². Fue un empeño del ingeniero eléctrico alemán Oskar von Miller, que a lo largo de su vida lo vio crecer desde que ocupó un primer espacio provisional en 1906 hasta dotarse de un gran edificio en 1925, un año en que recibió cerca de ochocientos mil visitantes. En una época de sensacionales avances para la astronomía y consciente del valor de divulgar esta ciencia al público, el profesor de Heidelberg Max Wolf sugirió incluir alguna clase de explicación del cielo nocturno en el museo muniqués. Miller propuso la creación de dos salas completamente diferentes. Por un lado había un planetario mecánico en el que los planetas se movían por el techo y ejercía de Tierra una plataforma que circulaba por un raíl; en las paredes de la sala circular estaban representadas las constelaciones zodiacales. Quien subía al vagón terrestre experimentaba los movimientos celestes «desde dentro», como parte del sistema, una innovación conceptual audaz aunque poco eficiente pues la plataforma solo permitía alojar una persona de cada vez y la visión de los otros planetas a través de una suerte de periscopio no resultaba cómoda.

En la otra sala el objetivo era mostrar los movimientos del cielo desde una posición fija, pero los primeros modelos seguían basándose en estructuras móviles mecánicas. Era el caso de la Atwood Celestial Spherede Chicago, una esfera giratoria de cinco metros de diámetro con 692 agujeros para simular las estrellas más brillantes en la cual se adentraba el público para experimentar la aparición y desaparición de las constelaciones durante la noche de acuerdo con el movimiento de rotación terrestre. Miller se puso en contacto con la compañía Zeiss Optik de Jena, especializada en toda clase de instrumentos ópticos, y ahí conoció a Walther Bauersfeld, que introdujo una idea revolucionaria: en vez de construir aparatosos globos metálicos era mucho mejor lanzar imágenes sobre una cúpula con un proyector situado en el centro. Proyectar luz sobre una pantalla, como en el cine. Fueron años de tentativas, ingenio y esfuerzo en Jena para concebir ese «teatro de las estrellas», Sternentheater, como en un principio se denominó. Del primer aparato, el llamado Modelo I de Zeiss, hizo una demostración el propio Bauersfeld para el equipo de Munich el 21 de octubre de 1923. La primera exhibición pública llegaría con la apertura del edificio nuevo, el 7 de mayo de 1925, el día que Oskar von Miller cumplía 70 años.

Entre esas dos fechas se extiende el nacimiento del planetario y la conmemoración, ahora, de su centenario. Una ocasión inmejorable para celebrar los planetarios como lugares de conocimiento y gozo y no como alternativa artificial al insuperable asombro del firmamento real. Que sean siempre centros de inspiración y cultura y no zoológicos de estrellas donde llorar por los cielos naturales perdidos. 

Martin Pawley. Artigo publicado na sección "La noche es necesaria" da Revista Astronomía, número 293, novembro de 2023.