Fragmentos de memoria

Las dos memorias de Jorge Semprún ofrece unha polifonía tan gozosa como chea de dor. Rodada no verán de 1972, estreada en Francia en marzo de 1974, as prohibicións no tardofranquismo dificultarán a súa difusión española ata o período da transición. A existencia da restauración da única copia existente (propiedade do propio Semprún), moi deteriorada, realizada en 2012 por Filmoteca Española, Filmoteca de Catalunya e Cinémathèque Française, fai que por fin exista certo consenso rehabilitador dun documental pouco ou nada coñecido, sempre á espera da revelación en novos espectadores.

Semprún, do que se cumpre o centenario en 2023, leva adiante este proxecto, summum tamén de moitas das súas filias e desexos tanto narrativos como vitais, cun núcleo de colaboradores próximos (a súa muller Colette Leloup, Chris Marker, Alain Corneau, Florence Malraux, Costa-Gavras, Claude Lanzmann, Yves Montand,...) e coa vontade decidida de ofrecer a perspectiva da memoria da guerra, unha memoria fragmentada incluso no bando republicano –e o filme opera cunha necesaria autocrítica-, así como tamén certa visión heterodoxa do bando fascista ou sublevado, advertida nas voces (a esas alturas máis que disidentes) de José María Gil-Robles e Dionisio Ridruejo.

Concibida como un fresco verbal coa memoria e a súa capacidade selectiva como representación do horror –á maneira que a posteriori poderemos ver como propia do Lanzmann de Shoah-, o resultado é un ensaio de seis horas, cunha versión estreada de 140 minutos orixinados nas máis de 40 horas de entrevistas filmadas, recollendo as narracións de Santiago Carrillo, María Casares, Federica Montseny, Gabriel Jackson, Ian Gibson, Núria Espert, Yves Montand, Constantin Costa-Gavras, Juan Goytisolo, José Peirats, Dionisio Ridruejo ou José María Gil-Robles. O documento seduce inmediatamente. O escritor que dialoga abertamente coa ficción desde fontes reais en toda a súa obra, filma con respeto e honestidade namentres foxe dos relatos estandarizados, se ben afianza a tese –previamente exposta en La guerra ha terminado, filme clave no sentido do documental, e despois desenvolvida por escrito en Autobiografía de Federico Sánchez- sobre todo dun exilio, en medio da loita antifranquista, incapaz de ler correctamente ou en cada momento a situación e evolución do país.

María Casares en Les deux mémoires

Fronte á autocompracencia e a mitificación melancólica no relato estendido desde o exilio, Las dos memorias opera de maneira inconformista en dous niveis. No primeiro, enfróntase ás lembranzas e as distraccións (e reescrituras) da memoria, un estudo sobre o caprichosa ou interesada que pode ser esta; no segundo, non oculta as tensións internas da esquerda tanto na guerra -recupera a perspectiva anarquista- como nos anos de ditadura. A través de dous tempos primordiais, dialoga, en sete partes, con ese pasado: “1. Febreiro de 1939. O exilio comeza; “2. Xullo de 1936. Guerra e revolución en España”; “3. 1931-1936. A república burguesa. Orixes da Guerra Civil”; “4. Estes mozos falanxistas sen memoria, coñecen a súa historia?”; “5. Trinta e cinco anos despois da Guerra Civil. Para os fillos dos vencedores e vencidos é a hora das preguntas”: “6. A axuda soviética á España republicana” e “7. Marzo de 1939. A Guerra Civil remata”.

José Menese en Les deux mémoires

O grupo de personalidades históricas entrevistadas, desde artistas e xentes da cultura (María Casares, Nuria Espert, Montand, Xavier Domingo, Juan Goytisolo, o cantaor José Menese, o mismísimo André Malraux ou Raimón), historiadores (os hispanistas Ian Gibson e Gabriel Jackson) e veteranos dirixentes da esquerda no exilio (Simon Sánchez Montero, Federica Montseny, José Peirats ou Santiago Carrillo) vense acompañados de recursos de diversa índole que sofistican en paralelo o documento. A metraxe histórica da República, da guerra e da ditadura (as visitas de Eisenhower ou Nixon; o xuramento aos principios do Movemento do futuro monarca Juan Carlos de Borbón); a sapiencia das montaxes paralelas e das voces que facilitan a organización do relato; a proximidade ata física do cineasta; o efecto da representación artística (María Casares) ou o segmento musical (José Menese) engaden resonancias, profundidade e amplos rexistros ao texto fílmico. Un traballo que, malia a súa produción francesa, e coa marca significante desa presenza de voces historicamente ausentes ou ocultas, convén recordar que é anterior aos documentais referenciais sobre o período. Loxicamente coa transición como gran momento de eclosión, aparecen Caudillo (1975) de Basilio Martín Patino, a coralidade paradigmática de La vieja memoria (1977) de Jaime Camino ou títulos máis desiguais, coa guerra desde unha perspectiva libertaria, como Por qué perdimos la guerra (1978) de Diego Abad de Santillán, ou a reconstrucción de certos mitos fundacionais Raza. El espíritu de Franco (1977) de Gonzalo Herralde, sen esquecer a (excelente) reflexión sobre as perspectivas democráticas inmediatas, Informe general sobre algunas cuestiones de interés para una proyección pública (1977).

Finalmente, en Las dos memorias, reaparecen imaxes e palabras de La guerra ha terminado, fiando deste modo os dous filmes máis persoais relacionados con Semprún e ofrecendo a coda última a modo de análise da realidade española. O máis enrabietado dos discursos de Diego Mora na película rompía unha imaxe tópica do país. As palabras eran éstas: 

“La desgraciada España, la España heroica, la España en el corazón; estoy hasta la coronilla. España se ha convertido en la buena conciencia lírica de toda la izquierda: un mito para antiguos combatientes. Mientras, catorce millones de turistas se van de vacaciones a España. España ya no es más que un sueño turístico o la leyenda de la Guerra Civil. Todo eso mezclado con el teatro de Lorca, y ya estoy harto del teatro de Lorca. ¡Ya está bien de mujeres estériles y de dramas rurales! ¡Y ya está bien de leyendas! Yo no estuve en Verdún, ni tampoco en Teruel, ni en el frente del Ebro. Y los que hacen cosas en España, cosas verdaderamente importantes, tampoco estuvieron. Tienen ahora 20 años y no es nuestro pasado lo que les hace moverse, sino su futuro. España ya no es el sueño de 1936, sino la realidad de 1965, aunque esta parezca desconcertante”.

O segmento finaliza con Semprún conversando abertamente con Montand do documental e da necesidade de expresión das voces dos suxeitos filmados. Se o filme comezaba coa rememoración dos lugares do exilio (incluso familiar), logo da súa proxección, temos a convicción de que Semprún, home tanto de obsesións como de sutilezas, decidiu fuxir de calquera perspectiva unívoca, sen renunciar precisamente a algunhas das súas grandes preocupacións. A obxectividade apaixoada -e a relación de Semprún con Herbert Rutledge Southworth, epítome do que representa esta expresión, merecería outras tantas liñas- é xerme e marca do ton dun documento que moitos anos despois resplandece polo seu carácter pioneiro e a ductilidade á hora de propoñer un ensaio coral que axuda a explicarnos (ou a saber das dificultades de entendernos).

Jorge Semprún e Yves Montand en Les deux mémoires

Como síntese, a tarefa principal á que dedicaría a súa vida creativa Jorge Semprún foi á conservación da memoria e tamén á exploración das súas posibilidades expresivas na escrita. O seu legado aparece conformado por un corpus estable de obras, tan rico como cohesionado e persoal, nas que os traballos fílmicos posúen enorme protagonismo e non resultan en absoluto desligados dos demáis cometidos. E a recuperación da complexa suma de tempos e voces que establece Semprún, dada a relevancia de moitas das súas accións e relatos, pasa agora pola necesaria difusión do seu coñecemento.

José Manuel Sande. O texto anticipa elementos nos que afondará "Toute la mémoire du monde. El cine de Jorge Semprún", libro que se publicará durante o ano 2023.