No musical Pre-Code Showgirl in Hollywood, dirixido en 1930 por Mervyn LeRoy, hai unha secuencia que encontro fascinante. Alice White interpreta I’ve Got My Eye on You no que vén sendo un arquetípico número ao estilo daquel tempo, con gran decorado e movementos xeométricos do corpo de baile, mais o director elixe “desaproveitalo” poñendo o foco non na actuación senón no rexistro fílmico desta: a cámara colócase en lugares insólitos para amosar a presenza (e o traballo) do equipo de rodaxe, en particular a gravación do son, un invento nesa altura aínda recente. De xeito brillante, desveláballe así á audiencia contemporánea como se facía unha película “all-talking”.
O cinema, desde que existe, vén falando de si mesmo para relatarnos as súas grandezas e miserias, as revolucións tecnolóxicas e os cambios nos usos e costumes sociais arredor da experiencia de ver películas. Por iso resulta tan estraño que a mutación radical que vivimos na segunda década do século XXI, a desaparición do soporte fílmico en favor do dixital, estivera tan ausente das historias que nos contaron as pantallas. Chhello Show(en España, La última película) revélase como unha excepción notábel. O filme de Pan Nalin fai explícita a substitución, na sala onde transcorre unha parte esencial da acción, dos vellos proxectores de 35 mm por un sistema dixital. E como obxectos materiais que son, todos os elementos propios da reprodución analóxica son susceptíbeis de reciclaxe: o metal das máquinas da cabina servirá para fabricar culleres, o plástico dos rolos de película renacerá en forma de pulseiras de cores.
Chhello Show é unha felícisima sorpresa, un tributo ao cinema que dialoga, sen prexuízos, cos seus referentes máis nobres, incluído, como non, Satyajit Ray. Mais, e isto é o verdadeiramente importante, a homenaxe que nos brinda Pan Nalin -e que se ergue sobre a súa propia biografía- non cae xamais na melancolía reaccionaria, na saudade dun pasado irrecuperábel. Antes polo contrario, é un exultante canto á curiosidade e a creatividade, a que leva ao neno protagonista, Samay, a preguntarse polos fundamentos do cinema. Na súa primeira vez nunha sala para ver un filme relixioso, o único que o seu pai, en principio, lle deixará ver, Samay ponse de costas á pantalla para mirar non as imaxes senón o feixe de luz que as proxecta. Ese simple xesto lévanos ao Arnulf Rainer de Peter Kubelka, unha película que se pode ver sen mirala, ou, como fai o pequeno, mirando o proxector: o cinema como combinación atinada de luz e escuridade, de son e silencio. Fascinado pola súa descuberta, Samay irá explorando toda sorte de estratexias para entender o misterio das imaxes que forman historias, para comprender como cambia a paisaxe cando lle impoñemos os límites que definen un plano ou a miramos con filtros de cores, para aprender a física da luz. As investigacións de Samay non difiren moito das de Stan Brakhage, e de feito durante boa parte da metraxe Chhello Show podería considerarse unha película experimental para públicos de todas as idades, inxenua, emocionante e intelixente.
A Coruña pasou a ser a súa residencia cando tiña seis anos. Un desprazamento migratorio de interior, decisión de moitas familias que procuran un mellor escenario para o progreso dos fillos. Nesta capital fixo os estudos de arquitecto técnico na EUAT (UDC). Viñera ao mundo en Monforte de Lemos (1968). mais a súa tez moura, o cabelo, e os ollos, tan grandes como escuros, facíano do norte de África. Faltáballe falar árabe ou hassanía para confirmar esta primeira suposición de quen o acababa de coñecer. Curiosa impresión porque Xosé era un namorado do Sahara, de Mauritania, do Tinduf, a onde foi máis dunha vez en misión cultural e humanitaria. Xosé non exerceu de aparellador pero os estudos realizados non foron en van porque os seus coñecementos na materia servíronlle para os xuntar cos de fotografía, a súa verdadeira vocación. O seu dominio da luz e o seu sentido do encadramento levárono así mesmo a oficiar de director de fotografía e operador nuns cantos proxectos cinematográficos dos seus compañeiros de promoción da EIS, onde tamén se titulara, funcións que por veces foron máis alá, ao ter que exercer ademais de realizador, aínda que por cabo non figurase nos títulos de crédito.
Culto, responsable e esixente co seu cometido, sufría co desleixo dos que, no traballo en equipo, non o eran. Observador atento, contrariábase coa traza que nos 80, 90 e primeiros 2000 estaban a adoptar algunhas derivas da actividade cultural autóctona. Con certa frecuencia manifestaba o seu desexo de cobrar distancia, de marchar. E acabou por facelo. Un día anunciou que ía botar un tempo en Córdoba, onde lle saíra un encargo, e alí afincou. Víno de improviso nalgunha das súas escasas e fuxidías visitas á casa familiar. Ignoro se con outros amigos fixo o mesmo. A súa separación da terra natal foi rotunda. Sen dúbida era máis feliz na patria hispana dos omeyas. Tanto nun sitio como noutro, Xosé Garrido (1968-2022) deixa unha heteroxénea chea de realizacións culturais: exposicións, comisariados, filmes, publicacións diversas... Cando o pasado luns, a primeira hora da tarde, recibín doutro bo amigo a triste noticia, fiquei pampo. Quedou a nova a me dar voltas na cabeza e dei en pensar que decidira ir a Ucraína... Sempre estamos procurar argumentos para xustificar a causa da morte. Mais, ao cabo, que máis ten. Descoñezo o motivo que acabou coa vida do amigo, pero cincuenta e catro anos é hoxe unha idade moi temperá para morrer. A vida adoita ser inxusta. E, ás veces, moi cruel.
La iluminación de la noche altera los ritmos propios de las especies vegetales.
* * *
Una planta ocupa un lugar de privilegio en la historia de la cronobiología: la Mimosa pudica, conocida por su capacidad de replegar las hojas al mínimo roce. La mimosa muestra también un notable movimiento diurno de su follaje, que se presenta extendido mientras el Sol está en el cielo y se retrae en la oscuridad. En 1729 el francés Jean-Jacques d’Ortous De Mairan diseñó un experimento para estudiar hasta qué punto la mimosa respondía a los niveles de iluminación. Decidió poner un ejemplar en un recinto cerrado que no permitía la entrada de luz y observó, para su sorpresa, que a pesar de todo la planta seguía abriendo y cerrando sus hojas con la periodicidad habitual. De alguna forma la planta disponía de una suerte de «reloj interno» que le indicaba como actuar aún en ausencia de señales solares.
Fueron necesarios más de dos siglos (y un gran número de descubrimientos científicos) para que se consolidase como una rama fascinante de las ciencias naturales la cronobiología, el estudio de los fenómenos cíclicos y los marcadores de tiempo internos de los seres vivos y su influencia en las respuestas fisiológicas. Ese ritmo endógeno propio se reajusta mediante estímulos externos, entre los cuales el más importante es la alternancia día-noche. Pero si la luz y la oscuridad natural son una referencia para la puesta en hora de los organismos, parece evidente que la modificación de ese patrón provocada por la omnipresencia de la luz artificial debe suponer un problema para la vida, en general. Las investigaciones sobre contaminación lumínica así lo ponen de relieve de forma inequívoca, y eso sucede tanto con los animales –incluidos los humanos– como con el reino vegetal. Los ejemplos son muy diversos. La contaminación lumínica se relaciona con la brotación anticipada de los árboles en hasta siete días, según un estudio efectuado en el Reino Unido (French-Constant et al., 2016), o con retrasos de incluso tres semanas en el inicio de las adaptaciones otoñales y de varios días en la coloración y caída de las hojas, de acuerdo con una investigación desarrollada en Zvolen, Eslovaquia (Škvareninová et al., 2017). Estas alteraciones del calendario biológico que suenan a películas de Yasujiro Ozu (Primavera temprana, Otoño tardío) pueden tener impacto, excuso decirlo, en la polinización de estas plantas, casi siempre asociada a la participación de insectos, y la posterior dispersión de frutos (con semillas) que facilitaría su reproducción.
Imaxe tomada do artigo de Edward Bernard Matzke
Varias décadas antes, Edward Bernard Matzke, profesor del departamento de Botánica de la Universidad de Columbia, constató que árboles que habían perdido la mayoría de sus hojas mostraban aún algunas en las ramas próximas a las farolas de la calle; pasaba esto con álamos canadienses y plátanos occidentales, y también en otras especies, aunque de forma menos concluyente. Merece la pena leer su artículo, publicado en el número 23 del American Journal of Botany, de junio de 1936: The effect of street lights in delaying leaf-fall in certain trees.
Martin Pawley. Artigo publicado na sección «La noche es necesaria» da Revista Astronomía, nº 273, marzo de 2022.
