Manoel de Oliveira: O Velho do Restelo

Mostrar un libro pode ser un perfecto emblema para o inicio ou o final dun filme, como así acontece moitas veces no cinema clásico. Mais tamén pode ser unha imaxe que se proxecta cara ao cinematográfico coma inmellorable metáfora para ilustrar o principio e o final dunha filmografía, ou, se queremos ir máis lonxe, dunha vida. A primeira imaxe que vemos n´O Velho do Restelo é a capa da versión do D. Quichote de La Mancha con ilustracións de Gustavo Doré, unha edición feita pola Companhia Literária impresa no Porto en 1876. Este mesmo libro non foi o primeiro que Manoel de Oliveira leu -ese seica foi Pinocchio- mais si o primeiro que folleou con curiosidade. Cando tiña tres anos os seus pais fixeron unha viaxe ao estranxeiro e quedou na casa dun dos seus tíos que tiña este exemplar na súa biblioteca. Para entretelo o seu tío líalle o texto e el miraba as ilustracións. Para sempre este libro, ou mellor dito este proceso de comprensión de imaxes, ficou gravado na mente do futuro cineasta.

O Velho do Restelo é unha proposta condensadora. Nun xardín inmerso na cidade onde o tempo parou está sentado Don Quixote e o veñen a visitar, case como se foran pantasmas, tres dos máis grandes escritores das letras portuguesas: Luís de Camões, Teixeira de Pascoaes e Camilo Castelo Branco. Desta tríade o que resulta máis estraño e significativo é a primeira aparición na súa filmografía de Teixeira de Pascoaes, unha presenza que vai marcar un dos obxectivos da curtametraxe: facer unha oda ao iberismo. Ao longo da súa filmografía pode notarse como progresivamente hai unha converxencia con España: partía do medo de viviren de costas os dous países á actual comprensión por compartiren desgrazas. O “velho do Restelo” é un personaxe das Lusíadas, un home ancián que avisa aos navegantes dos perigos que poden traer os descubrimentos. Unha figura conceptual omnipresente na historia de Portugal á cal se alude nos momentos de fracaso e frustración. Oliveira sinala que este fatalismo identifica tamén a España xa que as historias dos dous países estiveron marcadas por dúas derrotas maiúsculas: Alcázer-Quivir e a "Armada Invencible". E a imaxe totémica deste destino funesto é a de Don Quixote. Polo tanto, pode dicirse que O Velho do Restelo é unha obra de reconciliación peninsular.

Mais o filme vai máis alá das derivas xeo-estratéxicas e está vertebrado por “espellos máxicos” que trenzan unha chea de significados. Podemos falar dun filme de autoafirmación que recolle as reflexións persoais e creativas que foron constantes na obra de Oliveira. A curtametraxe resume lecturas, temas, referentes, concepcións e preocupacións. Un filme tan rico como a mesma obra total de Oliveira, unha obra tan total que choca co raquítico da súa produción: posta en escena mínima, hibridación artística, de-construción do artificio, actores e técnicos usuais na súa filmografía e un desenvolvemento baseado no dito para soster un discurso que transita polo histórico, o político e o filosófico.

Oliveira válese dunha estrutura ensaística para relacionar contidos e manifestacións artísticas e para iso válese de materiais diversos. Por un lado os gravados de Doré puntúan a evolución do Quixote desde que está na casa afectado de ínfulas de grandeza, mentres procura aventuras, ata que cae estrepitosamente derrotado polas aspas dun muíño. A parte cervantina complétase con fragmentos do Don Kikhot de Grigori Kozintsev realizado na Unión Soviética en 1957. Mais esta práctica de recuperar materiais tamén se dá coa súa propia cinematografía ao incluír imaxes de Non, ou A Vã Gloria de Mandar (1990), O Quinto Império: Ontem como Hoje (2004), Amor de Perdição (1979) e O Día do Desespero (1992) para sinalar con elas dúas formas de infortunio: o do país portugués (as dúas primeiras) e o do máis grande dos escritores portugueses segundo Oliveira, Castelo Branco (as dúas últimas).

A idea que nos transmite Oliveira é que o estado anímico dun país e as achegas sedimentadas na súa cultura inflúen dunha maneira determinante na creación. Oliveira probablemente teña máis afinidade co romanticismo arrebatador e incomprendido de Castelo Branco mais sabe que hai que remontarse ás profundidades para atopar a esencia da palabra como se el fose un dos últimos elos dunha estirpe gloriosa. Un libro dos Lusíadas aparece aboiando nas augas amnióticas do océano Atlántico. Camões co “velho do Restelo” anuncia a deriva dun país mais tamén pode extrapolarse a cando a un creador está pendente de ser unxido coa palma de loureiros. Satisfacendo a súa vaidade Oliveira proclama aos catro ventos o Canto Cuarto:

A que novos desastres determinas
De levar estes reinos e esta gente?
Que perigos, que mortes lhe destinas?
Debaixo dalghum nome preminente?
Que promesas de reinos, e de minas
D´ouro, que lhe farás tão facilmente?
Que famas lhe prometerás? Que histórias?
Que triunfos, que palmas, que victorias?

Este fragmento aparece escrito no papel e tamén é recitado por Luís Miguel Cintra, que interpreta dunha maneira maxestática a Camões. Unhas palabras que Oliveira fai súas, teoricamente, ao final da súa carreira: despois de todo o que fixo pregúntase "que lle queda". Pois queda o camiño andado, as batallas loitadas, os achádegos conseguidos, a paixón demostrada, o respecto alcanzado e as leccións impartidas. Malia que Manoel de Oliveira xa regresou de todos os sitios aos que foi aínda hai quen non lle recoñece as vitorias. Porén as súas proezas xa quedaron escritas para sempre no cinema.

Xurxo González