Cando a idade deixa de ter sentido

“Todas as medidas do tempo, as de dimensión humana, deixan de ter sentido con Manoel de Oliveira”. Con esta frase o programador do CGAI Jaime Pena condensaba nun artigo da edición española de Cahiers du Cinema a sensación de abraio que produce a figura do xa lendario creador portugués, que fixo cen anos o 11 de decembro no medio da rodaxe dun novo filme. O soño de Manoel de Oliveira é que Singularidades de uma rapariga loira, a súa versión dun conto de Eça de Queiroz, estea lista para o próximo Festival de Berlín, dentro de apenas dous meses, segundo revelou o catalán Luis Miñarro, que participa coa súa produtora Eddie Saeta nunha fita que conta co apoio económico de TV3, mais non de TVE e tampouco do Ministerio de Cultura español. Cando remate Singularidades..., protagonizado como é habitual nos últimos tempos polo seu neto Ricardo Trepa, o hiperactivo Manoel de Oliveira comezará a darlle voltas ao seu seguinte filme, O estranho caso da Angélica, que nace dunha historia que escribiu hai cinco décadas.

O seu caso é certamente excepcional, mais non é o único dos grandes cineastas que seguen en activo a idade moi avanzada. A pasada edición do Festival Internacional de Cine de Donostia dedicoulle a súa retrospectiva clásica ao director e guionista italiano Mario Monicelli, nacido en 1915 e autor de marabillas coma I soliti ignoti (Rufufú). Monicelli conserva unha envexábel saúde e continúa a facer películas: pouco despois de cumprir noventa rodou a longametraxe Le rose del deserto, coa colaboración como guionista doutra insigne nonaxenaria, Suso Cecchi d'Amico, e hai apenas tres meses presentou unha curtametraxe documental, Vicino al Colosseo c'è Monti. Quen parece porén dar por pechada a súa filmografía é Jean-Marie Maurice Scherer, máis coñecido polo seu alcume Eric Rohmer, que nunha entrevista concedida no verán de 2007 a Carlos F. Heredero afirmaba non pensar no futuro, senón máis ben en xubilarse. “Xa non teño enerxía para continuar”, dicía, para engadir a continuación que “a posibilidade de rodar outra vez nunca está pechada de todo”. A súa última alfaia, quen sabe se o derradeira, sería O romance de Astrea e Celadón, a adaptación que fixo aos oitenta e sete anos dun texto de Honoré d'Urfé de comezos do século XVII. O inxenuo ton hedonista e bucólico do filme poría así punto final a unha carreira marcada pola sobriedade e o bo gusto. Premio á mellor dirección no Festival de Venecia de 2006, Asuntos privados en lugares públicos (Coeurs) proba a vitalidade doutro dos grandes autores franceses, Alain Resnais, nacido en xuño de 1922. A estrea da película en España cadrou no tempo co inicio da rodaxe do seu actual proxecto, Les herbes folles, que por primeira vez está baseado nunha novela. O reparto está encabezado por dous rostros habituais do seu cinema, Sabine Azema e André Dussollier, acompañados entre outros polo excelente Mathieu Amalric.

Tamén ten novo traballo Jacques Rivette (1928), aínda recente na memoria o impacto da espléndida A duquesa de Langeais (Ne touchez pas la hache). Terá oitenta e un anos cando finalice 36 vues du Pic Saint-Loup, con Jane Birkin e Sergio Castellito como protagonistas. Da mesma idade que Rivette é Agnès Varda, que arrancou o século XXI con forzas renovadas e non deixou descansar a cámara desde entón para producir obras tan admirábeis coma Os espigadores e a espigadora. Próximo a ela no persoal e no ideolóxico está Chris Marker, que con oitenta e tres anos creou Chats perchés, unha prodixiosa demostración de intelixencia e liberdade dun xenio que percorre coa enerxía dun mozo as manifestacións en París contra a guerra de Irak e o avance electoral de Le Pen mentres segue as pegadas do graffiti dun gato. O sempre esquivo Chris Marker deu en 2008 sinais de vida cunha exposición para o Museo do Deseño de Zurich, “A farewell to movies”, que tiña unha versión paralela en Second Life.

Tampouco perdeu folgos Jonas Mekas (1922), que en outono de 2006 emprendeu o curioso plan de filmar unha pequena peza cada día durante un ano para colgala logo na súa web. Igual de intensa é aínda agora a actividade do documentalista Don Allan Pennebaker, nacido en xullo de 1925. O xaponés Kaneto Shindô, autor de Os nenos de Hiroshima, estreou película hai pouco no seu país, con 96 anos cumpridos en abril. Oitenta e un ten o español Jaime de Armiñán, que concursou no Festival de Málaga con 14, Fabian Road, e para os oitenta vai Pere Portabella, que viu renacida a súa popularidade e prestixio grazas a O silencio antes de Bach. O húngaro Miklós Jancsó fica hoxe algo esquecido; non era así nos 70, cando deslumbraba ao mundo coa planificación coreográfica de filmes coma Salmo vermello. Nacido en 1921, cumplirá oitenta e oito mentres prepara o próximo filme, Oda az igazság. Richard Attenborough (1923), grande triunfador dos Oscar en 1982 con Gandhi, estreou Closing the ring hai só uns meses, e na pasada edición deses premios o polaco Andrzej Wajda (1926) foi candidato na categoría de mellor película de fala non inglesa por Katyn, a reconstrución do masacre de milleiros de compatriotas a mans do exército ruso. Bastante máis en forma está Sidney Lumet (1924), que xa prepara para o 2009 Getting out despois do éxito de Before the devil knows you're dead, cun potente reparto comandado por Philip Seymour Hoffman, Ethan Hawke, Albert Finney e Marisa Tomei.

Martin Pawley. Publicado o sábado 13 de decembro de 2008 en Nós, suplemento de cultura do Xornal de Galicia

Novo cinema arxentino

Todo isto comezou hai máis ou menos dez anos. Arxentina, un dos alicerces da creación fílmica latinoamericana xunto a México e Brasil, comezaba a superar os ecos da ditadura e dos seus mitos tradicionais, de Gardel a Perón, para amosarlle ao mundo unha faciana máis viva e moderna que rachaba cunha produción “obsoleta no estético, falsa no temático e ineficiente no económico”, en palabras do crítico Quintín. Non se trataba de esquecer as miserias do pasado senón de recoñecer tamén os monstros do presente, caso da corrupción e das diferencias sociais asumidas polo sistema, para retratalos cunha concepción formal contemporánea, que non ignora o paso do tempo. Rapado de Martin Reitjman adiantou os sinais de cambio alá por 1992, mais aínda tardaría seis anos en chegar un dos títulos fundacionais, Pizza birra faso, filme codirixido por Bruno Stagnaro e Adrián Caetano que reflectía de maneira naturalista a vida cotiá dun grupo de mozos que sobreviven a forza de cometer pequenos delictos. As magníficas Bolivia e Un oso rojo -e mesmo Crónica de una fuga, aínda que teña unha factura máis convencional- consolidaron a Israel Adrián Caetano coma un dos cineastas arxentinos máis importantes.

 
Case en paralelo avanza a carreira de Pablo Trapero, que debutou a finais dos noventa con Mundo grúa e continuou a facer con El bonaerense ou Familia rodante un cinema áspero e duro de temática social que non cae no erro de transmitir mensaxes moralistas. O seu último traballo, Leonera, competiu no festival de Cannes este ano; compartiu sección oficial cunha película extraordinaria de Lucrecia Martel, La mujer rubia, máis densa e sutil que as anteriores La ciénaga e La niña santa, e quizá por iso moito peor entendida.

 
Despois da estimulante Balnearios, Mariano Llinás recibiu críticas ditirámbicas pola monumental Historias extraordinarias, que se verá no próximo Festival de Las Palmas. A bonaerense Albertina Carri sorprendeu en 2003 con Los rubios, un brillante exercicio de reconstrución e representación que explora o horror da ditadura e a traxedia dos desaparecidos a partir da experiencia persoal da directora, que perdeu os pais sendo unha nena. Moito máis decepcionante foi Géminis, un vulgar melodrama sobre o incesto. Sucede o contrario con Anahí Berneri, que despois da prescindíbel Un año sin amor dirixiu en 2007 a sublime Encarnación, sobre unha actriz madura cuxa época de esplendor xa pasou e a relación que mantén coa súa sobriña, fascinada polo glamour que aquela representa. Unha alfaia repousada e audaz chea de exquisita sensibilidade e ironía que conta entre os seus guionistas con Sergio Wolf, actual director do BAFICI e autor tamén dun interesante documental, Yo no sé qué me han hecho tus ojos.

A pletórica Nueve reinas creou grandes esperanzas sobre Fabián Bielinsky, que faleceu dun ataque ao corazón uns meses despois de presentar o seu seguinte filme, El aura, acollido con disparidade de opinións. Podería ter representado unha vía intermedia entre o cinema de autor máis rigoroso e os pasteis de Juan José Campanella tipo El hijo de la novia, igual que XXY de Lucía Puenzo ou as películas de Daniel Burman, que nos últimos tempos parece ter perdido a frescura da deliciosa El abrazo partido e demostra unha preocupante tendencia á repetición de certas fórmulas. A mesma frase é aplicable para Carlos Sorín, gabado sen moita xustificación a conta de Historias mínimas e que desde entón non volveu facer nada medianamente valioso, no caso de que aquela o fose. Os filmes de Sorín e Burman adoitan ter distribución comercial no noso país, de maneira que para moitos espectadores eles dous han ser os directores arxentinos máis recoñecíbeis. Non deixa de ser curioso que do novo cinema arxentino o que se coñece en España é xustamente o máis vello e impersoal, en boa medida porque é o que máis se parece ao audiovisual que se fabrica no estado. Iso explica tamén o escaso coñecemento que aquí hai das catro obras mestras de Lisandro Alonso, La libertad, Los muertos, Fantasma e Liverpool, un autor cuxa aparición é o mellor que lle pasou ao cinema no que vai de século.

Martin Pawley. Publicado o sábado 13 de decembro de 2008 en "Nós", suplemento de cultura do Xornal de Galicia