Agustín e o cinema

“Isto é unha esaxeración ou habería que matizalo. É obvio que un filme non é tal até a fase de montaxe, e non pode falarse de película até que está montada”. A frase é unha das moitas que están escritas, como notas á marxe, no exemplar que dende os 70 Agustín Fernández Paz garda de Praxis del cine de Noel Bürch: aínda novo, atrevíase a retrucar as palabras dun dos grandes teóricos e críticos do cinema. Nesa altura Agustín era xa un cinéfilo consciente da súa paixón, por máis que moitas veces esta non puidera verse consumada.

A historia, porén, comezara ben atrás. No vello Cine Villalbés da súa vila natal no que, aferrado ao colo da súa nai, choraba a fío vendo Cando os mundos chocan (Rudolph Maté, 1951), que fabulaba sobre a extinción da vida na Terra pola fatal colisión cun astro. Máis pracenteira foi a experiencia d'A illa do tesouro (Byron Haskin, 1950), da man do señor Antoñito, o acomodador. Sentou no palco coa encarga de non se mover de alí e ao se apagaren as luces comezou non só a proxección senón tamén a súa fascinación pola arte cinematográfica, que tivo como primeiro sinal o “brillo especial nos ollos” que a súa nai lle detectou ao voltar á casa. No Villalbés descubriría filmes lendarios como Moby Dick ou Centauros do deserto; no Parroquial, nacido polo impulso dun coadxutor con curiosidade polo cinema, obras menos problemáticas para os usos cristiáns: A túnica sagrada ou Molokai. De cando en cando, algunha sorpresa: O mundo do silencio, o maxistral documental de Cousteau e Louis Malle que gañou a Palma de Ouro e un Oscar de Hollywood.

Na casa estaba o “cine NIC”, un proxector de xoguete agasallo da súa madriña. As imaxes viñan nunha banda de papel vexetal debuxadas en dúas liñas que representaban partes diferentes da animación. Cunha manivela facíase andar a banda e canda ela xiraba un obturador que deixaba ver, de maneira alterna, as imaxes de arriba ou as de abaixo para crear unha sinxela ilusión de movemento. Mercar máis películas para o cine NIC era algo inasumíbel, mais a imaxinación permitía unha feliz alternativa: debuxar as tiras animadas. Coa axuda do pai e dun irmán habelencioso facían con tinta chinesa novas películas, que sonorizaban ao vivo nas xuntanzas familiares.

A Laboral de Xixón foi o seu mundo durante sete anos, dos 13 aos 20, cando saíu co título de Perito Industrial. A impoñente sala de proxeccións do complexo, que abraia aínda hoxe, impactou o mozo Agustín. O son poderoso que viña dos altofalantes do fondo parecía literalmente “a voz de Deus” en San Francisco, xograr de Deus, a obra mestra de Rossellini. Na memoria quedou gravada Mar de herba e A lei do silencio de Elia Kazan, mais tamén Ordet de Dreyer, nunha copia con subtítulos en francés que alguén lía en castelán in situ, ou as de Bergman: O sétimo selo, O manancial da doncela, Fresas salvaxes. Cando tiveron idade abondo para que os deixaran poñer un pé fóra do internado empezaron a achegarse a Xixón nas fins de semana. Nesas saídas “en pandilla” tivo oportunidade de asistir a marabillas como O coleccionista de William Wyler ou West side story de Robert Wise e Jerome Robbins, que lles tocaba xeracionalmente moi de perto. Agustín é quen de lembrar as cancións deste clásico de Bernstein ou as de My fair lady, en parte porque tivo a sorte de que o seu profesor de inglés, o Padre Verastegui, empregaba as letras para aprenderlles a lingua: quizais por iso, porque o que cantaban non lles resultaba totalmente descoñecido, Agustín e os seus compañeiros escaparon do desprezo cara ao cinema musical tan estendido na España da época.

Mais a gran descuberta de Agustín na Laboral non foi de celuloide, senón de papel: a colección completa da revista Film Ideal que atesouraba o centro. Foi entre as paredes da biblioteca onde tivo noticia da Nouvelle Vague ou onde contemplou o cinema americano dende outra perspectiva. Empezou a ler crónicas, estudos e recensións de filmes que desa maneira pasaban a ser seus aínda que non os coñecera, aínda que nalgúns casos tardara décadas en poder velos. Aí nace a súa verdadeira aprendizaxe, que agora contempla, dende a perspectiva dos anos, con inevitábel frustración: a de sentirse estafado, vítima dun sistema corrupto que esmagaba liberdades e coartaba o acceso á cultura. Hai libros que un debe ler a certas idades, filmes que un debe ver no tempo debido, e Agustín, coma todos os da súa xeración, non puido.

Despois da Laboral, Barcelona foi un breve paraíso. Alí estaba todo: o cinema comercial de estrea, as abondosas reposicións, as salas de arte e ensaio que proxectaban en VO e os cineclubes. O menú era inabarcábel por moita que fora a fame, e obrigaba a percorrer a cidade enteira, dunha punta á outra, na procura do filme elixido. De volta a Galicia, instálase na Coruña para estudar maxisterio: ten 24 anos, máis que os seus compañeiros de carreira aos que ademais supera en coñecementos técnicos (matemáticas, física, debuxo) froito da súa formación como perito. Non lle sobra un peso mais si o tempo -moito- e así pode seguir devorando cinema, agora vinculado ao mítico cineclube local conducido con pulso firme por Enrique Alonso Quintás.

Preparaban follas informativas como podían, fusilando fontes alleas ou a partir de recordos, ás veces vagos, de películas xa vistas. Nunha altura na que non era posíbel revisar o filme plano a plano no ordenador antes de escribir a primeira liña, o exercicio da cinefilia esixía un espírito heroico e arroutado. A paixón non mudou: é a mesma, permanece. Xorde con claridade en Fantasmas de luz, o seu máis explícito canto de amor, mais asoma espallada por ducias de artigos e ficcións. O amor, tamén o amor polo cinema, non pode agacharse nunca. É sempre o único que queda.

Martin Pawley. Artigo publicado na sección de cinema do número de xuño de Tempos Novos