Unha sinfonía do horror

“Estamos afeitos a escoitar as noticias máis estarrecedoras coma un ruido de fondo”, dicía non hai moito Bernardo Atxaga nunha entrevista. Os conflitos violentos e as crises humanitarias aparecen polos informativos con insospeitada lixeireza, ocupan as capas dos xornais uns días para logo desaparecer da memoria con avergoñante rapidez, sepultados polos irrelevantes asuntos de actualidade que enchen acotío os medios, nomeadamente leas partidistas, que non políticas, tratadas co rigor intelectual dunha pelexa de hooligans. Os asuntos que deberían ocupar o noso tempo –a pobreza, a desigualdade, o acoso ás liberdades, aquí e acolá– convírtense en notas a pé de páxina, apenas unha mera descrición caritativa do sufrimento alleo que non procura nin esixe solucións e asume que as traxedias e as inxustizas son un mal menor inevitábel.

Atxaga quixo enfrontarse a ese runrún molesto. “Interesábame falar sobre o horror de maneira que se puidera escoitar, e por iso elixín a comicidade sinistra. Por explicalo cun símil musical, había que quitar violíns e deixar un texto non ecualizado no que o lector vaia polo libro coma unha novela de aventuras e de súpeto pare e se pregunte que estou lendo”. Atopou o escenario axeitado para as súas intencións no Estado Libre do Congo durante o reinado de Leopoldo II de Bélxica, único propietario –si, leron ben, propietario– de todo o territorio. En menos de tres décadas a cabalo entre o século XIX e o XX o exército belga masacrou a poboación do Congo nun dos maiores xenocidios da historia; as estimación actuais falan de oito ou dez millóns de mortos por causa da fame e os ataques indiscriminados. Transformado o país nunha leira da cal tirar proveito económico, principalmente grazas ao caucho, o réxime colonial escravizou os congoleños para impoñerlles unhas cotas de produción desmedidas; o castigo por non satisfacelas era a morte, que se probaba coa entrega dunha man cortada do defunto. O número de mans cortadas acabou por ser unha medida do rendemento dos soldados belgas, que mesmo eran recompensados pola súa eficacia amputadora.

É nese contexto que se desenvolve o libro de Atxaga, ambientado en 1903 no destacamento militar de Yangambi, “lonxe de calquera lugar coñecido”. A misión dos soldados é organizar o negocio do caucho, de cuxa extracción se encargan escravos africanos controlados por homes coa súa mesma cor de pel que exercen a ingrata tarefa de xefes e verdugos a cambio das migallas dunha industria que lle proporciona aos brancos uns ingresos fabulosos. Afastados dos seus fogares e aborrecidos, inquedos tan só por unha posíbel revolta local que non se chegará a producir, os militares matan o tempo disfrutando dos envíos que lles chegan desde Europa –botellas de champaña, galletas e salami– mentres procuran un sobresoldo traficando con caoba e marfil, como fai o capitán Lalande Biran, que arela reunir os cartos precisos para mercar as sete casas en Francia que a súa muller Christine lle reclama carta tras carta. A novela comeza coa chegada ao destacamento de Chrysostome Liège, un mozo parco en palabras que se revela coma un tirador infalíbel. A súa extraordinaria puntería xera tanta desconfianza entre os seus compañeiros coma o seu comportamento virtuoso, inesperado nun rexemento de homes que colman os seus desexos sexuais recollendo mulleres das vilas para violalas. Chrysostome é chamado de ‘pédé’, de ‘maricallo’ na tradución galega, mais a súa actitude realmente ten outras razóns: é froito dun dobre shock infantil, a visión dun home magoado pola sífilis e os posteriores sermóns dun crego que o convence de que o camiño do éxito é o da castidade e pon nas súas mans o primeiro mosquetón, cousa que encaixa ben cunha certa tradición cristiá que ollaba con máis consideración os delitos de sangue que os pecados da carne. No Congo Chrysostome coñecerá unha muller que fará cambalear a súa rectitude moral, nun momento no que o destacamento se mobiliza na preparación dun acto que nace dunha ocorrencia caprichosa do Rei Leopoldo, a instalación dunha estatua da Virxe. Como é previsíbel, no desenlace da novela Eros terá todas as de perder fronte a Tánatos.

Sete casas en Francia supón un radical cambio de rexistro na escrita de Atxaga, que demostra outra vez o brilante pulo narrativo que xa lle coñeciamos, mais sen caer nos excesos simbólicos e as recaídas melindrosas que murchan algunhas das súas obras anteriores. O escritor vasco mira en fite o horror e relátao sen efectismo para compoñer un conto moral sobre a vileza, a corrupción e as tebras que aniñan no corazón dos seres humanos. A prosa vibrante que se ergue sobre unha sólida estrutura novelística dá como resultado un libro excepcional, un verdadeiro salto adiante que sitúa a Bernardo Atxaga, esta vez si, no espazo reservado para os grandes.

Martin Pawley. Publicado no suplemento Nós de Xornal de Galicia o sábado 18 de abril de 2009