Pacifiction

Na véspera de ver por primeira vez en sala Pacifiction quixen revisar na casa The Hurricane (John Ford, 1937), tamén ambientado nos Mares do Sur. O filme, que en España se chamou Huracán sobre la isla, está lonxe da xenialidade característica deses anni mirabiles que moi pouco despois catapultaron ao director americano ao olimpo, o período milagroso no que practicamente enlaza Stagecoach, Young Mr Lincoln, The Grapes of Wrath e How Green Was My Valley, e iso foi apenas un anticipo do que estaba por vir; mais tamén está moi por detrás das súas mellores obras dos anos 30, Arrowsmith, Pilgrimage ou mesmo The Informer. Boa parte das fraquezas de The Hurricane repousan na parella protagonista, Dorothy Lamour e sobre todo Jon Hall, de tan evidente louzanía física como reducida forza escénica. Mais, aínda non sendo un Ford maior, e máis alá da sensacional reconstrución do furacán que facilitou o seu grande éxito comercial, é doado recoñecer nel un grao de complexidade impensábel na banalidade cotiá do audiovisual mainstream de hoxe. Aí está, por exemplo, o cuarteto memorábel que sostén a película: Raymond Massey, o gobernador francés fanático, obsesionado co cumprimento das normas, por inicuas que sexan; a súa dona, Mary Astor, nun dos seus impagábeis retratos de muller constrinxida polas convencións sociais; Thomas Mitchell, o médico empático, integrado nunha comunidade que para Massey non é máis ca unha incómoda paisaxe; e C. Aubrey Smith, o sacerdote que elixe a xustiza antes ca a lei (e se Mitchell anticipa, en certo xeito, o seu médico d’A Dilixencia, a figura do sacerdote fai pensar no John Carradine d’As uvas da ira, alguén que perante a inmoralidade do sistema debe afastarse del e asumir o seu sacrificio). Poderíamos sumar un quinto personaxe, o que encarna xustamente John Carradine, un carcereiro cruel que se deleita na prisión de Jon Hall, entendida como vinganza ante as arelas de liberdade. Sen necesidade dun desenvolvemento dramático prolixo, estes personaxes teñen entidade suficiente, moi superior á que outorga a pura acumulación de peripecias da narrativa televisiva hoxe xeralizada, esa narrativa deseñada para quen “ve” os contidos a dobre velocidade nunha pantalla minúscula ao tempo que atende outros labores. 

Na maioría das entrevistas Albert Serra fala desa banalización das producións audiovisuais (gardemos para mellor ocasión o adxectivo “cinematográfico”) e da ausencia nelas de imaxes orixinais, imaxes que non viramos antes mil veces. Adoita dicilo cunha mestura característica de contundencia e humor que algunha xente detesta e eu, confésoo, sinto moi próxima. Contra esa simplificación, Serra responde con exixencia e traballo. Os seus filmes non nacen dunha única ocorrencia feliz; son o froito, arduo, de descascar un vasto material orixinal para atopar nel a obra definitiva. Hai que pensar e dedicar horas (centos) na procura de imaxes novas. Imaxes abraiantes, coma o bloque de cinco ou seis minutos do surf en Pacifiction, co azul que se converte en verde ao romper as ondas; ou, máis adiante, os diferentes tons de azul no mar e no ceo, experiencias, as dúas, realmente inmersivas sen caer na tentación da postal. Non hai cineasta hoxe que supere a Albert Serra no seu respecto pola luz, polos diferentes niveis de luz: o día é día, o crepúsculo é crepúsculo e a luz artificial, invasiva, é luz artificial, e aí fica ese plano prodixioso do campo deportivo, cos focos que se acenden e danlle á herba a cor que esperamos. Por suposto, tamén a noite é noite, é dicir, negra. Serra non ten medo dela, como non o teñen Sandro Aguilar ou Apichatpong Weerasethakul, e así nos seus filmes a noite non se transforma nunha especie de instalación artística con luces que veñen de lugares imposíbeis e acaba por facer da paisaxe un decorado ou, peor aínda, un escaparate. Con Serra, ou con Sandro, a escuridade é escura. 

Na súa filmografía o director catalán valeuse en varias ocasións de mitos recoñecíbeis, do Quijote e Sancho a Casanova e Drácula, para, dalgunha maneira, “aforrar as presentacións”. O mito ao fondo de Pacifiction é o do “paraíso perdido”, mais, a diferenza do ánimo rousseauniano do Tabú de Murnau ou The Hurricane, o que se evidencia aquí é que, para a metrópole, o paraíso non foi nunca outra cousa que un manancial de recursos, un vertedoiro onde deitar o lixo ou un bordel con barra libre, a miúdo as tres cousas á vez. O travelling inicial sobre os contedores portuarios xa deixa claro que non imos ver estampas turísticas: Pacifiction fala da podremia do poder, levando ao límite unha idea xa presente en La mort de Louis XIV. O relato xira arredor dun representante do estado francés na Polinesia, o Alto Comisionado De Roller, a cargo dun eminente Benoît Magimel en extraordinaria comuñón cos métodos de Serra. De Roller, como a negra sombra rosaliana, en todo está e el é todo; durante a maior parte da metraxe vémolo sempre en movemento, maquinando cousas, ás veces de xeito paternalista, outras (o episodio co líder relixioso arredor dun casino) con pouco misericorde disposición á violencia. É un clásico cacique que inflúe até nas coreografías dun grupo de danza, ao que lle reclama “máis agresividade”, ou entra en calquera sitio á súa vontade (“non preciso de ninguén, convídome eu só”, di en referencia ao local que rexenta Morton - Sergi López). Mais sobre todas esas conxuras grandes e pequenas sobrevoa, con desacougo crecente, a presenza dun submarino do exército francés e a posíbel recuperación dos ensaios nucleares. Devagar, De Roller convéncese de que non o domina todo e intúe outras forzas que conspiran, dentro e fóra. Acabará estourando nun monólogo alucinado, o que compara a política cunha discoteca no que as persoas “xa non teñen referentes”, perden o "equilibrio, a memoria, o sentido común”, a propia noción de se é día ou é noite, do tempo mesmo. “Cren controlalo todo mais non controlan nada, nin eu controlo todo, é unha ilusión”, asume. En The Hurricane, C. Aubrey Smith espetáballe a Raymond Massey nunha escena de confrontación que “hai cousas máis fortes ca os gobernos neste mundo, algo máis profundo, máis real” [There are stronger things than governments in this world. Something deeper. More real], e esa frase ben podía formar parte dese soliloquio de De Roller para o recordo.

Benoît Magimel e Pahoa Mahagafanau

Pacifiction expón, en toda a súa crueza, a degradación da política como unha ferramenta máis en favor da explotación capitalista da natureza e os corpos, unha globalización do mal até un punto tan grotesco que só admite a súa representación como farsa. A película, que podía parecer un thriller elíptico no que nunca se chegan a concretar nin a resolver os misterios, encamíñase de forma coherente a unha media hora final que, a través de atmosferas e non de homilías, ispe a putrefacción do mundo e a corrupción do desexo asociada á submisión. Pacifiction érguese non xa coma a obra mestra que marcará o 2022, senón coma unha sorte de final de traxecto, un final da historia (agora si, Fukuyama) que inquieta tanto como ilumina. A apocalipse, finalmente, vai chegar.

Martin Pawley (con agradecemento especial a Marcos Pérez, a quen lle roubei algunha das ideas aquí expostas). Para saber máis: dosier no número de setembro da revista Caimán - Cuadernos de Cine, con entrevistas a Albert Serra (Àngel Quintana), Montse Triola (Eulàlia Iglesias) e Artur Tort (Javier Rueda) e crítica de Jara Yáñez.